صبر

● صبر چیست؟ چه نام‌هائی دارد؟ چند قسم است؟
همیشه در وجود انسان‌‌ بین انگیزه دین و انگیزه هوس آتش جنگ‌ برافروخته است. جنگی در نهایت شدت؛ و میدان این معرکه قلب مؤمن است.
یاور انگیزهٔ دین فرشتگانی هستند که حزب خدا را یاری می‌دهند، و یاور انگیزه شهوت و هویٰ شیاطینی که دشمنان خدا را کمک می‌‌کنند.
صبر عبارت است از ثبات انگیزهٔٔ دین در مقابل انگیزهٔ شهوت.
این حالت ثبات یعنی صبر بر دو قسم است:
۱. صبر بدنی، مثل مشقّت‌ها به وسیله بدن و ثبات در مقابل آنها، این صبر یا با عمل تحقق می‌یابد چون قیام به عباداتِ مشکل، و یا با تحمل مثل صبر بر کتک‌های شدید، و امراض بزرگ، و جراحات هولناک.
۲. صبر نفسی، که عبارت است از خودداری در برآوردن خواهش‌های نفس و درخواست‌های هوی.
این قسم صبر، اگر خودداریِ در مقابل شهوت فرج و شکم باشد عفّت نامیده می‌شود؛ و اگر تحمل مصیبتی باشد فقط به آن صبر می‌گویند، و در مقابل آن جزع قرار دارد که عبارت از آزاد گذاشتن انگیزه هوی در ناله کردن و بر صورت زدن و گریبان در بدن است.
و اگر مقاومت در مقابل مقتضیات غنی و ثروت باشد حفظ نفس نامیده می‌شود و ضدش را سرکش و ناشکری می‌گویند.
و اگر مقاوت در جنگ باشد شجاعت و ضدش ترس نامیده می‌شود.
و اگر در فرو بردن خشم باشد حلم و بردباری و ضدش غضب نام دارد.
و اگر در حادثهٔ بیزارکننده‌ای باشد سعه صدر و ضدش بیزاری و ضیق صدر نام می‌گیرد.
و اگر در اخفا سرّ باشد کتمان و صاحبش راکتوم - یعنی رازدار - و ضدش را پخش و اذاعه می‌نامند.
و اگر در ترک زائد زندگی باشد زهد و ضدش حرص نامیده می‌شود.
و اگر صبر بر کمبود بهرهٔ دنیوی باشد قناعت و ضدش شره نام می‌گیرد.
بنابراین صبر جامع اکثر اخلاق ایمان و رئیس بزرگ و پیشوای عادل است. و به همین خاطر وقتی از حضرت رسول پرسیدند ایمان چیست فرمود: صبر است.
بنده در هیچ حالی از صبر بی‌نیاز نیست، زیرا آنجه را در دنیا می‌بیند یا موافق طبع اوست یا مخالف میلش و در هر دو حال صبر لازم است.
- نوع اول
آنچه مطابق طبع است، مثل صحت، سلامت، مال، جاه، کثرت عشیره و اقوام، وسعت در لوازم زندگی، کثرت پیروان و یاران و تمام آنچه در دنیا لذت‌بخش است و جقدر بنده به صبر در مقابل این امور محتاج است. چه اینکه اگر نتواند نفسش را حفظ کند و به آنها دل ببندد و در لذات مباح غوطه‌ور شود، کارش به طغیان و سرکشی منتهی می‌شود.
که همانا انسان طغیان می‌کند اگر خویشتن را بی‌نیاز ببیند.
(اِنَّ الانسانَ لَیَطْغیٰ اَنْ رَاٰه اسْتَغْنیٰ) (سورهٔ علق، آیات ۶ و ۷)
لذا یکی از عرفا، می‌گوید: مؤمن می‌تواند در مقابل بلا صبر کند اما در عافیت‌ها جز صدّیقین کسی را یارای صبر نیست، زیرا آنها مقرون به قدرتند و یکی از راه‌های مصونیت از گناه عدم قدرت است.
و به همین خاطر است که خدای تعالی بندگانش را از فتنهٔ مال و فرزند برحذر داشته می‌فرماید:
ای اهل ایمان مبادا هرگز مال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل سازد.
