تناسب در هدایت عملیات نظامی

از زمان آغاز درگیری ها در لبنان، بسیاری از روزنامه ها به نامتناسب بودن عملیات اسرائیل اشاره داشته اند و لذا ضروری به نظر می رسد مفهوم دقیق اصل «تناسب» در چارچوب حقوق بین المللی بشردوستانه تبیین شود تا خواننده خود دریابد آیا این مفهوم بنیادین حقوق بین المللی بشردوستانه در شرایط كنونی نقض شده است یا خیر.
●تشریح وضعیت
تلفات و خسارات بر جمعیت غیرنظامی یكی از حقایق تلخ درگیری های مسلحانه است كه می تواند نتیجه حمله مستقیم یا عامدانه علیه غیرنظامیان یا اموال غیرنظامی باشد. با این حال در مواردی اینگونه لطمات نتیجه ناخواسته عملیات نظامی علیه اهداف نظامی است برای نمونه در مواردی كه اطلاعات واصله در خصوص هدف صحیح نباشد یعنی هدف انبار مهمات فرض شده اما در واقع سرپناه پناهندگان است غیرنظامیان آسیب می بینند یا ممكن است سلاحی كه به سمت یك هدف نظامی هدف گیری شده به خطا رفته و به خانه های غیرنظامیان در نزدیكی آن هدف برخورد كرده و باعث تلفات میان غیرنظامیان شود. هنگامی كه شرایط زیر بر درگیری های مسلحانه حاكم باشد احتمال آسیب دیدن یا ایراد خسارت به غیرنظامیان افزایش می یابد:
زمانی كه اموال غیرنظامی در نزدیكی اهداف نظامی كه مورد حمله قرارمی گیرند، باشند.
رزمندگان در میان غیرنظامیان باشند.
غیرنظامیان در مكان هایی كه اهداف نظامی به شمار می روند كار كنند مانند كارگران یك كارخانه مهمات سازی.
از برخی تسلیحات برای اهداف نظامی و غیرنظامی استفاده شود، برای نمونه نیروگاه تولید برق كه هم برای سیستم دفاعی هوایی و هم برای فعالیت بیمارستان ها، پل ها و انتقال نظامیان به جبهه ضروری بوده و همچنین برای حمل و نقل غیرنظامیان كاربرد دارد.
از غیرنظامیان به عنوان سپر اهداف نظامی استفاده شود.
در تمامی موارد اشاره شده با این كه حمله نظامی ضروری به نظر می رسد اما در چنین شرایطی لزوم بشردوستانه حمایت از غیرنظامیان، جمعیت غیرنظامی و اموال غیرنظامی نیز تا حد ممكن وجود دارد. چگونه می توان این منافع به ظاهر متعارض را با یكدیگر آشتی داد پاسخ این پرسش در اعمال اصل تناسب طبق حقوق بین المللی بشردوستانه ناظر بر هدایت عملیات نظامی نهفته است.
قواعد حقوق بشردوستانه، حق طرف های درگیر در استفاده از ابزارها و روش های جنگی مورد انتخاب محدود می شود.
كل مجموعه حقوق درگیری های مسلحانه به منظور برقراری تعادل متناسبی میان ضرورت های جنگ و مقتضیات بشردوستانه است. در هیچ كجای حقوق بین المللی بشردوستانه، حتی به طور ضمنی، اولویتی برای مقتضیات نظامی وجود ندارد. اصول مندرج در كنوانسیون های گوناگون دقیقا به منظور تعیین این محدودیت تنظیم شده اند و اصل تناسب نیز در راستای تحقق همین هدف است. حمله نامتناسب: «حمله ای كه انتظار می رود باعث از بین رفتن اتفاقی حیات غیرنظامیان، آسیب به غیرنظامیان، خسارت به اموال غیرنظامی یا مجموع آن شده و از مزیت نظامی دقیق و مستقیم پیش بینی شده فراتر باشد.»
هرگونه حمله مغایر با اصل تناسب نقض فاحش پروتكل اول الحاقی ۱۹۷۷ بوده و دولت ها را ملزم می كند علیه مرتكبان احتمالی آن متوسل به اقدامات كیفری شوند. مقررات پروتكل اول الحاقی صرفا برای دولت های عضو این معاهده الزام آور است برای نمونه ایران، ایالات متحده آمریكا و اسرائیل عضو این معاهده نیستند اما با این حال اصل تناسب جزء حقوق بین المللی عرفی بوده و لذا برای همه دولت ها و حتی طرف های درگیری كه دولت نیستند، الزم آور می باشد. به علاوه اصل تناسب كه در حقوق بین المللی عرفی نیز منعكس شده در هرگونه درگیری مسلحانه بین المللی یا غیربین المللی اعمال می شود.
