شب حقیقت انسان

خداوند، حكیم است و كار حكیم براساس حساب. در شب های قدر، حساب گران بزرگ عالم آفرینش به دستور حق، گرد هم می آیند تا به تقدیر مقدرات و تقسیم ارزاق بپردازند. در شب قدر، عصاره عالم آفرینش، امام عصر(عج)، میزبان آسمانیان است(۱) و روح و جبرئیل، همراه با گروه بی شماری از فرشتگان كه دانایان امر رزق و مقدرات اند، به محضر جانشین خداوند در روی زمین می رسند تا امر و حكم خداوند را از صورت اجمال به تفصیل در آورند(۲)؛ امری كه آسمان ها را طی كرده و سرانجام به زمین رسیده است.(۳) روح صورت حقیقی انسان و ملازم جبرئیل است و در رتبه و مقام، بالاتر از اوست. طبق برخی از احادیث این روح، كه اولین و بزرگ ترین آفریده خداوند است، با پیامبر اكرم(ص) و سپس با هریك از ائمه اطهار(ع) همراه بود.
در چنین شبی تنزل حقیقت آن روح به همراه فرشتگان، نزد امام عصر(عج). فرصت مغتنمی برای منتظران ظهور باطنی حضرت است تا عنان دل را به دست منجی بسپارند و هر چه می توانند از حجاب های صورت اصلی دل بكاهند تا مگر لحظه یا لحظاتی چشم دلشان به شهود وجه نائل شود. اگر عقل و جهل را جنودی است كه در عالم باطن مشغول نزاع اند، پس قبل از اینكه حكومت عالم ظاهر را به دست منجی عالم ظاهر بسپاریم باید حكومت دل را به دست منجی باطنی، یعنی عقل، سپرده باشیم. هنگام ظهور امام زمان(عج) كسی مطیع او خواهد بود كه از پیش برای تمام سؤال های خود پاسخی یافته باشد و دل را مطیع دین ساخته و مملكت قلب را به رسول و امام باطنی تسلیم كرده باشد. ظهور باطنی امام در اختیار انسان و نتیجه تزكیه نفس است.
بزرگان و كارشناسان دستگاه آفرینش در این كنگره سه روزه گرد هم می آیند و بر اساس حكمت به تفریق و تفصیل احكام و مبهمات(۴) می پردازند. هم مقام روح القدس چنان والا است كه جز بر محضر امام معصوم(ع) و حجت خداوند بر روی زمین فرود نمی آید و هم مقام حجت خدا چنان عظیم است كه روح و بسیاری از فرشتگان به انتهای قوس نزول تنزل می كنند.
●روح ؛ حقیقت انسان
در این شب است كه نی شكایت خود را از جدایی ها پس می گیرد و آواز پر جبرئیل به وضوح شنیده می شود. اگر بخواهیم به راز شب قدر پی ببریم، باید به یاد آوریم كه حقیقت وجودی ما چه بود؟ خداوند می فرماید: و نفخت فیه من روحی...؛ و از روح خود در انسان دمیدم...(۵). این روح دمیده در آدم بزرگ ترین آفریده خداوند است و ویژگی های خاصی دارد؛ از جمله قدس و طهارت، انتصاب خاص به خداوند ، تلازم و اتحاد با ملائكه، ملازمت با هر یك از ائمه اطهار(ع)، و سرانجام حضور در وجود تمام انسان ها.
وقتی خداوند آدم را آفرید از این روح پاك در او دمید و به فرشتگان دستور داد تا بر او سجده كنند، سپس او را از آن بهترین مقام، احسن تقویم ، به زیر آورد و در پشت حجاب های مختلف در پایین ترین مراحل وجود، اسفل السافلین ، محبوس فرمود تا هر كه مشتاق رؤیت وجه كریم او باشد، تقلا و تلاش كند و با كنار زدن حجاب ها به دیدار او بار یابد: یا ایها الانسان انك كادح الی ربك كدحاً فملاقیه؛ ای انسان تو با تلاش و رنج به سوی پروردگارت می روی و او را دیدار می كنی (۶).
