اتحادیه آفریقا، راهی ناهموار

اتحادیه آفریقا آن چنان که ما آن را می شناسیم ناشی از تکامل دو تجربه بزرگ است. نخستین تجربه تأسیس سازمان وحدت آفریقا می باشد که از سال ۱۹۶۳ به وجود آمد و تلاش هایی را در جهت تحقق وحدت و فراهم آوردن امکانات توسعه و پیشرفت برای آفریقا به وجود آورد. تجربه دیگر همانا الگو برداری از اتحادیه اروپا می باشد که در این مدت کم به نتایج مهمی نائل آمده است. گرچه باید اذعان نمود که قاره آفریقا فاقد توانایی های نهفته در کشورهای اروپایی و اراده قاطع مردم بوده و به همین دلیل نمی توان به حسن عاقبت آن اتحادیه در کوتاه مدت امید بست.
سازمان وحدت آفریقا توسط پیشگامان نهضت استعماری و با هدف فراهم آوردن امکانات پیشرفت و توسعه سریع در ۲۵ می ۱۹۶۳ تأسیس گردید و از آن زمان مردم و نخبگان آفریقایی همواره خواستار پیگیری اهداف آن سازمان برای بهبود شرایط کل قاره بودند. آن سازمان در پایان بخشیدن به سلطه سفیدپوستان موفق بود اما نتوانست دیگر اهداف خود مبنی بر رفع فقر، بهبود شرایط بهداشتی و آموزشی و حاکمیت مطلوب در آفریقا را عملی کرده و مردم سالاری را نهادینه کند.
در آن سازمان علی رغم سخنان پربار و دلسوزانه برخی از دولتمردان چندان تلاشی در جهت بهبود شرایط صورت نمی گرفت و دولتمردان در جلسات مختلف اگرچه از مشکلات و نارسایی های قاره و کشورهای خود سخن می گفتند ولی در عمل به شیوه های منافی با مصالح و منافع ملت ها دست زده و از قدرت و امکانات سوءاستفاده می کردند. به همین دلیل برخی آن سازمان را باشگاه دیکتاتورها نام گذارده بودند. در یک گزارش از بانک جهانی ثروت های انباشته شده از سوی رؤسای جمهور آفریقا به بیش از یکصد میلیارد دلار تخمین زده شده بود. در حالی که تنها تخصیص نیمی از آن ثروت موجب بهبود شرایط مردم و ریشه کن شدن بی سوادی در قاره می گردید. اخیراً نیز در گزارشی در شبکه اطلاع رسانی ۱۴/۶/۲۰۰۴ Allafrica آمده بود که بانک سوئیس حساب آقای تیلور (رئیس جمهور لیبریا) و همکاران وی را که متجاوز از ۵/۱ میلیارد دلار است می بندد. در حالی که در بیست سال گذشته بسیاری از شهروندان لیبریایی کشور به دلیل ناامنی و فقر از هستی ساقط شده اند.
اتحادیه آفریقا با هدف فراهم آوردن شرایط مناسب زندگی برای شهروندان آفریقایی و ایجاد فرصتی مناسب برای آنها در قرن بیست و یکم تأسیس گردیده و در واقع طرح نوینی برای رفع مشکلات دیرپای مردم بوده است. هدف آن اتحادیه توسعه و تشویق سرمایه گذاری خارجی، گسترش راه کارهای مردم سالاری و دموکراسی، تأسیس بانک و مجلس آفریقایی و معرفی یک نیروی مجهز محافظ صلح بود تا از آشوب ها و منازعات جلوگیری کرده و صلح و آرامش را در قاره پایدار سازد.گفتنی است که اتحادیه آفریقا در آن راستا تاکنون تلاش بسیار کرده است. اما معضل بزرگ آن اتحادیه در حال حاضر همانا منازعات داخلی و ناامنی است که در برخی کشورها مانند سودان، ساحل عاج، کنگو و مرزهای اتیوپی و اریتره به وجود آمده و راه آن اتحادیه را در جهت نیل به اهداف خود ناهموار می سازد.
