دعا در قرآن

از مسائل مهمی كه جزء نیازهای انسان محسوب می‌شود دعا و نیایش است و درست مثل خداجویی از فطرت و ضمیر آدمی نشأت می‌گیرد.
وقتی سیر و سیاحتی به این كرهٔ خاكی می‌كنیم و با ملتهای مختلف و ادیان گوناگون و سنن و رسوم متفاوت آنها روبرو می‌شویم، می‌بینیم كه هر كدام برای خود اوراد و اذكار و دعاهای مخصوصی دارند و هیچ جای دنیا را نمی‌یابیم كه مردمش از دعا جدا وبی‌نیاز باشند. حتی آنها كه بت می‌پرستند در معابدشان با تمام قد به خاك می‌افتند و دعا می‌خوانند.
بنابراین دعا جزء نكات جدی و فطری ماست، ولی جای این گفت وگو هست كه چگونه دعا كنیم و در برابر چه كسی دعا نماییم و بالاخره مسیر صحیح دعا كدام است؟
پاسخ به اینها در بحث‌های ما روشن خواهد شد. قرآن شریف كه چیزی را فرو گذار نكرده و جامعیت آن بر كسی پوشیده نیست، در تمامی مسائل مربوط به دعا، رهنمودهای بسیار روشن و جالبی را فرموده و در این جا كه محور سخن دربارهٔ لزوم و ضرورت دعاست به دو آیه اشاره می‌شود تا فطرتهای خفته و آشفته در خواب بیدار شوند و بیش از پیش به این مهم بپردازند.
«قُلْ ما یَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُكُمْ»[۱]؛ بگو اگر دعایتان نباشد پروردگار من اعتنایی به شما ندارد.
«وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ»[۲]؛ یعنی پروردگارتان گفته: مرا بخوانید تا اجابت‌تان كنم كسانی كه از پرستیدن من كبر می‌ورزند به خواری به جهنم وارد خواهند شد.
امام محمد باقر ـ علیه السّلام ـ در تفسیر و تبیین این دو آیه چنین فرموده است: منظور از كلام خداوند كه می‌فرماید: ان الذین یستكبرون... دعاست كه برترین عبادت دعا می‌باشد.[۳] و از آن گرامی سؤال شد آیا زیاد قرآن خواندن بهتر است یا زیاد دعا كردن.[۴]
امام ـ علیه السّلام ـ فرمود: دعا خواندن، آیا نشنیده‌ای كه خداوند متعال می‌فرماید: «قل ما یعبو ابكم...» بگو اگر دعایتان نباشد پروردگار من به شما اعتنایی ندارد.
● ادب در دعا
این كه انسان باید بداند چه چیزهایی از پروردگار خویش طلب كند و چه عباراتی را در این مرتبه استخدام نماید تعبیر به ادب در دعا می‌شود.
قرآن و عترت به ما آموخته‌اند كه چگونه دعا كنیم و چه چیزهایی را جهت سعادت دنیا و آخرت خویش از حضرت حق مسألت نماییم.
در قرآن اغلب آیاتی كه به عبارت ربّنا مزین شده بیانگر این واقعیت است كه اهل ایمان را ارشاد فرماید تا چه چیزهایی را با چه جملاتی از خداوند تبارك وتعالی طلب كنند.
«رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهًٔ وَ فِی الْ‏آخِرَهِٔ حَسَنَهًٔ وَ قِنا عَذابَ النَّارِ»[۵]؛ خدایا در دنیا و آخرت بر ما نیكی عطا كن و ما را از آتش نگه دار.
«رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّهًٔ مُسْلِمَهًٔ لَكَ»[۶]؛ خدایا ما را از مسلمین قرار ده و نسل ما را از ایمان آورندگان بر تو قرار ده.
«رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَهًٔ»[۷]؛ خدایا قلب ما را بعد از هدایت آلوده نكن و برنگردان و رحمتت را بر ما هدیه كن.
و دهها آیات دیگر كه همانند آیات فوق، ادب در دعا را به ما می‌آموزند.