روح مذكور، حقیقت وجود انسان و به عبارت دیگر دایه و جان هستی آدمی است.
جبرئیل امین حامل این روح است (۷). از همین رو است كه سهروردی رساله آواز پر جبرئیل را در چگونگی پیدایش موجودات به رشته تحریر درآورده و سخن خود را در این زمینه به روایتی نبوی مستند ساخته است. در شب قدر، این دایه به سرزمین فرزندان قدم رنجه می فرماید. یعنی آن گوهری كه غواصان وادی خودسازی در پی او دل به قعر دریا می زنند، با پای خود به خانه می آید. در ضیافت قدر، انسان تشنه معرفت كه از چهل روز پیش تر، به حكم من اخلص لله اربعین صباحا ظهرت ینابیع الحكمه من قلبه علی لسانه؛ هر كه چهل روز برای خدا با اخلاص عمل كند، سر چشمه های حكمت از دلش بر زبانش جاری خواهد شد (۸)، تدارك چنین شبی را دیده، در انتظار تخلیه، تحلیه و تجلیه است.
اهمیت تنزل و حضور این روح به این جهت است كه اگر سالك بتواند در این شب ها لحظه ای از خود بیرون شود، انوار الهی را مشاهده خواهد كرد و به منزلت نخستین و صورت اصلی خود كه در تنزلات آن را از دست داده است نایل خواهد شد، در جوار رحمت حق قرار خواهد گرفت و ناظر وجه او و فانی در وجه او و باقی به بقاء او خواهد شد؛ زیرا صورت اصلی و منزلت اولیه انسان، موطنی جز جوار حق ندارد و در آن موطن مقصدی جز نظر به وجه كریم و غرق بودن در شهود جمال او ندارد و عشقی جز به او و سیر در وجه كریم او در وجود وی نیست .(۹)
●فیض روح القدس
نعمت وحی به بزرگ ترین سؤال های بشر پاسخ داده است:
ـ حقیقت انسان چیست؟ از روحی است منسوب به حق كه اولین و بزرگ ترین آفریده خداوند است. اكنون در كجاست؟ در پایین ترین مرتبه هستی و اسیر تنگنای ماده و گرفتار حجاب های مختلف. چه می تواند باشد؟ خلیفه الله؛ یعنی می تواند در حد ظرفیت وجودی خود، كارهایی را كه خداوند انجام می دهد، به اذن خدا و به حدی كه او اراده فرماید در این دنیا و یا در ادامه سیر تكاملی خویش در آخرت انجام دهد.
ـ چرا باید سعی كند به چنین مقامی برسد؟ چون هدف از آفرینش انسان رسیدن به چنین مقامی است و قناعت به كمتر از آن اسراف است. خداوند گنجی پنهان بود و اراده فرمود تا شناخته شود، پس خلق را آفرید تا او را بشناسند. بدین ترتیب دستور چنین است كه عمر خود را صرف شناخت حق و تخلق به اخلاق الله كنیم.
ـ راه چیست؟ شناختن گنج پنهان دلی گنج خواه و چشمی گنج جو و همتی بلند می طلبد تا به كمتر از گنج قانع نباشد.
