تغذیه تکمیلی کودکان پس از شش ماهگی/وقتی که دیگر شیر کافی نیست

جهت اطمینان از توفیق در امر تغذیه كودكان، باید تغذیه انحصاری با شیر مادر را در دقایق اول عمر شروع كرد و تا پایان ۶ ماهگی ادامه داد. از ۶ ماهگی با وجود اینكه هنوز غذای اصلی شیرخوار، شیر مادر است، برای تكامل بهتر جسمی _ روانی و اجتماعی وی باید غذای كمكی را شروع كرد.كودكان در آغاز خوردن غذاهای جامد و سفت قیافه كاملاً مضحك و رقت باری به خود می گیرند، بینی و پیشانی خود را به طرز خاصی به هم می كشند كه در واقع این عكس العمل طفل قابل سرزنش نیست بنابراین در ابتدا غذای كمكی باید سالم و مناسب، كم حجم و پرانرژی باشد، باید غلظتشان كمی بیشتر از شیر مادر باشد و به تدریج بر مقدار غلظت و تنوع آن افزوده شود.
دلایلی كه پایان ۶ ماهگی بهترین زمان شروع تغذیه تكمیلی می باشد، این است:
۱ _ ذخیره آهن بدن شیرخوار: كه در ۳ ماهه آخر جنینی ذخیره كرده بود در حوالی ۶ ماهگی به حداقل می رسد بنابراین لزوم تغذیه تكمیلی به چشم می خورد.
۲ _ دستگاه گوارش شیرخوار كه آمادگی لازم برای پذیرش غذای نیمه جامد را پیدا می كند.
۳ _ از ۶ ماهگی كودك توانایی گردن گرفتن و نشستن را پیدا می كند، رفلكس بیرون راندن غذا از دهان را از دست می دهد، دندان ها یش شروع به رویش نموده و حركات دست و انگشتانش هدف دار می شود.
اما این لزوم شروع غذای كمكی در ۶ ماهگی در مورد زودتر شروع كردن نیز دارای خطراتی است از قبیل:
۱- احتمال ابتلا شیرخوار به اسهال زیاد می شود، كه به دلیل تكامل نیافتگی دستگاه گوارش شیرخوار است.
۲ _ گنجایش معده شیرخوار كم است، غذای كمكی باعث می شود كه جایگزینی با یك وعده شیر مادر صورت گیرد و رغبت نوزاد به مكیدن پستان كم شود، در نتیجه كمتر مكیدن، شیر كمتری ترشح می شود و در نتیجه كمتر بودن انرژی دریافتی از مواد غذایی نسبت به شیر مادر موجبات سوءتغذیه و عدم رشد كافی كودك فراهم می شود.
۳ _ احتمال بروز آلرژی و حساسیت بیشتر می شود، زیرا هر قدر كودكان در موقع دادن اولین غذای جامد بزرگتر باشند، شانش ابتلا به آلرژی و حساسیت در آنها كمتر خواهد بود.
دیر شروع كردن غذای كمكی نیز خالی از اشكال نیست و توانایی های جسمی شیرخوار نیز در حدود ۵ تا ۶ ماهگی دچار تغییراتی می شود كه شیرخوار را مستعد دریافت غذای كمكی می كند. عمل جویدن به صورت حركات عمودی فك شروع می شود و در نتیجه كودك می تواند غذاهای غلیظ تر از شیر مادر را كه دارای تكه های كوچك است با حركات عمودی فك و نشستن بدون نیاز به حمایت شروع كند.اما نكته ای كه بسیار حائز اهمیت است جدید بودن غذایی به جز شیر مادر است و در زمانی كه كودك با شرایط جدید وفق پیدا می كند صبور بودن مادر بیش از هر چیزی حائز اهمیت است.زیرا خود غذا، مزه و طعم آن، شكل آن، به كار بردن قاشق برای خوردن و... برایش جدید و تازه است و بنابراین نباید مورد سرزنش واقع شود.به خاطر داشته باشید زمانی كه كودك قادر به نشستن است او را بنشانید و اگر هنوز كاملاً قادر به نشستن نیست او را در بغل بگیرید.هیچ وقت در حالی كه دراز كشیده است به او غذا ندهید. سعی نكنید تند تند قاشق پر از غذا را داخل دهانش ببرید و به او اجازه دهید خودش تصمیم بگیرد.به اجبار یا زودتر از موقع غذا دادن به شیرخوار او را ناخشنود كرده و تجربه تلخی از غذا در ذهن وی به جا می ماند.شروع تغذیه تكمیلی می تواند به شكل زیر باشد:
•شش ماهگی
در شش ماهگی طفل باید از شیر مادر به هر میزان كه تمایل دارد استفاده كند در هفته اول شش ماهگی شروع غذای كمكی با فرنی آرد برنج (كمتر آلرژی زا است) كه از یك قاشق مرباخوری در روز شروع شده و به ۱۱-۱۰ قاشق در پایان هفته می رسد.
