سوره مبارکه قدر

این سوره در مکه نازل شده و دارای ۵ آیه است:
بسم الله الرحمن الرحیم
انا انزلناه فی لیلهٔ القدر(۱) و ما ادراک ما لیلهٔ القدر ( ۲) لیلهٔ القدر خیر من الف شهر (۳) تنزل الملائکهٔ و الروح فیها باذن ربهم من کل امر(۴) سلام هی حتی مطلع الفجر (۵)
●محتوای سوره قدر
محتوای این سوره چنان که از نامش نیز پیدا است بیان نزول قرآن مجید در شب قدر است، و سپس بیان اهمیت شب قدر و برکات و آثار آن .
●شب قدر شب نزول قرآن
از آیات قرآن به خوبی استفاده می شود که قرآن مجید در ماه مبارک رمضان نازل شده است: ( شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن. بقره / ۱۸۵ ) و ظاهر این تعبیر آن است که تمام قرآن در این ماه نازل گردید. و در نخستین آیه سوره قدر می افزاید:
( انا انزلناه فی لیلهٔ القدر) ما آن را در شب قدر نازل کردیم.
گر چه در این آیه صریحاً نام قرآن ذکر نشده ولی مسلم است که ضمیر« انا انزلناه » به قرآن باز می گردد و ابهام ظاهری آن برای بیان عظمت و اهمیت آن است.
تعبیر به انا انزلناه (ما آن را نازل کردیم ) نیز اشاره دیگری به عظمت این کتاب بزرگ آسمانی است که خداوند نزول آن را به خودش نسبت داده مخصوصاً با صیغه متکلم مع الغیر که مفهوم جمعی دارد و دلیل بر عظمت است. نزول آن در شب قدر همان شبی که مقدرات و سرنوشت انسان ها تعیین می شود دلیل دیگری بر سرنوشت ساز بودن این کتاب بزرگ آسمانی است. از ضمیمه کردن این آیه با آیه سوره بقره نتیجه گیری می شود که شب قدر در ماه مبارک رمضان است و شب قدر منحصر در شب نزول قرآن و آن سالی که قرآن در آن نازل شد، نیست بلکه با تکرار هر سال آن شب هم تکرار می شود. پس در هر ماه رمضان از هر سال قمری شب قدری است که در آن شب امور سال آینده تا شب قدر سال بعد اندازه گیری می شود.
در اینجا سوالی مطرح است و آن این که هم از نظر تاریخی و هم از نظر ارتباط محتوای قرآن با حوادث زندگی پیغمبراکرم (ص) مسلم است که این کتاب آسمانی به طور تدریجی و در طی ۲۳ سال نازل گردید، این امر چگونه با آیات فوق که می گوید در ماه رمضان و شب قدر نازل شده است سازگار می باشد؟
پاسخ این سوال به گونه ای که بسیاری از محققان گفته اند این است که قرآن دارای دو نزول بوده است.
نزول دفعی که در یک شب تمام آن بر قلب پاک پیغمبر اکرم (ص) نازل شده و نزول تدریجی که در طول بیست و سه سال دوران نوبت انجام گرفت .
در آیه بعد برای بیان عظمت شب قدر می فرماید:
( و ما ادراک ما لیلهٔ القدر)؛ و تو چه می دانی شب قدر چیست؟
و بلافاصله می گوید:
( لیلهٔ القدر خیر من الف شهر)؛ شب قدر شبی است که از هزار ماه بهتر است.
این تعبیر نشان می دهد که عظمت این شب به قدری است که حتی پیغمبر اکرم (ص) با آن علم وسیع و گسترده اش قبل از نزول این آیات به آن واقف نبود.
می دانیم هزار ماه بیش از هشتاد سال است به راستی چه شب با عظمتی است که به اندازه یک عمر طولانی پر برکت ارزش دارد.
سپس به توصیف بیشتری از آن شب بزرگ پرداخته، می افزاید:
« تنزل الملائکهٔ و الروح فیها باذن ربهم من کل امر»؛ فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگارشان برای تقدیر هر کار نازل می شوند.