▪ چند چیز نشانگر رعایت ادب در دعا محسوب می‌شود، كه اینك به مواردی از آنها می‌پردازیم:
۱) بسم الله الرحمن الرحیم؛ رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرماید دعایی كه اولش با بسم الله شروع شود رد نخواهد شد.[۸]
۲) ثنا و تمجید پروردگار؛
امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: در نوشته‌های امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ بود كه قبل از دعا، مدح و ثناء حضرت حق را بگویند.[۹]
۳) صلوات بر محمد و آل محمد.
۴) توسل به اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ:
امام رضا ـ علیه السّلام ـ فرمودند: هر گاه از خداوند تبارك و تعالی تقاضایی داشتی بگو خداوندا از تو می‌خواهم كه بحق محمد و علی كه نزد تو مقام والایی دارند حاجت مرا برآورده سازی.[۱۰]
۵) دعا در حق دیگران
● اخلاص در دعا
اخلاص در دعا به خاطر تفاوت درك و شناخت افراد مراتبی دارد. بعضی در این مقام هستند كه انگیزه را از دعا خواندن از مقاصد مادی و دنیوی پاك كنند و با توجه به ثواب و عقاب اعمال و به قصد رسیدن به حور و غلامان و قصرهای آخرت و ترس از عذاب دوزخ دعا می‌خوانند و به همین علت در كتابهای دعا جستجو می‌كنند و هر دعایی كه ثواب اخروی بیشتری داشت انتخاب می‌كنند.
و برخی پا را فراتر نهاده و بدون طمع رفتن به بهشت و یا ترس از آتش جهنم، بلكه فقط جهت برقراری ارتباط با معبود و انس با حضرتش دعا می‌خوانند كه این گروه از احرار و آزادگانند.
«قل انّ صلاتی و نسكی و محیای و مماتی لله رب العالمین»[۱۱]؛ بگو ای پیامبر همانا نماز و طاعات و كلیهٔ اعمال من و زندگی و مرگ من همه برای خداست، كه پروردگار جهانیان است.
حضرت امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ عبادتهای مردم را به سه دسته تقسیم می‌فرمودند:
انّ قوماً عبدوا الله رغبهًٔ فتلك عبادهٔ التجار: گروهی خداوند را به امید بهشت عبادت كردند كه آن عبادت بازرگانان است.
انّ قوماً عبدوا الله رهبهًٔ فتلك عبادهٔ العبید: و گروهی خداوند را از ترس جهنم عبادت كردند كه آن عبادت بردگان است.
انّ قوماً عبدوا الله شكراً عبادهٔ الاحرار و گروهی خداوند را عبادت كردند از روی شكر و سپاس كه آن عبادت آزادگان است.[۱۲]
قصه همه وصل حور و خلد برین است غایت مقصود ما نه آن و نه این است .
● شرایط استجابت دعا
در قرآن نكات مهمی دیده می‌شود كه حكایت از شرایط استجابت می‌كند (كه خلاصه وار اشاره می‌شود):
۱) معرفت و باور به این كه پروردگار مالك علی الاطلاق است و همه چیز را در دست قدرت خویش دارد و اگر اراده كند پیچیده‌ترین گره‌ها را باز می‌كند. «تَبارَكَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْكُ وَ هُوَ عَلی كُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ»؛ بزرگ است آن كه سلطنت به كف اوست و او به همه چیز تواناست.[۱۳]
۲) دل را مصفّا كردن، حساسیت و عظمت دل نسبت به سایر اعضا بر كسی پوشیده نیست و بی‌تردید وقتی دل مصفّا شد دعا اثر می‌بخشد. « أُولئِكَ كَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ»؛ این مردم پایدارندكه خدا بر دلهایشان نور ایمان انگاشته و بروح قدس الهی آنها را مؤید و منصور گردانیده است».[۱۴]۳) استفاده از لقمه حلال؛ شاید بعضی توجه نداشته باشند كه خوردن مال حرام چه اثرات سوء بر وجودشان می‌گذارد و چگونه راه استجاب دعا را مسدود می‌نماید؛ « وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَیْنَكُمْ بِالْباطِلِ وَ تُدْلُوا بِها إِلَی الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُوا فَرِیقاً مِنْ أَمْوالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ»؛ مال یكدیگر را بناحق نخورید و كار را به محاكمه قاضیان نیفكنید كه به وسیلهٔ رشوه و زور پاره‌ای اموال مردم را بخورید با این كه شما آگاهی دارید.[۱۵]
۴) تضرع و انابه: «ادعوا ربّكم تضرّعاً و خفیهًٔ»؛ پروردگار خویش را با تضرع وزاری و در نهان بخوانید.[۱۶]
● انس دایمی با دعا
این نمك نشناسی است كه انسان در مواقع گرفتاری و هجوم مشكلات به درگاه الهی التجاء و انابه كند و همین كه حاجتش برآورده شد و به مرادش رسید دست از دعا و نیایش بردارد و از آن بدتر گاهی ناسپاسی و طغیان كند.
«وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنِیباً إِلَیْهِ ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَهًٔ مِنْهُ نَسِیَ ما كانَ یَدْعُوا إِلَیْهِ مِنْ قَبْلُ»؛ چون انسان را سختی رسید پروردگار خویش را بخواند و سوی او بازگردد وچون خدا نعمتی از جانب خویش بدو دهد آن سخت را كه سابقاً خدا را به رفع آن می‌خواند فراموش كند.[۱۷]
▪ طلب مغفرت و رحمت:
در تمام قرآن ۹ مورد به قهر خداوند، ۲۰ مورد به سخط او، ۱۳ مورد به انتقام حقتعالی اشاره شده، در حالی كه به فضل حضرت پروردگار ۱۰۷ مورد و به غفران و مغفرت ۱۸۰ مورد و به رحمت او ۳۵۲ مرتبه اشاره گردیده است. البته به غیر از ۱۱۳ باری كه اوّل سوره‌هاو در سورهٔ نمل دو بار قرار گرفته و این همه گواه این حقیقت است كه ای بندگان الهی خود را زیر چتر رحمت خداوند مهربان و رؤف قرار دهید كه خود فرموده است: كتب علی نفسه الرّحمهٔ؛[۱۸] یعنی رحمت را برای خود نوشته و واجب كرده است پس انسان همواره باید طلب مغفرت و رحمت كند، چنان كه از آیات زیادی بر می‌آید كه به یكی از آنها اشاره می‌كنیم.
«ربنا فاغفرلنا ذنوبنا و كفّر عنا سیّئاتنا و توفّنا مع الابرار»؛ پروردگارا گناهان ما را بیامرز و بدیهایمان را بپوشان و مرا با نیكان بمیران.[۱۹]
▪ دعا برای سعادت دنیا و آخرت:
« رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهًٔ وَ فِی الْ‏آخِرَهِٔ حَسَنَهًٔ وَ قِنا عَذابَ النَّارِ»[۲۰].
از بعضی آیات شریفه قرآن مثل آیه ۱۹۳ و ۱۹۴ از سورهٔ ‌آل عمران و ۷ تا ۱۰ سورهٔ مؤمن برداشت می‌شود كه ضمن داشتن عمل و انجام تكالیف شرعی باید جهت سعادت دنیا و آخرت در درگاه الهی دعا كرد و از حضرت حق خواست كه رفع گرفتاری دنیا و عذاب آخرت را از ما بنماید.
▪ موانع استجابت دعا:
اللهم اغفرلی الذنوب التی تجس الدّعاء: موانع تا نگردانی ز خود دور درون خانهٔ دل نایدت نور
بعضی می‌گویند ما دعا می‌كنیم پس چرا مستجاب نمی‌شود؛ این اشخاص باید علت را در خودشان بیابند و موانع را بر سر راه استجابت دعا بردارند و اینك به بررسی خلاصهٔ موانع استجابت دعا می‌پردازیم.