هفته دوم و سوم و چهارم: جایگزینی حریره بادام با فرنی مجدداً از یك قاشق مرباخوری شروع كرده و به تدریج دفعات را تا ده قاشق اضافه می كنیم بنابراین هفته دوم یك تا ده قاشق مرباخوری فرنی یا حریره بادام توصیه می شود.
•هفت تا هشت ماهگی
هفته های اول ماه هفتم: ابتدا در ادامه تغذیه قبلی سوپ را هم وارد برنامه غذایی كودك می كنیم، به همان ترتیب كه ذكر شده از یك قاشق مرباخوری شروع كرده و به تدریج افزایش می دهیم. در تهیه سوپ می توانید از گوشت بدون چربی (به اندازه یك قوطی كبریت)، برنج یك قاشق و هویج استفاده كنید.در ادامه مقدار فرنی و آرد برنج در پایان هشت ماهگی به حدود سه _ پنج قاشق غذا خوری رسیده و كودك قادر به خوردن دو _ پنج قاشق پوره سبزیجات نظیر پوره هویج، سیب زمینی، نخودفرنگی است كه می توان این مواد را به سوپ او اضافه كرد.سبزی های خرد شده و پوره شده مقادیری از كربوهیدرات، ویتامین A و ویتامین C را فراهم می كنند. شیر نیز ماده ای است كه می شود به پوره سبزیجات اضافه كرد. گوشت های پوره شده و له شده نیز كه كاملاً بدون چربی است منبع بسیار مهمی از پروتئین و آهن هِم (Hem) است كه بهترین نوع جذبی آهن است.ماست نیز ماده غذایی بسیار مفیدی است كه همراه با سوپ ها می توانید به تدریج وارد برنامه غذایی كودك كنید.اینجاست كه در هفته های اول ماه هشتم تخم مرغ را وارد برنامه غذایی كودك می كنیم البته صرفاً «زرده تخم مرغ» كه كاملاً آب پز شده باشد (برای جلوگیری از ورود انگل سالمونلا به بدن نوزاد) و از دادن سفیده تخم مرغ تا قبل از یك سالگی به دلیل ایجاد آلرژی صرف نظر كنید.
زرده تخم مرغ را از یك نخود در روز اول كه با شیر مادر یا كمی آب جوشیده نرم شده باشد، شروع می كنیم و در طول ده روز به یك زرده كامل می رسانیم.
•هفته های پایانی ماه هشتم
می توان از سبزی های نشاسته ای پوره تهیه كرد و به جای فرنی در وعده صبح یا عصر به كودك داد، علاوه بر این به دلیل افزایش نیاز كالریكی كودك به خصوص در شیرخوارانی كه رشد آنها كافی نیست می توان به غذا ها (سوپ ها و پوره ها) مقداری«كره» یا «روغن مایع» اضافه كرد. همچنین همراه با سوپ می توان از ماست به میزان سه - چهار قاشق مرباخوری استفاده كرد.
•ماه نهم
در ماه نهم افزودن حبوبات را به غذای شیرخوار شروع می كنند كه معمولاً از عدس و ماش كه هضم بهتری دارد شروع می كنند (كه منابع بسیار عالی از پروتئین و مواد معدنی به شمار می آیند).استفاده از «جوانه »های آنها هم در سوپ می تواند سودمند باشد. البته باید این نكته را به خاطر داشته باشیم كه قبل از استفاده از حبوبات حتماً باید آنها را خیس كرد و آب آن را عوض كرد. در مورد لوبیا چیتی و قرمز بهتر است پوستشان راهم جدا كنند و سپس به سوپ اضافه كنند.
