طرح قالی

در روستاها قالی به طور خیالی و تضوری از اشکالی که خاص قصبه یا روستا یا عشیره آنهاست بافته می شود ودر شهرها از نقشه قالی که برروی کاغذ شطرنجی کشیده شده اند بافته می شود .
دو سر قالی را پس از تمام شدن توسط باریکه ای از گلیم به اصطلاح سردوز می کنند . و دو کناره قالی را بوسیله گذرانیدن یک ایران زادگاه طراحی قالی :
ایران زادگاه طراحی قالی نامیده شده است . در طراحی قالی که نوعی هنر است ایرانیان به شیوه ای خداداد و نوعی بصیرت و ادراک خاص و شکل غریزی قادرند به هر موضوعی شکلی بدهند و یا نقشه تهیه کنند .
قالی در کشورهای اروپائی نوعی تجمل جدیدی است ودر انگلستان قبل از قرن نوزدهم مورد استفاده عموم نبوده است در حالیکه تاریخ شروع آن در ایران در گذشته های دور و نیمه روشن ناپدید شده است .
سبگهای دو گانه طراحی قالی :
۱) طرحهائی که از خطوط مستقیم تشکیل شده است . ( طرح شکسته )
۲) طرحهائی که از خطوط منحنی تشکیل یافته است . ( طرح گردان )
ـ طرحهای گروه اول از سه خط مستقیم تشکیل گردیده است . خط افقی شامل یک ردیف گره است که پهلو به پهلوی هم بسته می شود و خط عمودی که شامل یک ردیف گره است که یکی بالای دیگری بر روی یک جفت تار یا چله بسته می شود و خط اریب که شامل یک ردیف گره است که به تناوب یکی بالا و یکی در کنار بسته می شود و یک زاویه ۴۵ درجه تشکیل می دهد ، در حالی که مربعی که در آن تعداد گره های عمودی در هر ۵/۲ سانتیمتر بیش از گره های افقی است ، زاویه ای کمتر از ۴۵ درجه تشکیل می دهد و بلعکس .
ـ طرحهای گروه دوم یا طرح گردان از خطوط منحنی تشکیل گردیده است ، گرچه برای جداکردن متن از حاشیه از خطوط مستقیم نیز استفاده می شود .
این دو نوع طرح با انواع دوگانه اصلی بافتهای ایرانی منطبق می شود : بافتهای روستائی یا عشایری که معمولاً از خطوط مستقیم تشکیل شده و بافتهای شهری یا کارگاهی که در آن از خط منحنی بهره گرفته شده است .
در این مورد شکی نیست که طرح هائی که از خطوط مستقیم تشکیل گردیده از نوع دوم قدیمی تر است و این احتمال وجود دارد که طرحهای گردان یا نوع دوم تا قبل از اواخر قرن پانزدهم متداول نشده باشد .
تا آن زمان قالیچه ، کناره و زیرانداز و سرانداز توسط عشایر و مردمان روستا نشین تهیه می شد که یا خود آنها استفاده می کردند یا جهت مبادله و معاوضه در بازار ها عرضه می داشتند. در زمان شاهزاده شاهرخ در هرات و همسرش گوهرشاد و یا سلطنت اوزون حسن در تبریز ، گروهی از نقاشان درباری مأمور طراحی برای قالیهای بزرگ شدند و آنان طرحهای پیچیده ای ازگل و جانور و پرنده تهیه کردند .
● رسوم و قواعد در طرحهای قالی ایران :
با وجود نفوذ هنر و تزئین کشورهای غربی در اکثر هنرهای ایران ، خوشبختانه رسوم و قواعد حاکم بر طرح قالی ایران تا حدود زیادی حفظ شده است .
همگان چنان به دیدن حاشیه در قالی ایران خو گرفته ایم که شاید قوت ، شدت و یا تغییر نا پذیری این رسم را نا دیده می انگاریم .