(یٰا اَیُّهاَ الَّذِینَ آمَنُوا لٰاتُلْهِکُمْ اَمْوٰالُکُم وَ لٰااَوْلٰادُکُمْ عن ذِکْرِ اللهِ) (سورهٔ منافقون، آیهٔ ۹)
و می‌فرماید:
ای اهل ایمان بعضی از زنان و فرزندان شما دشمنتان هستند.
(اِنَّ مِنْ اَزْواجِکُمْ وَ اَوْلٰادِکُمْ عَدُوّاً لَکُمْ) (سورهٔ تغابن، آیهٔ ۱۴)
و می‌فرماید:
بدانید که اموال و اولاد وسیله آزمایش شماست.
(اِنَّمٰا اَمْوٰالُکُمْ وَ اَوْلادُکُمْ فِتْنَهٌ) (سورهٔ انفال، آیهٔ ۲۸)
- نوع دوم
آنچه موافق میل انسان نیست، این قسم یا در اختیار اوست مثل انجام عبادات و ترک معاصی؛ یا ورودش از اختیار او خارج است ولی می‌تواند آن را دفع کند مثل آزاری که از دیگران به انسان می‌رسد و می‌توان به وسیلهٔ انتقام با آن مقابله کرد؛ و یا کلاً از اختیار او خارج است چون ورود مصائب.
- قسم اول
یعنی آنچه در اختیار اوست، تمام افعالی را که عبادت یا معصیت نامیده می‌شوند شامل می‌شود.
در این قسم، بنده محتاج صبر است، زیرا نفس انسان طبعاً از عبودیت گریزان و مشتاق ربوبیت است. از طرفی دیگر، بعضی از عبادات چون نماز را به سبب تنبلی و کسالت و بعضی دیگر چون زکات را به سبب بخل، خوش ندارد. و از قسمی دیگر به سبب نخل و کسالت گریزان است مانند حج و جهاد.
صبر بر عبادات در حقیقت صبر بر شدائد است.
انسان در سه حالت به صبر بر عبادت محتاج است.
۱. حال قبل از انجام عمل که باید در تصحیح نیّت و کسب اخلاص، و خودداری از شائبه‌های ریا و دفاع در مقابل حیله‌های نفس استقامت کند، و این کاری است بس دشوار.
و به همین خاطر است که رسول گرامی اسلام (صلّی الله علیه وآله وسلم) می‌فرماید:
ارزش اعمال فقط با نیت است
(اِنَّما الاَعْمٰالُ بالنِّیَات)
و خدای تعالی می‌فرماید:
و - اهل کتاب - مأمور نشدند مگر به اینکه خدا را با اخلاص کامل در بین بپرستند
(وَ مٰا اُمِروا اِلّٰا لِیَعْبُدُوا اللهَ مُخلِصِینَ لَهُ الدِّینَ) (سورهٔ بینّه، آیه ۵)
و می‌فرماید:
مگر کسانی که صبر پیشه کردند و عمل صالح انجام دادند.
(اِلاَّ الّذِینَ صَبرَوا و عَمِلوُا الصّٰالِحٰاتِ) (سورهٔ هود، آیهٔ ۱۱)
۲. حال انجام عمل، تا در ضمن انجام عمل از خدا غافل نشود، که لازمهٔ آن، مبارزه با انگیزه‌های ضعف و فتور تا پایان عمل است و این نیز کاری بس مشکل است.
۳. حال بعد از فراغت از عمل، که از افشاء آن به قصد ریا و سمعه خودداری کند و با دیدهٔ عجب و خودپسندی به عمل خویش ننگرد و در مقابل هر چیزی که باعث بطلان عمل می‌شود صبر کند.
خدای تعالی می‌فرماید:
اعمال خویش را باطل نکنید.
(لٰا تُبْطِلُوا اَعْمٰالَکُمْ) (سورهٔ محمد، آیهٔ ۳۳)
و می‌فرماید:
ای مؤمنین - صدقات خویش را با منت نهادن و آزار رسانیدن باطل نکنید.