پس:
همتم بدرقه راه كن ای طائر قدس
كه دراز است ره مقصد و من نو سفرم
طائر قدس كنایه از همان روح القدس است كه فیض می رساند و همت می دهد:
فیض روح القدس ار باز مدد فرماید
دیگران هم بكنند آنچه مسیحا می كرد
و هم اوست كه در شب قدر، به همراه روح وخیل ملائك به خدمت ولی الله اعظم می رسد: تنزل الملائكه و الروح فیها باذن ربهم من كل امر (۱۰). پس از آنجا كه در رمضان، همه مؤمنان میهمان خدایند، میهمان خلیفه او نیز هستند و در این ضیافت بزرگ شركت می كنند و چه بسا به توفیقی برسند كه پیامبر اكرم(ص) و آل او(ع) به آن توفیق دست یافتند؛ چنانكه در یكی از دعاهای شب بیست و سوم ماه مبارك آمده است: ...وفّق لی لیله القدر علی افضل ما رآها احد و وفّقنی لما وفّقتَ له محمداً و آل محمد علیه و علیهم سلامك؛ مرا در شب قدر به مشاهده بهترین چیزی كه برای كسی ممكن است موفق فرما و كامیاب كن مرا بر آنچه كه محمد و آل او را بر آن فرمودی .(۱۱)
●مشاهدات شب قدر
از پیغمبر اكرم(ص) چنین نقل شده است: در شب قدر درهای آسمان گشوده می شود... (۱۲) و روشن است كه مشاهده جمال جمیل برای كسی است كه از خود بیرون رود، و چون از خود بیرون رفت، به چشم حق ببیند، و چشم حق، حق بین خواهد بود. پس جلوه اسم اعظم، كه صورت كمالیّه لیله القدر است، با احتجاب به خودی نتوان دید .(۱۳)
در ذكر بخشی از دعای شب بیست و سوم ماه مبارك گذشت كه یكی از خواسته های شب قدر توفیق مشاهده است. در دعای دیگری گشایش گوش حق نیوش قلب خواسته شده است: وافتح مسامع قلبی لذكرك (۱۴). البته باید توجه داشت كه ظهور انوار در مشاعر مؤمن پس از تابش انوار در قلب اوست كه به تبع آن مشاعر و حواس نیز از این انوار الهی بهره مند می گردند و انوار ربوبی از قلب بر قوای ادراكی و مشاعر و حواس می تابد. با باز شدن مسامع و چشم باطنی، مؤمن از قوای ادراكیِ كامل تر و بالاتر و از مشاعر و حواس برتری برخوردار می گردد. همچنین به ادراك و فهم حقایقی موفق می شود كه تا آن وقت برای او بی سابقه بوده است. هر چه انوار الهی در دل سالك بیشتر و كامل تر تجلی كند، در قوای ادراكی و مشاعر و حواس وی نیز ظهور بیشتری خواهد داشت. دلیل این مطلب آن است كه قوای ادراكی انسان، چه قوای ادراكی باطنی و چه قوای ادراكی ظاهری، همه از قلب نشأت می گیرند. اصل این قوا از جلوه ها و مراتب وجودی قلب است؛ بنابراین با ظهور انوار الهی در قلب، كه تحول تكامل قلب است، آثار آن در قوای ادراكی نیز ظاهر می شود.
مشاهده جلوه های نورانی را روایات بسیاری تأیید می كنند. امام صادق(ع) در حدیثی می فرماید: خداوند متعال وقتی خیر بنده ای را اراده كند، جلوه ای از نور را در قلب او ظاهر می كند كه بر اثر آن سمع و قلب او روشن می شود (۱۵). مؤمنان، تابش این انوار را در اوائل راه سلوك تجربه می كنند. این جلوه ها سپس اندك اندك افزایش می یابد تا فتح قلب صورت گیرد و كمال آن با كمال انقطاع ممكن می شود: الهی هَبْ لی كمال الانقطاع الیك و أنِر ابصار قلوبنا بضیاء نظرها الیك حتی تخرق ابصار القلوب حُجُبَ النورفتصل الی معدن العظمه و تصیر ارواحنا معلّقهِِِِِِِِِِ بعزّ قدسك؛ خدایا مرا انقطاع كامل به سوی خودت عطا فرما و دیده های دل ما را به نوری كه با آن تو را مشاهده كند روشن ساز تا اینكه دیده بصیرت ما حجاب های نور را بر درد و به نور عظمت واصل گردد و جان های ما به مقام قدس عزتت در پیوندد (۱۶). شرح حجاب های مختلف ظلمانی و نورانی و چگونگی خرق آنها را به مطالعه كتاب های مفصل در این زمینه واگذار می كنیم. (۱۷)
ارزش شب قدر را در كشف وقایعی دانسته اند كه در آن اتفاق می افتد؛ یعنی تنزیل مقدرات و فرشتگان، همان گونه كه برای امام عصر(ع) در این شب آشكار می گردد. لذت این كشف و مشاهده مانند مكاشفات دیگر، از نوع لذت مادی نیست، بلكه لذتی پایدار و عمیق است. با كنار رفتن حجاب بدن، نور وجود و حقیقت جان مشاهده می شود: كسی كه حجاب ماده از روی روح و نفسش برداشته شود و نفس خود را در عالم مثال، مجرد از آن ببیند، می تواند به راحتی به حقیقت روح خود كه مجرد از شكل است، نیز منتقل شود. و این شناخت همان است كه در این فرمایش پیامبر(ص) آمده است: كسی كه خود را شناخت، پروردگار خود را شناخته است. و وجه ارتباط شناخت نفس با معرفت پروردگار را نمی داند مگر كسی كه به این شناخت رسیده باشد. برای برطرف كردن انكار و استبعاد درك شب قدر برای عاملین عابد، و ایجاد شوق برای رسیدن به آن همین مقدار بیان كافی است (۱۸).