دولتمردان آفریقایی در اولین گردهمایی خود در آفریقای جنوبی و به ریاست آن کشور عموماً ضمن اظهار خوشبختی تأکید داشتند که آن اتحادیه در جهت به وجود آوردن شرایط مناسب برای رشد و توسعه مردم آفریقا و یافتن شرکای جدید تجاری خواهد کوشید. رؤسای کشورهای آفریقایی در اولین گردهمایی متعهد شدند آفریقای نوینی را بنیان گذارند که در آن از فساد، فقر و بیکاری خبری نباشد. آقای امباکی رئیس جمهوری آفریقای جنوبی و چیزانو رئیس جمهور موزامبیک در سوم تیرماه در پرتوریا با یکدیگر ملاقات نموده و در خصوص چگونگی برنامه های اتحادیه آفریقا و راه کارهای نوین پیشبرد اهداف آن اتحادیه بحث و تبادل نظر کردند. از آنجا که موزامبیک از جمله فقیرترین کشورهای جهان سوم محسوب شده و از امکانات بسیار اندکی برخوردار بود از این رو انتقال ریاست اتحادیه آفریقا از آفریقای جنوبی به آن کشور به معنی نوعی رکود و وقفه محسوب می گردید؛ به ویژه هنگامی که مشکلات فراوان اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و ناملایمات طبیعی شرایط قاره را بسیار وخیم نموده و حضور یک هیأت رئیسه توانمند را می طلبید. پس از آن نوبت به ریاست نیجریه رسید که دوران نسبتاً موفقی را برای آن اتحادیه رقم زد. اکنون سودان آماده برگزاری اجلاس آن اتحادیه شده و امیدوار است که ریاست آن را نیز به عهده بگیرد که این برای آن کشور موفقیت بزرگی قلمداد خواهد شد از این رو در ماه دسامبر نیز آقای عمرالبشیر به چند کشور از جمله نیجریه سفر کرده تا مقدمات برگزاری موفق کنفرانس سران را برگزار کنند.
سودان در حالی ریاست بر اتحادیه آفریقا را می پذیرد که قاره بیش از پنج میلیون آواره داشته و منازعات وناآرامی های قومی و قبیله ای به پنج کشور سرایت کرده و آفریقا از نظر اقتصادی در شرایط نامناسبی قرار دارد. همچنین به دلیل قهر طبیعت در اکثر مناطق شرق و جنوب آفریقا مردم از کم غذایی رنج برده و محتاج اعانات دیگران می باشند. علاوه بر آن به دلیل سیاستهای ناشی از تعدیل ساختار اقتصادی کشورها، تعداد فقرا افزایش یافته و خدمات دولتی از قبیل بهداشت، آموزش و... کاهش یافته است. مدیر کل سازمان منطقه ای بهداشت جهانی آقای ابراهیم سامبا در ملاقاتی که با دوازده تن از مقامات مسئول کشورهای آفریقایی داشت اعلام نمود که نیل به اهداف توسعه و رفاه بدون سرمایه گذاری در امر بهداشت ممکن نیست. وی افزود که بدون شک سرمایه گذاری در امر بهداشت موجب می گردد که کشورها در جهت توسعه گام برداشته و در کارهای صنعتی و تولیدی با مانع انسانی روبه رو نشوند. براساس گزارش، نشریه واشنگتن پست همه روزه در آفریقا بیش از ۹۵۰۰ نفر به بیماری ایدز مبتلا شده و از این مقدار ۶۵۰۰ نفر جان می سپارند. ناگفته پیدا است که این ضایعه بخش صنعت، تولید و آموزش کشورهای آفریقایی را با بحران روبه رو خواهد ساخت. به ویژه آنکه اکثر مبتلایان به ایدز از قشر جوانان می باشند. در آفریقای فقرزده که بیش از هفتاد درصد بیماران مبتلا به ایدز را به خود اختصاص داده تأثیر منفی این امر بر اقتصاد قاره بسیار مخرب است. به ویژه آنکه بیش از هشتاد درصد مبتلایان به این بیماری بین ۱۵ تا ۴۹ سال سن داشته و جزو گروه های مولد محسوب می شوند.