۱) ظلم: تا مادامی كه شخص گنهكار توبه واقعی نكند و از عمل زشت خویش نادم و پشیمان نباشد دعایش محجوب می‌ماند. امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: «بیت الغناء لا تؤمن العجیعهٔ و لا تجاب فیه الدّعوهٔ و لا یدخلُهُ الملك»[۱]؛ خانه‌ای كه كانون غنا باشد، ایمنی از فجایع و حوادث تلخ ندارد، دعا در آن مستجاب نمی‌شود، فرشتگان در آن داخل نمی‌شوند.
۲) ظلم و حق الناس: مهمترین راه استجابت دعا برطرف كردن ذمّهٔ خود از حقوق مردم است زیرا اگر حقی از حقوق مالی یا آبرویی مردم به گردن ما باشد هر چه هم دعا با سوز و گداز باشد مورد اجابت واقع نمی‌شود. خداوند تبارك و تعالی به حضرت عیسی بن مریم ـ علیه السّلام ـ وحی فرستاد كه به بنی اسرائیل بگو:
«انی غیر مستجیبٌ لاحدٍ منكم دعوهًٔ و لاحدٍ من خلقی قبله مظلمهٌٔ»؛ به تحقیق دعای احدی از شما را مستجاب نمی‌كنم در آن هنگام كه مظلمه و حقی از بندگانم را بر گردن داشته باشید.
۳) با حكمت الهی منافات داشته باشد: خیلی چیزهاست كه مورد‌ علاقهٔ انسان است و فكر می‌كند كه اگر دعا كند به آن می‌رسد در حالی كه حكمت بالغهٔ الهی خلاف آن را مصلحت می‌داند و چه بسا ما خیال می‌كنیم مصلحت ما در آن است و لذا گاهی زبان به شكوه و اعتراض باز می‌كنیم!
«وَ عَسی أَنْ تَكْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَكُمْ وَ عَسی أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»؛[۲] شاید چیزی را كه مكروه دارید كه برای شما خوب است و شاید چیزی را دوست دارید كه برای شما بد است خدا می‌داند و شما نمی‌دانید.
۴) چیز غیر ممكن خواستن: امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: «یا صاحب الدعا لا تسأل ما لا یكون و لا یحلّ»[۳]؛ ای كسی كه دعا می‌كنی هیچ گاه چیز غیر ممكن و چیزی كه حلال نیست از خداوند تبارك و تعالی طلب مكن.
● دعا برای نسلی پاك
هر مرد و زنی كه با هم زندگی مشترك تشكیل می‌دهند به طور طبیعی خواهان نسلی صالح و سالم هستند و این نیاز به دعا و مطالبه از جانب فضل پروردگار دارد.
قرآن و اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ در این زمینه به آموزش داده‌اند كه از برای نسلی پاك باید دعا كرد و خاضعانه و عاجزانه از درگاه احدیت تقاضای اولاد صالح را نمود.
«هُنالِكَ دَعا زَكَرِیَّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّیَّهًٔ طَیِّبَهًٔ إِنَّكَ سَمِیعُ الدُّعاءِ»؛ در این هنگام زكریا پروردگار خویش را بخواند، گفت: پروردگارا مرا از جانب خویش فرزندی پاكیزه بخش كه تو شنوای دعائی.
● دعا برای پدر و مادر
پدر و مادر چه در قید حیات باشند و یا از دنیا رفته باشند از فرزندان خود توقع توجه و عنایت به خود دارند. به خصوص وقتی در عالم برزخ قرار می‌گیرند و دستشان از دنیا كوتاه می‌گردد، نیازمند به دعا و خیرات فرزندان هستند. بلی دو ركعت نمازی كه اولاد برای پدر و مادر می‌خواند و یا چند آیه‌ای كه تلاوت می‌كند در آن عالم روحشان شاد و متعالی می‌شود.
«رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسابُ»[۴]؛ پروردگارا روزی كه حساب بپا می‌شود من و پدر و مادرم را با همهٔ مؤمنان بیامرز.
پس به بیان قرآن بعد از طلب مغفرت برای خویش باید برای پدر و مادر دعا كرد و چه بسا فرزندانی كه به خاطر فراموش كردن پدر و مادر حتی بعد از فوت آنها گرفتار نفرین شان در عالم برزخ شده‌اند.