(ولا تُبْطِلوُا صَدقٰاتِکُمْ بِالْمَنِّ والاَذیٰ) (سورهٔ بقره، آیهٔ ۲۶۴)
همچنین در معاصی انسان نیاز به صبر شدید دارد. انسان در مقابل گناهانی که به آنها عادت کرده بیش از گناهان دیگر نیاز به صبر دارد مخصوصاً اگر مثل غیبت، دروغ، ریا و مدیحه‌سرایی ارتکابشان آسان باشد. زیرا عادت، خود طبیعت ثابتی است و چون با میل و شهوت آمیخته شود، دو لشکر از سپاهیان شیطان در وجود انسان بر علیه جندالله قیام می‌کنند.
- قسم دوم
عبارت از اموری است که هجوم و ورودش در اختیار انسان نیست، ولی دفع آنها در اختیار اوست. مثل اینکه انسان توسط قول یا فعلی مورد آزار قرار می‌گیرد، یا کسی در مورد جان یا مال او جنایتی مرتکب می‌شود.
صبر در مقابل این امور به این است که انسان از تلافی و انتقام خودداری کند.
لذا قرآن عظیم می‌فرماید:
پیامبران فرمودند: - ما قطعا‌ً بر آزارهای شما صبر می‌کنیم.
(وَلَنَصْبِرَنَّ عَلیٰ مٰا آذَیْتُمُونٰا) (سورهٔ ابراهیم، آیه ۱۲)
و می‌فرماید:
ای پیامبر از کفار و منافقین اطاعت نکن - و از آزارشان درگذر و بر خدا توکل کن.
(وَدَعْ اَذٰاهُم وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللهِ) (سورهٔ احزاب، آیهٔ ۴۸)
و می‌فرماید:
ای پیامبر - بر طعن و یاوه‌گوئی کافران صبر کن و به طرزی نیکو از آنان دوری گزین.
(فَاصْبِرْ عَلیٰ مٰا یَقُولوُنَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلاً) (سورهٔ مزمل، آیهٔ ۱۰)
و می‌فرماید:
شما بوسیلهٔ جان و مالتان آزمایش خواهید شد - و از اهل کتاب و مشرکین سخنان آزاردهندهٔ بسیار خواهید شنید، و اگر صبر و تقوی پیشه کنید - پیروز خواهید شد - که استقامت و تقوی از امور مهم است.
(وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِینَ اوُتُوا الکِتٰابَ مِنْ قَبْلِکُمْ و مِنَ الَّذِینَ اَشْرَکُوا اَذیَّ کَثِیراً وَاِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَاِنّ ذٰلِکَ مِنْ عَزْمِ الاُمُورِ) (سورهٔ آل‌عمران، آیهٔ ۱۸۶)
و نبی اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلم) می‌فرماید:
با کسانی که با تو قطع رابطه کردند رابطه برقرار کن، و به کسانی که محرومت کردند عطا کن، وکسانی را که به تو ظلم کردند ببخش
(صِلْ مَنْ قَطَعَکَ وَاَعْطِ مَنْ حَرَمَکَ وَاعْفُ عَمَّنْ ظَلَمَکَ)
- قسم سوم
اموری است که نه اولش در اختیار انسان است، نه آخرش، مثل مصائبی از قبیل مرگ عزیزان، از دست رفتن اموال، زوال صحت و سلامت به سبب امراض و سایر انواع بلام.صبر در این امور مستند به یقین است. (منظور این است که انسان وقتی به حکمت خداوند متعال یقین پیدا کند، و او را جواد و فیّاض بداند، و بداند که به هر کس به اندازهٔ صلاحیّت و لیاقتش عطا می‌کند، و بداند هر نیک و بدی که در عالم اتفاق می‌افتد به صلاح، و برای رشد و تکامل ما، و مرتبه‌ای از مراتب رسیدن به سعادت است؛ تحمّل مصائب بر او دشوار نخواهد بود، بلکه با طیب خاطر آنها را تحمل می‌کند.)
نبی اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلم) در دعایش چنین فرض می‌کند:
از تو یقینی می‌خواهم که مصائب دنیا را بر من آسان کند.