در زمینه منازعات قبیله ای و ناآرامی های اجتماعی نیز قاره آفریقا آسیب پذیر می باشد. اکنون تعداد آواره های قاره بیش از پنج میلیون و شمار کشتگان ناآرامی های کشورهای آفریقایی طی پانزده سال گذشته بیش از پنج میلیون نفر بوده که از تلفات هر جنگی پس از جنگ جهانی دوم بیشتر است. بدون شک این ناآرامی ها موجب از بین رفتن ثبات اجتماعی نه تنها در آن کشورها که در کشورهای همسایه شده و نیل به اهداف توسعه را متوقف و یا بسیار کند می سازد.کشورهای غربی اگرچه پیوسته از ناآرامی ها و تنشها در آفریقا انتقاد می کنند اما واقعیت این است که برخی از آن کشورها سود خود را در ادامه درگیریها دانسته و از آن رهگذر منافع فراوانی را برای خود جست وجو می کنند. اینکه آفریقا با شرایط بحرانی روبه رو می باشد بر هیچ کس پوشیده نیست، اما بی شک استعمار و غرب در این زمینه با اعمال نفوذ خود نقش مخربی ایفا کرده اند. قاره اکنون با مشکلات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی روبه رو می باشد که ناشی از تأثیر وامهای خارجی، مدیریت نامناسب اقتصادی، گرسنگی، خشکسالی و قحطی، تخریب محیط زیست و جنگهای داخلی و منازعات قبیله ای می باشد. در نتیجه بسیاری از کشورهای آفریقایی، مشخص کننده تلاش و فعالیت اقتصادی آن کشورها خواهد بود. از این رو یافت یک راه حل اساسی برای بحران آفریقا نیازمند آن است که حکومت ها مورد بررسی و نظارت بیشتر قرار گیرند.
از زمانی که چینوا آچب نویسنده مشهور نیجریه ای داستان «همه چیز رو به اضمحلال دارد» را نوشت، بیش از سی سال می گذرد، اما به نظر می رسد که آن روند همچنان ادامه داشته و مرکزیتی برای نظارت و اصلاح شرایط آنچنانکه باید به وجود نیامده است. به نوشته شبکه اطلاع رسانی allafrica مورخ ۲۵/۶/۲۰۰۳ شمار فقرای آفریقا از ۳۰۰ میلیون در ۱۹۹۹ به ۳۴۵ میلیون نفر در سال ۲۰۰۱ خواهد رسید. و حال آنکه سازمان ملل و دیگر مؤسسات بین المللی فعال در آفریقا از دولتمردان کشورهای آفریقایی خواسته اند که در جهت کاهش فقر بکوشند.
اوباسانجو رئیس جمهور نیجریه نیز در سخنرانی خود در ورزشگاه دوربان در سال گذشته در حضور بیست و پنج هزار نفر از آفریقائی ها با علاقه و خوشبینی اظهار داشت که آفریقا اکنون آزاد شده و از برده داری، نژادپرستی و استعمار در آن خبری نیست. وی افزود که اتحادیه در نظر دارد یک مجلس برای آفریقا تأسیس نموده که نیمی از نمایندگان آن زن باشند. البته زنان آفریقا در شرایطی نامناسب بسر برده و جایگاهی فروتر از مردان دارند. از این رو تأکید آقای اوباسانجو بر بهبود شرایط زنان علاوه بر اینکه موجبات محبوبیت وی را فراهم آورده، نشانگر شرایط وخیم زنان در آن خطه می باشد. در آفریقا حدود ۷۰ درصد مردم به کشاورزی وابسته بوده و زنان بیشترین نقش را در امر کشاورزی به عهده دارند.
صلح از نخستین و مهم ترین مسائل برای آن اتحادیه به شمار می رود و نحوه تعامل اتحادیه برای استقرار صلح و آرامش در قاره نشانگر موفقیت یا عدم موفقیت آن اتحادیه می باشد. زیرا بدون فراهم آوردن شرایط صلح آمیز و امنیت نمی توان انتظار پیشرفت و توسعه را داشت. آقای امبکی به نقل از یک روزنامه ژوهانسبورگ اعلام داشته که برای آفریقا فراهم آوردن صلح و آرامش در قاره یک اولویت است.
اتحادیه آفریقا، اگرچه نوعی الگوبرداری از اتحادیه اروپا می باشد اما به هر حال نوعی تجربه آفریقایی محسوب شده و ضعفها و قدرت خویش را دارد. در آن اتحادیه علاوه بر آنکه بر نقش و تأثیر تمامی کشورها تأکید شده، راهکاری اتخاذ گردیده که مردم و به ویژه سازمانهای غیردولتی نیز از فعالیت و توان بیشتری در تصمیم گیریها برخوردار باشند. بدون شک نقش بیشتر مردم و سازمانهای غیر دولتی در تصمیم گیریهای آن اتحادیه موجب می گردد که تصمیم گیریها جنبه عمومی تری یافته و امور از شفافیت و قانون پذیری بیشتری برخوردار گردد. در همین راستا بیش از سیصد سازمان و مؤسسه غیر دولتی از ۶ تا ۱۱ تیر در ماپوتو گردهم آمده تا در خصوص حضور مؤثر تر در امور کشورها و اتحادیه آفریقا بحث و تبادل نظر نمایند. حکومت های آفریقایی پس از ۱۹۹۰ به تدریج در جهت تعمیم آزادی و فراهم آوردن امکان مشارکت عمومی تلاش می کنند. یکی از نشانه های آن امر همانا گسترش امکانات رسانه ای و نفوذ بیشتر ارباب جراید در آن خطه می باشد. آن اتحادیه همچنین می تواند در جهت تقویت هویت آفریقایی بکوشد. موضوعی که اگر تحقق پیدا کند به بسیاری از منازعات قومی و قبیله ای پایان خواهد بخشید. در آفریقا متأسفانه هویت قبیله ای از اهمیت بیشتری برخوردار بوده و مردم به ارزش ها و پیوندهای قبیله ای توجه بیشتری مبذول می دارند. همین موضوع موجب گردیده که منازعات و عدم سازگاری در میان مردم مشاهده شده و بعضاً شرایط بحرانی برای کشورها به وجود آورد. آن اتحادیه همچنین امکانات و راه کارهایی را برای تعامل اعضاء با یکدیگر فراهم کرده است که در سازمان وحدت آفریقا موجود نبوده و یا بدان بهای لازم داده نمی شد.