در این ماه می توان آب میوه ها را وارد برنامه غذایی شیرخوار كرد كه توصیه می شود «آب سیب» اولین آب میوه ای باشد كه به شیرخوار داده می شود.آب مركبات (پرتقال، لیمو شیرین، لیمو و...) را هرگز قبل از یك سالگی به شیرخوار ندهید و از میوه های خانواده توت ها، گیلاس، آلبالو، كیوی و خربزه نیز به دلیل ایجاد آلرژی توصیه نمی شود. آب میوه ها بهترین منابع تامین ویتامین ها به خصوص ویتامین C و ویتامین های گروه B به شمار می آیند، مواد معدنی بسیار مفیدی مانند پتاسیم، منیزیم، كلسیم و دیگر مواد معدنی و ویتامین ها بسیار ضروری برای سلامتی شیرخوار به شمار می آیند.
•در پایان نه ماهگی
كودك قادر به مصرف ۵ تا ۹ قاشق غذاخوری در ابتدا و بعداً در حدود سه چهارم لیوان فرنی یا حریره بادام است. به مرور غذای صاف شده را باید حذف كرد و غذای ریز و قطعه قطعه شده و خوب پخته شده را به شیرخوار داد.اگر به طفلی هرگز اجازه داده نشود با انگشت غذا بخورد، ممكن است بعدها علاقه ای به خوردن غذای خود با قاشق پیدا ننماید.كم كم گوشت صاف شده كم می شود و حدوداً ۳۰ تا ۶۰ گرم گوشت پخته از انواع گوشت سفره به غذای كودك اضافه می شود و می توان از خود میوه های مجاز به جای آب میوه استفاده كرد. مثلاً از سیب و موز شروع كرد. میوه مورد نظر باید كاملاً رسیده و شسته باشد و بعد از جدا كردن پوست و هسته آن میوه را با پشت قاشق كاملاً نرم كرده و سپس به شیرخوار داد و به تدریج می توان بر مقدار میوه كودك افزود.در این ماه می توان از خرمای رسیده كه پوست و هسته آن جدا شده باشد به عنوان دسر به كودكان داد (خرما همیشه جزء میوه های تازه محسوب می شود و مقدار زیادی ویتامین A و آهن و دیگر مواد معدنی را دارد) كه برای رشد و نمو كودك ضروری است، همچنین حاوی ویتامین های B۱ ، B۲ و ویتامین B۳ یا PP است.همچنین باید كودك را با غذاهایی كه می شود با دست گرفت مانند: بیسكویت، نان برشته، تكه هایی از سیب زمینی و یا هویج پخته آشنا كرد.گاهی اوقات بچه دوست دارد كه یك تكه استخوان خالی مرغ را به لثه یا دندانش بكشد و با این كار راضی می شود، اجازه این كار را به او بدهید.
•در دو هفته پایانی ماه دهم و ماه های یازدهم و دوازدهم
علاوه بر مصرف سوپ حاوی سبزیجات مجاز، حبوبات یا برنج و گوشت می توان از «گوشت ماهی» كه تیغ آن كاملاً گرفته شده باشد همراه با كته نرم استفاده نمود.از آنجایی كه بنای عادات غذایی بین یك تا دو سالگی پی ریزی می شود. اگر تغذیه كودك مناسب با نیاز آن نباشد، كودك دچار سوءتغذیه خواهد شد.از این رو به مرور باید سلیقه كودك را با تنوع بخشیدن به نوع غذاهای دریافتی متنوع كرد تا از انواع گروه های غذایی استفاده كند.در این زمان می توان كودك را با غذای سفره آشنا كرد ولی بهتر است غذای كودك نسبت به غذای سفره از نظر چاشنی متفاوت باشد و افزودن نمك و شكر را به غذای كودك توصیه نمی كنیم، حتی شما را از انجام این كار منع می كنیم.در پایان بهتر است تا شما را با مواردی كه در بهبود تغذیه كودكانتان موثر است آشنا كنیم:
۱-فعالیت و تحرك در كودكان فاكتور تعیین كننده ای برای اشتهای آنها به شمار می آید، چنانكه كودكان فعال تر نسبت به آنهایی كه از آرامش بیشتری برخوردارند بیشتر تحت تاثیر رنگ، بو،طعم و مزه غذاها قرار می گیرند.
۲-قبل از غذا، شیرینی و مواد شیرین كننده به كودك ندهید، زیرا این قبیل مواد تنها اشتهای كودك را كم می كند.