(اَسْاَلُکُ مِنَ الْیَقِینِ مٰا یَهُونُ بِهِ عَلَیَّ مَصٰائِبُ الدُّنْیٰا)
و در حدیث است که خدای تعالی می‌فرماید:
هنگامی که مصیبتی را بر بدن یا مال یا فرزند یکی از بندگانم متوجه کنم، و او با صبر جمیل از آن استقبال کند، حیا می‌کنم که روز قیامت برایش میزانی نصب کنم، یا نامهٔ عملش را منتشر کنم.
(اِذٰا وَجَّهْتُ عَلیٰ عَبْدٍ من عَبِیدی مُصِیبَهٌٔ فی بَدَنِهِ اَوْمٰالِهِ اَوْ وَلَدِه ثُمَّ اسْتَقْبَلَ ذٰلِکَ بِصَبْرٍ جَمیِلٍ اِسْتَحْیَیْتُ مِنْهُ یَوْمَ الْقِیٰامَهِٔ اَنْ اَنْصِبَ لَهُ مِیزاٰناً اَوْ اَنْشُرَلَهُ دِیواناً)
و نبی اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلم) می‌فرماید:
انتظار فرج را با صبر کشیدن عبادت است.
(اِنْتِظٰارُ الْفَرَجِ بِالصَّبْرِ عِبٰادَهٌٔ)
و می‌فرماید: هر بنده که مصیبتی ببیند آنگاه طبق دستور خدای تعالی بگوید:
ما از خدائیم و به سوی او باز می‌گردیم. خدایا! در این مصیبت مرا پاداش عنایت کن، و بعد از این بهتر از آن را برایم مقرر فرما“ خدای تعالی دعایش را مستجاب می‌کند.
(مٰا مِنْ عَبْدٍ اُصِیبَ بِمُصِیبَهٍٔ فَقٰالَ کمٰا اَمَرَهُ اللهُ تَعٰالیٰ ”اِنَاللهِ و اِنَا اِلَیْهِ رٰاجِعُونَ اللّٰهُمَّ اَجِرْنی فی مُصِیبَتی وَاَعْقِبْنی خَیْراً مِنهٰا“ الاّ فَعَلَ اللهُ ذٰلِکَ)
در کافی شریف از علی علیه‌السلام منقول است که رسول اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلم) فرمود:
صبر بر سه قسم است، صبر به هنگام مصیبت، صبر بر طاعت و صبر از معصیت؛ هر کس بر مصیبت صبر کند تا با صبر نیکو آن را بگذراند، خدا به او سیصد درجه می‌دهد، که فاصله هر درجه تا درجهٔ بعدی به اندازهٔ بین زمین تا آسمان است. و هر کس بر طاعات صبر کند خدا به او ششصد درجه می‌دهد که مابین هر درجه تا درجه دیگر از آخرین حد زمین تا عرش فاصله باشد. و هر کس بر ترک معصیتی صبر کند خدا به او نهصد درجه می‌دهد که مابین هر درجه تا درجه بعدی از آخرین حدّ زمین تا منتهای عرش فاصله باشد.
امام باقر (علیه‌السلام) فرمود:
صبر بر دو قسمت است صبر در مقابل بلاء که نیکو و زیباست، و برتر از آن پرهیز از حرام است.
(اَلصَّبْرُ صَبْرانِ صَبْرٌ عَلیَ الْبَلٰاءِ حَسَنٌ جَمِیلٌ وَافْضَلُ الصَّبْرَیْنِ اَلْوَرَعُ عن مَحٰارِمِ اللهِ)
● فضیلت صبر
قرآن کریم می‌فرماید:
تنها صابران را بدون حساب پاداش کامل می‌دهند
(اِنَّمٰا یُوَفَّی الصّْابِرونَ اُجُورَهَمْ بِغَیْرِ حِسٰابٍ) (سورهٔ زمر، آیهٔ ۱۰)
و می‌فرماید:
آنان را دوبار پاداش می‌دهیم بخاطر آنکه صبر کردند.