● دعا برای سلامت نفس
گر چه اصلاح نفس و پاكیزه كردن جان صرفاً با دعا و نیایش انجام نمی‌گیرد، ولی نقش دعا و طلب توفیق از جانب پروردگار نقش اوّل را دارد و تا امدادهای غیبی نباشد كسی موفق به تزكیه نفس نخواهد شد.
خداوند تبارك و تعالی وقتی داستان حضرت یوسف ـ علیه السّلام ـ را نقل می‌كند می‌فرماید: « لَوْ لا أَنْ رَأی بُرْهانَ رَبِّهِ كَذلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الُْمخْلَصِینَ»[۵]؛ یوسف اگر برهان پروردگار خویش را ندیده بود رو بدو (زلیخا) كرده بود، چنین شد تا گناه و بدكاری از او دور كنیم كه وی از بندگان خالص ما بود. آری باید از پروردگار تمنّا كرد تا دل وجان ما را از لغزشها حفظ كند.
● طلب توفیق در برپایی عبادات
«الَّذِینَ یَذْكُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَكَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ»؛[۶] كسانی كه خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو خوابیده یاد كنند و در خلقت آسمانها و زمین بیندیشند و گویند: پروردگارا اینها را بیهوده نیافریده‌ای. پاكی پس ما را از عذاب جهنم نگهدار.
به عبارت دیگر دعا سیم رابطه بین عمل و خداوند است و تا این اتصال برقرار نگردد عمل بالا نمی‌رود. پیامبر عظیم الشأن ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرمود: «عمل البرّ كلّه نصف العبادهٔ و لدّعاء نصف» یعنی مجموعهٔ كار پسندیده نیمی از عبادت محسوب می‌شود و نیم دیگر را دعا تشكیل می‌دهد. به احتمال زیاد منظور آن حضرت از بیان این مطلب آن است كه عبادت از هر نوعش كه باشد باید همراه با دعا و طلب توفیق از درگاه خداوند باشد كه در غیر این صورت آن عمل و عبادت ناقص و كارساز نخواهد بود.[۷]

[۱] . فرقان، ۷۷.
[۲] . مومن، ۶۰.
[۳] . كافی، كلینی، دار الكتب الاسلامیه، ج ۲، ص ۴۴۶.
[۴] . بحار الانوار، مجلسی، ج ۹۳، ص ۲۹۹ و ۳۰۰.
[۵] . بقره، ۲۰۱.
[۶] . بقره، ۱۲۸.
[۷] . آل عمران، ۸.
[۸] . بحار الانوار، مجلسی، بیروت، ج ۹۳، ص ۳۱۵.
[۹] . بحار الانوار، مجلسی، بیروت، ج ۹۳، ص ۳۱۵.
[۱۰] . بحار الانوار، مجلسی، بیروت، ج ۹۶، ص ۲۲.
[۱۱] . زمر، ۲.
[۱۲] . نهج البلاغه، علی ـ علیه السّلام ـ حكم و مواعظ، ۲۳۷.
[۱۳] . ملك، ۱.
[۱۴] . مجادله، ۲۲.
[۱۵] . بقره، ۱۸۸.
[۱۶] . ق، ۳۳.
[۱۷] . زمر، ۸.
[۱۸] . انعام، ۱۲.
[۱۹] . ال عمران، ۱۹۳.
[۲۰] . بقره، ۲۰۱.
[۱] . بحار الانوار، مجلسی، بیروت، ج ۹۳، ص ۳۲۹.
[۲] . بقره، ۲۱۶.
[۳] . بحار الانوار، مجلسی، بیروت، ج ۷۳، ص ۳۷۴.
[۴] . ابراهیم، ۴۱.
[۵] . یوسف، ۲۴.
[۶] . آل عمران، ۱۹۱.
[۷] . تلخیص از كتاب دعا در قرآن نوشته آقای سید كاظم ارفع، نشر فیض كاشانی.

منبع : سایت اهل بیت