در کشور چین قالیهائی بافته می شود که حاشیه ندارد . ولی تاکنون هرگز کسی قالی ایران را بدون حاشیه ندیده است . زیرا ایرانیان حاشیه را به عنوان اساس و پایه و زیر بنای لازمی تلقی می کنند که طرح زمینه باید بر اثر آن جلوه گر شود . طراحان قالی در ایران معتقدند که فقدان حاشیه سبب خواهد شد که نظر بیننده منحرف شود و در نتیجه طرح اصلی بعنوان قسمتی مهم و اساسی مورد توجه قرار نگیرد . بعلاوه حاشیه در هر طرف باید شامل قسمت وسط که حاشیه اصلی است و یک یا دو یا سه حاشیه باریک تر نیز باشد .
طرح حاشیه وسط معمولاً طرح گل یا طرح اسلیمی یا هر دو آنها ست یا این که از قاب هائی تشکیل شده است . ولی در هر صورت باید این طرحها به طور برجسته تکرار شود و اندازه آنها نیز نسبتاً بزرگ باشد . در مقابل طرح حاشیه های باریکتر باید کوتاه باشد و مثل حـاشیه اصلی تکرار شود ، ولی چـشم گیر نباشد ، زیرا از اهمیت حـاشیه وسط یا حـاشیه اصـلی می کاهد . طرح زمینه قالی ، یعنی محلی که حاشیه مانند قابی آن را در بر گرفته ، محدود به رسوم و قواعد است . مهم ترین این قواعد تعادل است .
یعنی نیمه چپ و نیمه راست قالی باید عیناً مثل هم باشد .در اکثر قالیها نیمه فوقانی و نیمه تحتانی نیز باید یکسان باشد . این رسوم و قوائد بیننده را قادر میسازد که طرح قالی را از دو سر آن حتی از دو طرف آن مورد تحسین قرار دهد . البته در این قاعده خیلی سختگیری نمی شود چه طرحهای یکطرفه ( نظیر قالی نقش گلدانی ) ، غیر عادی نیست .
بطور کلی مردم ایران طرحها را بعنوان قسمتی از زندگی روزمره خود شناخته و پذیرفته اند این طرحها بالغ بر ۹ گونه است که بعضی از آنها بیشتر مرسوم است . اسامی زیر بر حسب نفوذ و شیوع آنها در نظر گرفته شده است .
۱) هراتی یا طرح ماهی
۲) بوته ای ، طرح کاج یا نخل
۳) خرچنگی
۴) گل حنائی
۵) لچک ترنجی
۶) مینا خانی
۷) شاه عباسی
۸) بید مجنون
۹) جوشقانی
ـ هراتی یا طرح ماهی ، شامل گلهای لوزی مانندی است که چهار ماهی یا برگ اطراف آن قرارگرفته اند .
ـ بوته ای ، طرح کاج یا نخل ، این طرح به آتش مقدس زرتشت به کاج به نخل به بادام به گلابی به یک دسته برگ یا یک برگ دندانه دار اطلاق می شود از انواع طرح های بوته ای مثل بوته میری یا کاج کوچک ـ بوته ترمه ای یا کاج متوسط ـ بوته خرقه ای کاج بزرگ ـ بوته بادامی یا کاج بادامی شکل ـ بوته جقه ای یا کاج بزرگی که یک کاج کوچک از آن بیرون آمده است ، می توان نام برد .
ـ طرح لچک ترنجی، با همه زیبائی و ظرافت آن یک طرح کاملاً ایرانی به شمار می رود . نخستین بار در قرن پانزدهم بعنوان طرحی برای جلدهای برجسته چرمی مورد استفاده قرار گرفت و در قرن شانزدهم میلادی این طرح برای قالیبافی بکار رفت و تا امروز بعنوان یک طرح نمونه و رسمی ایران باقی مانده است . برای طرح قالی لچک ترنج قواعدی وجود دارد که نمی توان آنها را در مورد قالیهای با اشکال غیرعادی مثلاً قالیهای جهار گوش یا زیاد طویل و یا باریک بکار برد .