با توجه به این که «تنزل» فعل مضارع است و دلالت بر استمرار دارد روشن می شود که شب قدر مخصوص به زمان پیغمبر اکرم و نزول قرآن مجید نبوده ، بلکه امری است مستمر و شبی است مداوم که در همه سال تکرار می شود.
در این که منظور از« روح» کیست؟ بعضی گفته اند:« روح » مخلوق عظیمی است مافوق فرشتگان، چنان که در حدیثی از امام صادق علیه السلام نقل شده است که شخصی از آن حضرت سوال کرد: آیا روح همان جبرئیل است؟ امام در پاسخ فرمود: جبرئیل من الملائکه، و الروح اعظم من الملائکه الیس ان الله عزوجل یقول: تنزل ملائکهٔ و الروح ؟
«جبرئیل از ملائکه است، و روح، اعظم از ملائکه است، مگر خداوند متعال نمی فرماید: ملائکه و روح نازل می شوند، و هدف از نزول آنها انجام این امور است.
تعبیر به «ربهم» که در آن تکیه روی مسئله ربوبیت و تدبیر جهان شده است. تناسب نزدیکی با کار این فرشتگان دارد که آنها برای تدبیر و تقدیر امور نازل می شوند و کار آنها نیز گوشه ای از ربوبیت پروردگار است.
و در آخرین آیه می فرماید :
( سلام هی حتی مطلع الفجر)؛ شبی است آکنده از سلامت و خیر و رحمت تا طلوع صبح.
هم قرآن در آن نازل شده و هم عبادت و احیاء آن معادل هزار ماه است، هم خیرات و برکات الهی در آن شب نازل می شود، هم رحمت خاصش شامل حال بندگان می گردد و هم فرشتگان و روح در آن شب نازل می گردند . بنابراین شبی است سرتا سر سلامت، از آغاز تا پایان، حتی طبق بعضی از روایات در آن شب شیطان در زنجیر است و از این نظر نیز شبی سالم و توام با سلامت است.
در حدیثی آمده است که از امام باقرعلیه السلام سوال شد: آیا شما می دانید شب قدر کدام شب است؟ فرمود: کیف لا نعرف و الملائکهٔ تطوف بنا فیها:« چگونه نمی دانیم در حالی که فرشتگان در آن شب در گِرد ما دور می زنند.
در داستان ابراهیم آمده است که چند نفر از فرشتگان الهی نزد او آمدند و بشارت تولد فرزند برای او آوردند و بر او سلام کردند (هود/ ۶۹) می گویند لذتی که ابراهیم از سلام این فرشتگان برد با تمام دنیا برابری نداشت، اکنون باید فکر کرد که وقتی گروه گروه فرشتگان در شب قدر نازل می شوند و بر مومنان سلام می کنند چه لذت و لطف و برکتی دارد؟
وقتی ابراهیم را در آتش نمرودی افکندند فرشتگان آمدند و بر او سلام کردند و آتش بر او گلستان شد، آیا آتش دوزخ به برکت سلام فرشتگان بر مومنان در شب قدر « برد » و « سلام » نمی شود؟
آری این نشانه عظمت امت محمد (ص) است که در آنجا بر خلیل نازل می شود و در اینجا بر این امت اسلام .
● نکات قابل توجه
۱ ) چه اموری در شب قدر مقدر می شود؟
در پاسخ این سوال که چرا این شب، شب قدر نامیده شده؟ سخن بسیار گفته اند از جمله این که :
شب قدر به این جهت « قدر» نامیده شده که جمیع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعیین می شود، شاهد این معنی سوره دخان است که می فرماید: " انا انزلناه فی لیلهٔ مبارکهٔ انا کنا منذرین فیها یفرق کل امر حکیم"؛ ما این کتاب مبین را در شبی پر برکت نازل کردیم و ما همواره انذار کننده بوده ایم، در آن شب که هر امری بر طبق حکمت خداوند تنظیم و تعیین می گردد( دخان/ ۳ و ۴)
این بیان هماهنگ با روایات متعددی است که می گوید: در آن شب، مقدرات یک سال انسان ها تعیین می گردد، و از ارزاق و سرآمد عمرها، و امور دیگر در آن شب مبارک تعیین می شود.