●مزیت نظامی حملات
در نخستین گام فهم عبارت «مزیت نظامی دقیق و مستقیم» از اهمیت بسیاری برخوردار است. شاید نتوان به قدر كافی براهمیت این نكته كه مزیت پیش بینی شده باید مزیت نظامی داشته باشد تاكید كافی داشت. عبارت «دقیق و مستقیم» به منظور بیان این مطلب است كه مزیت مورد نظر باید مهم و به طور تقریبی قابل دستیابی باشد و مزیت هایی كه به سختی قابل شناسایی بوده و یا در طولانی مدت به دست می آیند از این مقوله خارج شوند. پیش از تصمیم گیری در خصوص آغاز حمله باید احتمال فراتر بودن خسارات یا لطمه های جانبی آن ارزیابی شود. بر این مبنا، آغاز حمله یا حملات با این تصور خوشبینانه كه در نهایت خسارات یا لطمات جانبی فراتر از حد نخواهد بود، نقض قانون است. این تفسیر به وضوح از عبارت «دقیق و مستقیم» برداشت می شود. عملكردهای مختلف طی درگیری های اخیر نشانگر وجود تمایل برای استفاده مزیت نظامی در معنای وسیع خود است. پس از تصویب پروتكل اول الحاقی برخی دولت ها اعلام كردند مزیت نظامی به معنای مزیت قابل پیش بینی از حمله به طور كلی و نه مرحله خاصی از یك حمله می باشد.
●تناسب خسارت جنگی
لازم است در اینجا به وزنه دیگر این تعادل توجه كنیم. خطری كه متوجه جمعیت غیرنظامی و اهداف غیرنظامی می شود به عوامل متعددی بستگی دارد: مكان آنها قرار گرفتن در محل اهداف نظامی یا نزدیكی آن، شرایط مكانی، دقت سلاح های مورد استفاده پراكندگی بیشتر یا كمتر، خط سیر، محدوده، مهمات مورد استفاده و ...، شرایط آب و هوایی توانایی دید، وزش باد و...، ماهیت خاص اهداف نظامی مورد نظر انبار مهمات، انبارهای سوخت، جاده های اصلی كه از اهمیت نظامی برخوردار بوده و در مناطق مسكونی یا در نزدیكی آن قرار دارند، مهارت های فنی رزمندگان بمباران تصادفی هنگامی كه امكان اصابت به هدف وجود ندارد. همه این عوامل در كنار یكدیگر برای درنظر گرفتن احتمال برخورد احتمالی به افراد و اموال غیرنظامی در جریان یك حمله باید درنظر گرفته شوند. به هنگام در نظر گرفتن خسارات وارده بر غیرنظامیان به منظور تعیین آن كه حمله خاص ناقض اصل تناسب بوده یا خیر این مسئله مطرح می شود كه چه خسارت هایی در رابطه با معیار تعادل در پروتكل اول الحاقی پیش بینی شده است. برای نمونه حمله به زیربناهای ارتباطاتی و انرژی كه ممكن است در شرایط خاص یك هدف نظامی منظور شود منجر به خسارات فرعی بر زندگی آینده جمعیت غیرنظامی می شود. پیامدهای مستقیم و غیرمستقیم نیز محتملند برای نمونه مرگ بیماران، اختلال طولانی مدت در زندگی جمع كثیری از مردم به دلیل نابودی تاسیسات تامین آب و برق. هنگامی گسترش مفهوم مزیت نظامی منطقی است كه تاثیرات غیرمستقیم ناشی از آن نیز در نظر گرفته شود یعنی آن اثراتی كه صورت مستقیم و فوری از حمله ناشی نمی شود اما نتیجه عملی آن است. به نظر ما همین مسئله بایستی در مورد مزیت نظامی و خسارات وارده بر غیرنظامیان اعمال شود، بدان معنا كه مزیت نظامی قابل پیش بینی در یك عملیات نظامی خاص باید نسبت به لطمات اتفاقی قابل پیش بینی بر جمعیت غیرنظامی یا خسارت چنین عملیاتی كه شامل تاثیرات غیرمستقیم نیز می شود، سنجیده شود. در نظر گرفتن این تاثیرات، عامل باید ارزیابی دقیقی در خصوص این تعادل انجام دهد. در چنین ارزیابی ارزش های مشابه با هم سنجیده می شوند. در اینجا فرمانده باید میان ارزش های گوناگون یعنی میان مزیت نظامی از یك سو و لطمات غیرنظامیان و خسارت از سوی دیگر، تعادل برقراركند. گروهی از كارشناسان پیشنهادكرده اند: «احتمال نمی رود یك وكیل حقوق بشری و یك فرمانده نظامی باتجربه ارزش نسبی یكسانی برای مزیت نظامی و لطمات به غیرنظامیان قائل شوند. همچنین به نظر نمی رسد فرماندهان نظامی با پیشینه های عقیدتی و درجات مختلفی از تجارب جنگی یا تاریخ نظامی ملی در موارد مشابه با یكدیگر موافق باشند. به عنوان آخرین نكته عنوان می شود در تحلیل متابعت از استاندارد تناسب مندرج در پروتكل اول الحاقی فهم افراد تعیین كننده نیست بلكه حقایقی كه فرمانده در زمان تصمیم به حمله در اختیاردارد، مهم است.