این قواعد سه گانه بشرح ذیل است :
۱) درازای ترنج یعنی قسمت بیضی آن باید مساوی ۳/۱ درازای تمام قالی باشد
۲) پهنای حاشیه باید مساوی ۶/۱ پهنای قالی باشد
۳) مجموع پهنای حاشیه های باریک باید مساوی پهنای حاشیه اصلی باشد
ـ طرح مینا خانی ، شاید وجه تسمیه آن نام مردی تبریزی بنام مینا خان است که این طرح را بوجود آورده است هر چند نفوذ طرحهای کردستانی ( بیجار ) را در آن بیشتر می توان دید . مردم ورامین و اراک و همدان و چهارمحال نیز گاهی از این طرح که بسیار یکنواخت بوده در سراسر فرش چون قسمت کوچکی تکرار می شود و بافت آسانی هم دارد ، استفاده می کنند . و در اغلب نقاط ایران متداول است.
ـ طرح شاه عباسی ، یک نوع طرح سراسری مرکب از نقوش و اشکال کلاسیک اواسط دوران صفویه است . در طرحهای شاه عباس انواع مختلف برگ نخل ، نگاره های مارپیچ ، تبرزین ، گلدان و غیره که در قالیهائی موسوم به نقش گلدانی ، معروف است . به وسیله نوعی شاخه یا شبکه با یکدیگر ترکیب و پیوسته شده است .
ـ طرح بید مجنون ، یکی از مشهورترین و جالب توجه ترین طرحهای قدیمی ایران است در ترکیب بید مجنون و سرو و درخت تبریزی و درختان میوه کیفیتی موجود است که از این طرح در کلیه کشورهای تهیه کننده قالی تقلید شده است .
اصل و منشأ آن معلوم نیست ولی از چند نمونه قدیمی آن که در اختیار ماست احتمال دارد از کردستان ( بیجار ) باشد . چون این طرح با خطوط شکسته بافته می شود برای قالیهای مرغوب مناسب نیست زیرا قالی خیلی سخت و خشک از کار در می آید لکن برای قالیهای نوع متوسط و درشت بافت بسیار عالی است .
ـ طرح خرچنگی ، اشاره ای است به خرچنگ در این طرح هم با نقش تکرار شده ای روبرو می شویم که مثل طرح مینا خانی بسیار متداول است . هیچ گونه اطلاعات مثبتی درباره اصل و منشأ آن در اختیار نداریم . بنظر می رسد اصل آن ترکی است چه در اغلب قالیهای قره باغ – شیروان ( جنوب فققاز ) رایج است . ممکن است چنگال خرچنگ یک نوع طرح اسلیمی باشد که آن را با قواعد و رسوم تطبیق داده اند .
طرح خرچنگی مانند طرح بید مجنون طرحی است با خطوط مستقیم و ساده و موزون . بافت آن بسیار سهل است و مملو است از ویژگی .
ـ طرح گل حنائی ، نام خود را از گل حنا اقتباس کرده است . هر چند که این طرح شباهتی به این گل ندارد . این طرح بسیار مشهور است ولی رواج زیادی ندارد . اصل و منشأ آن سلطان آباد ( اراک ) بوده است و در غرب ایران این طرح را طرح شاه بلوط می نامند زیرا به شکوفه این درخت شباهت دارد .
ـطرح جوشقانی ، بیش از دو قرن است که در روستائی به همین نام بافته می شود . در انواع طرح جوشقانی اختلافاتی مشاهده می شود به این معنی که بعضی اوقات ترنج را حذف کرده اند یا از لچک ها صرفنظر شده است و با در برخی مواقع هیچیک را بکار نبرده اند ولی نقوش اصلی و حاشیه ها مدتی برابر چند نسل است که تغییر نکرده است .
این طرح مورد علاقه مردم ایران است در اراک ، تبریز و همدان نسخه های ساده تر آن بافته می شود .پود پشمی اضافی از زیر و روی چند تار آخر دو طرف قالی لواردوزی می کنند .

منبع : پایگاه تجاری و اطلاع‌رسانی صنایع دستی