(اُولٰئِکَ یُؤْتَوْنَ اَجْرَهم مرتین بما صبروا) (سورهٔ قصص، آیهٔ ۵۴)
و می‌فرماید:
آنان را که صبر کردند پاداش بهتر از عملشان می‌دهیم.
(وَلَنَجْزِیَنَّ الَّذِینَ صَبَروا اَجْرَهُمْ بِاَحْسَنِ مٰا کٰانُوا یَعْمَلُون) (سورهٔ نحل، آیهٔ ۹۶)
و می‌فرماید:
و احسان پروردگارت بر بنی‌اسرائیل به حد کمال رسید به پاداش صبری که ورزیدند.
(وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنیٰ عَلیَ بَنی اِسْرائِیلَ بِمٰا صَبَروُا) (سورهٔ اعراف، آیهٔ ۱۳۷)
و می‌فرماید:
و برخی از ایشان را امام و پیشوایانی که به امر ما هدایت می‌کنند قرار دادیم به خاطر آنکه صبر کردند.
اجر و پاداش تمام عبادات با حساب عطاء می‌شود، و هیچ طاعتی جز صبر اجرش بدون حساب نیست، و روزه هم چون مولود صبر است. اجرش با دیگر عبادات متفاوت است.
(وَ جَعَلْنٰا مِنْهُمْ اَئِمَّهًٔ یَهْدُونَ بِاَمْرِنٰا لَمّٰا صَبَروُا) (سورهٔ سجده، آیهٔ ۲۴)
در حدیث آمده است:
روزه برای من است و من پاداش آن را می‌دهم.
(اَلصَّوْمُ لی واَنَا اُجْزی بِهِ)
و صابرین را وعدهٔ همراهی داده می‌فرماید:
و صبر کنید که خدا با صابران است.
(وَاصْبِرْوا اِنَّ اللهَ مَعَ الصّٰابِریِنَ) (سورهٔ انفاق، آیهٔ ۴۶)
و یاری خود را بر صبر منوط کرده می‌فرماید:
بلی اگر صبر و تقوی پیشه کنید چون کافران شتابان بر سر شما آیند خدا شما را به وسیلهٔ پنج هزار فرشته نشان‌دار یاری خواهد کرد. و به صابرین نعمت‌هائی ارزانی داشته که به هیچ کس همهٔ آنها را نداده است.
(بَلیٰ اِنْ تَصْبِروُا و تَتَّقُوا و یَأْتُوکُمْ مِنْ فَورِهِمْ هذا یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَهِٔ آلٰافٍ مِنَ المَلٰائِکَهِٔ مُسَوِّمِینَ) (سورهٔ آل‌عمران، آیه ۱۲۵)
می‌فرماید:
ایشانند که به درود و رحمت خدا مفتخر شده‌اند و ایشانند هدایت‌شدگان.
(اُولٰئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَوٰاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ و رَحْمَهٌٔ وَ اوُلٰئِکَ هُمُ الْمُهْتَدوُنَ) (سورهٔ بقره، آیه ۱۵۷)
و نبی‌اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلم) می‌فرماید:
صبر نصف ایمان است.
(اَلصَّبْرُ نِصْفُ الاِیمٰان)
و می‌فرماید:
از جمله چیزهایی که بسیار کم به شما داده شده، صبر و یقین است؛ و هرکس از این دو بهره‌مند شده باشد با کش نباشد که قیام شب و صیام روز از دشتش می‌رود.
(مِنْ اَقَلَّ مٰا اوُتِیتُمْ، الْیَقِینُ وَ عَزِیمَهُٔ الصَّبْرِ وَمَنْ اُعْطِیَ حَظَّهُ مِنْهُمٰا لَمْ یُبٰالِ مٰا فٰاتَهُ مِنْ قِیٰامِ اللَّیْلِ و صِیٰامِ النَّهٰارِ)
از حضرتش دربارهٔ ایمان سؤال شد، فرمود:
ایمان صبر و سخاوت است.
(وَسُئِلَ عَنِ الاِیمٰانِ؟ فَقٰالَ اَلصَّبْرُ و السَّمٰاحهٔ)
و فرمود:
صبر گنجی از گنج‌های بهشت است.