البته این امر هیچگونه تضادی با آزادی اراده انسان و مساله اختیار ندارد چرا که تقدیر الهی به وسیله فرشتگان بر طبق شایستگی ها و لیاقت های افراد و میزان ایمان و تقوا و پاکی نیت و اعمال آنها است.
یعنی برای هر کس آن مقدر می کنند که لایق آن است، یا به تعبیر دیگر زمینه هایش از ناحیه خود او فراهم شده و این نه تنها منافاتی با اختیار ندارد و بلکه تاییدی بر آن است.
۲) شب قدر کدام شب است؟
در این که« لیلهٔ قدر» در ماه رمضان است تردیدی نیست، چرا که جمع میان آیات قرآن همین معنا را اقتضا می کند، از یکسو می گوید: قرآن در ماه رمضان نازل شده (بقره/ ۸۵ ) و از سوی دیگر می فرماید: در شب قدر نازل گردیده ( آیات مورد بحث) .
ولی در این که کدام شب از شب های ماه رمضان است؟ گفتگو بسیار است. در آیات متعددی که از طرق اهل بیت رسیده است بیشتر روی شب بیست و سوم تکیه شده است در روایتی از امام صادق علیه السلام نیز نقل شده که فرمود: تقدیر مقدرات در شب نوزدهم و تحکیم آن در شب بیست و یکم و امضا در شب بیست و سوم است.
۳) چرا شب قدر مخفی است؟
بسیاری معتقدند مخفی بودن شب قدر در میان شب های سال، یا در میان شب های ماه مبارک رمضان برای این است که مردم به همه این شب ها اهمیت دهند، همانگونه که خداوند رضای خود را در میان انواع طاعات پنهان کرده تا مردم به همه طاعات روی آورند و غضبش را در میان معاصی پنهان کرده تا از همه بپرهیزند، دوستانش را در میان مردم مخفی کرده تا همه را احترام کنند، اجابت را در میان دعاها پنهان کرده تا به همه دعاها روی آورند، اسم اعظم را در میان اسمائش مخفی ساخته تا همه را بزرگ دارند و وقت مرگ را مخفی ساخته تا در همه حال آماده باشند.
۴) آیا شب قدر در مناطق مختلف یکی است؟
می دانیم آغاز ماه های قمری در همه مکان ها یکسان نیست و ممکن است در منطقه ای امروز اول ماه باشد و در منطقه ای دوم ماه، بنابراین شب قدر نمی تواند یک شب معین در سال بوده باشد، چرا که فی المثل شب بیست و سوم در مکه ممکن است شب بیست و دوم در ایران و عراق باشد و به این ترتیب قاعدتاً هر کدام باید برای خود شب قدری داشته باشند، آیا این با آنچه از آیات و روایات استفاده می شود که شب قدر یک شب معین است سازگار است؟
پاسخ این سوال با توجه به این نکته روشن می شود و آن این که:
شب همان سایه نیمکره زمین است که بر نیمکره دیگر می افتد و می دانیم این سایه همراه گردش زمین در حرکت است و یک دوره کامل آن در بیست و چهار ساعت انجام می شود، بنابراین ممکن است شب قدر یک دوره کامل شب به دور زمین باشد، یعنی مدت بیست و چهار ساعت تاریکی که تمام نقاط زمین را زیر پوشش خود قرار می دهد شب قدر است که آغاز آن از یک نقطه شروع می شود و در نقطه دیگر پایان می گیرد.

منابع :
۱- تفسیر نمونه، جلد ۲۷ .
۲- ترجمه تفسیر المیزان، جلد ۲۰ .

منبع : مجمع جهانی شیعه شناس