آفریقا در حالی قدم به قرن بیست و یکم گذاشت که از نظر اقتصادی در حاشیه قرار داشته و حضور نامحسوسی دارد. گفتنی است که سهم آن کشور در تجارت جهانی با بیش از سیزده درصد جمعیت کمتر از دو درصد است. واقعیت آن است که به دلیل عدم اجرای قوانین و بی توجهی به حقوق بشر، بخش اعظمی از امکانات و مواجب آن قاره در اختیار دیگران قرار می گیرد. آقای موسوینی رئیس جمهور اوگاندا در ضیافت شامی که از سوی رئیس جمهور آمریکا برای وی ترتیب داده شد اظهار داشت که کشورهای صنعتی به دروغ ادعا می کنند که به آفریقا کمک می کنند. در حالی که این آفریقاست که به اقتصاد کشورهای صنعتی کمک می کند. وی اظهار داشت که از ۷۰ میلیارد دلار بازار قهوه جهانی سهم آفریقایی ها پنج میلیارد دلار است و این تفاوت قیمت، کمک آفریقا و کشورهای توسعه نیافته به کشورهای ثروتمند غربی می باشد.
امباکی در کنفرانس وحدت آفریقا در ژوهانسبورگ در ۱۰ ژوئیه ۲۰۰۲ اعلام داشت که انتظارات مردم از آن اتحادیه بسیار زیاد است و ما باید تلاش کنیم که با به اجرا درآوردن تصمیمات متخذه به انتظار مردم پاسخ گوییم. متأسفانه شرایط قاره نشان می دهد که آن اتحادیه نتوانسته نقش خود را در مسائل حساس قاره به خوبی ایفا کند. وی افزود: ما باید بتوانیم برای زنان آنچنان شرایط توسعه و پیشرفت را فراهم آوریم که گامی فراتر از کنفرانس پکن بردارد. معهذا تا زمانی که فساد در آفریقا ریشه کن نشده و شفافیت در حکومت پدیدار نگردیده و قانون نسبت به افراد به طور یکسان اجرا نگردد، نمی توان به موفقیت برنامه های اتحادیه آفریقا ایمان داشت.
به هرحال واقعیت این است که می توان با آینده اتحادیه آفریقا به دلیل زیر امیدوار بود:
۱- شرایط جهانی متفاوت از دهه های پایانی قرن بیستم است و ملت ها از نفوذ و قدرت بیشتری برخوردار شده اند.
۲- اتحادیه آفریقا اهداف روشن و ملموس اقتصادی، سیاسی و اجتماعی را مطرح کرده و به دنبال تحقق آنها گام برمی دارد.
۳- اتحادیه آفریقا رویکردی مردم محور برای خود برگزیده و در آن زیاده خواهی رؤسا به چالش کشیده شده است.
۴- کشورهای آفریقایی پذیرفته اند که در تعاملات منطقه ای و فرامنطقه ای جانب منافع آفریقا و منطقه را مراعات کرده و از پناه بردن به راه حل های شخصی و منفعت طلبانه پرهیز کنند.
گفتنی است که در این مدت کوتاه اتحادیه آفریقا در جهت تشویق سرمایه گذاری، بخشش بدهی آفریقا به کشورهای غربی، تأسیس مجلس واحد و گسترش مردم سالاری تلاش کرده و تا حدودی نیز در ایجاد شفافیت و مسئولیت پذیری موفق بوده است.
محمدرضا شکیبا

منبع : روزنامه همشهری