●اولویت منافع غیرنظامیان
این واقعیت وجود دارد كه اصل تناسب به دلیل ابهامات ناشی از زبان دارای ضعف هایی است كه خود باعث می شود اعمال این اصل در برخی موارد دچار مشكل شود. عدم تناسب میان لطمات و خسارات وارده و مزیت نظامی قابل پیش بینی مشكل پیچیده ای ایجاد می كند: در چنین وضعیت پیچیده ای منافع جمعیت غیرنظامی باید بر هر اقدام دیگری اولویت داشته باشد. باید به خاطر داشت كه بر طبق حقوق بین المللی بشردوستانه همواره بایستی در تفكیك قائل شدن بین جمعیت غیرنظامی و غیرنظامیان و اموال غیرنظامی دقت به عمل آید. حقوق بین المللی بشردوستانه هرگونه لطمه یا خسارتی را كه حمله كننده می تواند به طور معقول از آن جلوگیری نماید، منع می كند. این حقوق همچنین مقرر می دارد همه اقدامات احتیاطی قابل پیش بینی در گزینش روش ها و ابزارهای حمله به منظور ممانعت، به حداقل رساندن یا از بین رفتن اتفاقی حیات غیرنظامیان، صدمه به غیرنظامیان و آسیب به اموال غیرنظامی اعمال شود. به علاوه، چنانچه امكان گزینش میان اهداف نظامی متعددی وجود داشته باشد كه حمله به هر یك از آنها مزیت نظامی مشابهی را حاصل می كند، باید حمله ای كه از آن انتظار كمترین خطر به حیات غیرنظامیان و اموال غیرنظامی می رود، انتخاب شود. این تدابیر احتیاطی حتی در مواردی كه در حمله به یك هدف نظامی مشروع انتظار نمی رود منجر به ورود لطمات یا آسیب هایی به غیرنظامیان شود نیز اعمال می شود. در نتیجه، قاعده تناسب در هدایت مخاصمات به منظور ایجاد تعادل مناسبی میان مقتضیات انسانی و ضروریات جنگ ایجاد شده است. این قاعده آنگونه كه باید از وضوح برخوردار نیست اما در شرایط حاكم بر تصویب پروتكل اول الحاقی میان منافع متعارض سازش معقولی برقرار كرد و تلاش قابل ستایشی برای اعمال محدودیت در جایی است كه رفتار خودسرانه در آن معمول بود. وجود گونه ای اعمال صلاحیت برای فرماندهان نظامی كه باید نسبت به حمله تصمیم گیری كنند، امری ضروری به نظر می رسد چرا كه به آنان امكان درنظرگرفتن شرایط متغیر درگیری را می دهد به طور خلاصه هنگامی كه جمع آوری همه اطلاعات مرتبط برای ارزیابی كامل متناسب بودن حمله وجود ندارد. با این حال پارامترهای چنین تصمیمی باید دقیق باشند تا جلوی هرگونه خودمختاری در تصمیم گیری گرفته شود. امری كه برای حمایت از جمعیت غیرنظامی ضروری بوده و باعث می شود اعمال تناسب آشكارتر و انسانی تر باشد.

فردریك گوان

منبع : روزنامه شرق