(الصَّبْرُ کَنْزٌ مِنْ کُنُوزِ الْجَنَّهِٔ)
و فرمود:
بهترین اعمال عملی است که نفوس ”به انجام آن مایل نبوده“ آن را با اجبار به جا آورند.
(اَفْضَلُ الاَعْمال مٰا اُکْرِهَتْ علیه النُّفُوسِ. انجام چنین عملی نیاز به گونه‌ای از صبر دارد که صبر بر عمل نامیده می‌شود.)
و گفته شده: خدای تعالی به داود (علیه‌السلام) وحی کرد:
به اخلاق من متخلّق شو، من صبورم.
(تَخَلَّقْ بِاَخْلٰاقی، اَنَا الصَّبُورُ)
امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید:
وقتی مؤمن وارد قبرش می‌شود، نماز در طرف راست و زکات در طرف چپ اوست، و کارهای خیرش بر سرش سایه می‌افکند، و صبر در کناری می‌ایستد، وقتی دو ملک برای سؤال وارد قبر می‌شوند، صبر به نماز و زکات می‌گوید. مواظب صاحبتان باشید اگر نتوانستید من خودم مواظبم.
و می‌فرماید:
اگر هر مؤمنی که به بلایی مبتلا می‌شود صبر کند، اجر هزار شهید دارد.
(مَنِ ابْتُلِیَ مِنَ الْمُؤْمِنیِنَ بِبَلٰاءٍ فَصَبَرَ عَلَیْهِ کٰانَ لَهُ اَجْرُ اَلْفِ شَهِیدٍ)
و می‌فرماید:
خدای تعالی قومی را نعمت داد، شکر نکردند، باعث سوء عاقبت آنان شد؛ و قومی را به مصائب مبتلا کرد، و آنها صبر کردند، برایشان به نعمت تبدیل شد.
(اِنَّ اللهَ تَعٰالیٰ اَنْعَمَ عَلیٰ قَوْمٍ فَلَمْ یشْکُرُوا، فَصٰارَتْ عَلَیْهِمْ وَ بٰالاٌ؛ وَابْتَلیٰ قوماً بالْمَصٰائِبِ فَصَبَرُوا، فَصٰارَتْ عَلَیْهِمْ نِعْمَهٌٔ)
و از پدر بزرگوارش نقل می‌کند:
هرکس برای مقابله با مصائب دنیا صبر را آماده نکند در مقابلشان عاجز می‌شود.
(مَنْ لا یُعِدُّ الصَّبْرَ لِنَوٰائِبِ الدَّهْرِ یَعْجُزُ)
امام باقر (علیه‌السلام) می‌فرماید:
بهشت در ناراحتی‌ها و صبر پیجیده شده پس هرکس بر سختی‌های دنیا صبر کند داخل بهشت می‌شود؛ و جهنم در لذّات و شهوات پیچیده شده پس هرکس نفس خود را از لذّت و شهوات بهره‌مند کند، داخل آتش می‌شود.
(اَلْجَنَّهُٔ مَحْفُوفَهٌٔ بِالْمَکٰارِهِ والصَّبْرِ فَمَنْ صَبَرَ عَلیَ المَکٰارِهِ فِی الدُّنْیٰا دَخَلَ الْجَنَّهَٔ وَ جَهَنَّمُ مَحْفُوقَهٌٔ باللَّذّاٰتِ و‌الشَّهَواتِ فَمَنْ اَعْطیٰ نَفْسَهُ لَذَّتَها و شَهْوَتَهٰا دَخَلَ النّارَ)
امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرماید:
ایمان بر چهار پایه استوار است، یقین، صبر جهاد و عدل
(بُنی الاِیمٰانُ عَلیٰ اَرْبَعِ دعٰائِمَ اَلْیَقِینُ وَالصَّبْرُ وَالجَهٰادُ والْعَدْلُ - چون جهاد خود مولود و از نتایج صبر است نیمی از ایمان بر صبر استوار است، و لذا این حدیث شریف با کلام پیامبر (صلّی الله علیه وآله وسلم) که فرمود صبر نصف ایمان است منافات ندارد.)