۳-اگر تمایل به مصرف غلات خشك آماده مصرف (غذای تكمیلی آماده) وجود دارد از انواع غنی شده با آهن استفاده كنید كه در واقع هر ۳ قاشق غذاخوری آنها حاوی تقریباً ۵ میلی گرم آهن است.
۴-بهتر است غلات را بدواً با شیر مخلوط كنید و رقیق تر از آنچه در پشت جعبه آن نوشته شده است، درست كنید تا بیشتر به شیر شباهت داشته باشد.
۵-استفاده از میوه ها و سبزی های تازه همیشه اولین و آخرین توصیه سالم زیستی در هر سنی به خصوص در كودكان است كه از نظر دستگاه گوارش در محدوده بسیار حساس تری قرار دارند.
۶-سبزی ها باید در آخر پخت به سوپ اضافه شود. در ظرف به خاطر حفظ ویتامین ها گذاشته شود و حتماً آب سبزیجات مصرف شود، پتاسیم یكی از مواردی است كه به راحتی در آب حل شده و نكات ذكر شده از راه های هدر رفتن آن است.
۷-بهتر است كه كرفس و لوبیا سبز را اول پخته و بعد به سوپ اضافه كنند. سبزیجاتی مثل اسفناج تا قبل از یك سالگی منع مصرف دارد.
۸-عسل از دیگر مواردی است كه تا قبل از یك سالگی به هیچ وجه توصیه نمی شود و دلیل آن وجود اسپوربوتولیسم بوده كه قادر به ایجاد مسمومیت های شدید در شیرخواران است و به هیچ وجه توصیه نمی شود. پس از یك سالگی نیز مصرف انواع مواد پاستوریزه توصیه می شود.
۹-آب مركبات تا قبل از یك سالگی توصیه نمی شود و آب سیب اولین موردی است كه باید در تغذیه تكمیلی در نظر گرفته شود.
۱۰-از دیگر مواد آلرژن می توان به سفیده تخم مرغ اشاره كرد زیرا تولید حساسیت و آلرژی مربوط به سفیده تخم مرغ است و تا یك سالگی فقط مصرف زرده تخم مرغ توصیه می شود، زیرا تركیبات آهن تخم مرغ در زرده آن می باشد، دقت در خوب پخته شدن زرده را توصیه می كنیم (حدود ۱۵-۱۰ دقیقه) زیرا تولید آلرژی را بسیار كاهش می دهد (به دلیل دناتوره شدن آلرژن ها).
۱۱- از دیگر میوه هایی كه تا قبل از یك سالگی توصیه نمی شود عبارتند از:كیوی،توت ها(توت سفید،توت فرنگی، تمشك)، خربزه، آلبالو و گیلاس.
۱۲ _ در صورت تمایل به استفاده از موز باید كاملاً رسیده باشد، بدین معنی كه لكه های سیاهی روی پوستش وجود داشته و مغزش مختصری تیره رنگ شده باشد، با چنگال آن را كاملاً له كنند و اگر لازم باشد با شیر مخلوط و بعد به شیرخوار بدهند.
۱۳ _ اضافه كردن كره یا روغن های مایعی نظیر روغن زیتون را در رابطه با كودكانی كه به سختی وزن اضافه می كنند، توصیه می شود.
۱۴ _ تاكید اساسی وجود دارد مبنی بر اینكه هرگز از لبنیات كم چرب یا چربی گرفته شده استفاده نكنید زیرا كودكان احتیاج مبرمی به ویتامین ها و مواد معدنی دارند كه یا در چربی محلول بوده یا استفاده از آنها مستلزم وجود چربی برای جذب است.
۱۵ _ محدودیت و حذف استفاده از غذاهای كنسروی و قوطی شده و یا غذاهایی كه تحت فرایند قرار گرفته اند مثل سوسیس و كالباس و كنسروهای مواد غذایی و... را توصیه می كنیم.
۱۶ _ چیپس، پفك، نوشابه های صنعتی و انواع تنقلات حاوی نمك، چربی های اشباع شده و مضر نه تنها به جز كالری هیچ ارزش تغذیه ای دیگری ندارند، بلكه در درازمدت مشكلات تغذیه ای و كاهش اشتها و تغییر سلیقه كودكان از سمت غذاهای سالم به سمت غذاهای پرادویه و بی خاصیت را زیاد می كند، چنانچه در بیشتر كشورهای توسعه یافته مصرف پفك برای كودكان زیر ۲ سال ممنوع است.

منبع : باشگاه اندیشه