امام خمینی(ره) نیز تجرد نفس را لازمه مشاهدات و مكاشفات موجودات ملكوتی و جبروتی می داند: و باید دانست كه تمثّل جبروتیین و ملكوتیّین در قلب و صدر و حسّ بشر ممكن نیست مگر پس از خروج او از جلباب بشریّت و تناسب او با آن عوالم، و الاّ مادامی كه نفس مشتغل به تدبیرات ملكیّه است و از آن عوالم غافل است، ممكن نیست این مشاهدات یا تمثّلات برای او دست دهد. بلی، گاهی شود كه به اشاره یكی از اولیا نفس را از این عالم انصرافی حاصل شود و به قدر لیاقت، از عوالم غیب ادراكی معنوی یا صوری رخ نماید. و گاه شود كه به واسطه بعضی امور هائله، مثلاً، از برای نفس انصرافی از طبیعت حاصل شود و نمونه ای از عالم غیب ادراك كند... و گاه شود كه نفوس اولیای كمّل پس از انسلاخ از عوالم و مشاهده روح اعظم یا سایر ملائكه الله به واسطه قوّت نفس، به خود آیند و حفظ حضرات غیب و شهادت كنند، و در این صورت در تمام نشئات در آن واحد حقایق جبروتیّین را مشاهده كنند. و گاه شود كه به قدرت خود ولیّ كامل، تنزّل ملائكه حاصل شود. و اللّه العالم. (۱۹)
شاید بتوان دیدنی های شب قدر را با مراتب روزه و روزه داران مطابقت داد: در روزه عوام ، كه شكم و فرج از شهوات محافظت می شود و فایده ای جز رهایی از عذاب ندارد، چیزی نصیب سمع و بصر دل نمی شود و فقط حجاب های دل رقیق تر گشته و آمادگی بیشتری برای بر طرف شدن می یابند. البته صفای نفس و اجابت برخی دعاها حاصل می شود.
در روزه خواصّ ، چشم و گوش و زبان و دست و پا و سایر جوارح و اعضا از گناهان باز داشته می شود ثواب های بسیاری كه به روزه دار وعده داده شده است، مربوط به این روزه است. اگر چنین روزه داری از عالمان عامل و اهل معرفت باشد، لشكر شیطان از حوالی قلب او كوچ می كند و برخی از اسرار ملكوتی بر او آشكار می شود.
در روزه خواصّ خواصّ ، كه در آن دل روزه دار از اشتغال به افكار خاكی و اخلاق رذیله و از غیر یاد خدا باز داشته شده است، نعمت مشاهده جمال لقای الهی به دست می آید و روزه دار به فیض هایی دست پیدا می كند كه هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و به خاطر احدی خطور نكرده است.
در شب قدر ار صبوحی كرده ام عیبم مكن
سر خوش آمد یار و جامی بر كنار طاق بود

ابوالقاسم جعفری
www.hamshahrionline.ir

منبع : روزنامه همشهری