کواکبی؛ آزادیخواه نواندیش

عبدالرحمن كواكبی یكی از برجسته ترین مردان سوریه در اواخر قرن نوزدهم است. از كتابهای او می توان به «طبایع الاستبداد» و «ام القری» اشاره كرد كه هر دوی آنها به وضوح اندیشه های او را نمایان می سازند. «طبایع الا ستبداد» در میان مسلمانان عرب وغیر عرب طرفداران بسیاری یافت، این كتاب در زمان مشروطه ایران نیز به فارسی ترجمه شد و برخی نیز از آن كتاب به عنوان رساله ای تبلیغاتی در زمان مشروطه ایران یاد كرده اند. این كتاب بیش از هرچیز در پی آشكار كردن استبداد عثمانیان بوده است.
در اواخرقرن نوزده مبارزه با استبداد عثمانی برای همه نویسندگان مسلمان و غیرمسلمان سوری به عنوان مهمترین مساله سیاسی مطرح بود.
از این رو، رساله طبایع به عنوان شرح حالی از همه دشمنان استبداد سوری به شمار می آمد. این كتاب در رابطه با غفلت مسلمانان زمان نویسنده از اطلاعات سیاسی است و در واقع بر این اعتقاد است كه نویسندگان اسلامی مباحث سیاسی را با مسائل ادبی، مذهبی و تاریخی یكی انگاشته اند.
كواكبی در این كتاب بیان می دارد كه استبداد در معنای لغوی اش به معنای این است كه شخصی نیازمند گوش سپردن به آرای دیگران است. به نظر وی اگر استبداد را به طور مطلق در نظر بگیریم، به معنای خود كامگی حكومتهاست. بنابراین مترادف آن در زبان عرب به بندگی درآوردن و تسلط و ستمگری است.
از دیدگاه كواكبی، استبداد به معنای شكل خاصی از حكومت نیست، بلكه هر نوع حكومتی می تواند مستبد باشد. از این رو، مستبد بر همه شؤون مردم به اراده خود و نه بر مبنای اراده آنها حكمفرمایی می كند و خود نیز از غاصب بودن خود آگاه است.
كواكبی براین اعتقاد است كه اگر معنای توحید در قرآن به درستی ادراك شود می تواند محكم ترین سنگر ضداستبدادی باشد. اما در ابتدا باید موانع فكری چون بی اعتقادی و خرافه پرستی و عدم آگاهی از آموزشهای قرآنی از بین برده شوند.
زیرا قرآن همچنان كه در بردارنده آیین توحید است، همچنین در رابطه با مساوات و عدل و مبارزه با استبداد نیز سخن به میان آورده است.كواكبی در بخشی دیگر، از استبداد و علم به عنوان دو مفهومی كه درحال غلبه بر یكدیگرند، نام می برد و آنها را دو ضد اسمی می داند، اما بر این عقیده است كه مستبد از هیچ گونه علمی آخرت گرا نمی هراسد. به تعبیر دیگر، مستبد از علوم دینی كه فقط توجهش به معاد باشد، ترسی ندارد؛ بلكه بیم او از علوم زندگانی مانند تاریخ، سیاست، حكمت و حقوق است.
یكی از بحثهای در خور توجه كواكبی در رابطه با زندگی، بحثهای اقتصادی و نظام استبدادی اوست. او معتقد به نظام مالكیت خصوصی است و آن را برای استقرار و استواری پایه های زندگی اجتماعی لازم می داند. او ثروت به اندازه نیاز را پسندیده می داند، در صورتی كه دستیابی بدان براساس شیوه هایی مشروع و حلال صورت گرفته باشد و این جمع آوری مال سبب تهیدستی دیگر افراد نگردد والبته این انباشتن ثروت بیش از نیاز دربردارنده آن نباشد. ازسوی دیگر، كواكبی توجه خاصی را به آزادی مبذول می دارد و آن را در رابطه با نظم اجتماعی می سنجد، اما به بحث خود عمق كافی نمی دهد و آن را از دیدگاه تاریخی اش نگاه نمی كند.
او بیان می دارد كه اصول اعتقادی اسلام خواهان آزاد نهادن مردم در حدود شریعت است.
در كل می توان كواكبی را از نخستین نویسندگان مسلمان معاصر عرب دانست كه جدایی عربها از تركان عثمانی را خواهان بود و یگانگی آنها جدا از وابستگیهای دینی شان را ترویج می نمود. می توان چنین گفت كه از زمان او به بعد بود كه رهبری جنبشهای عربی كم كم از دست نویسندگان مسیحی عرب بیرون آمد و به دست نویسندگان مسلمان رهبری شد.
كواكبی تصریح می كند كه مسیحیان سوری به خاطر خاطره های بدی كه از كشمكشهای خود با مسلمانان داشتند، هیچ گاه بدین خرسند نبودند كه عربهای مسلمان دولت واحدی را به وجود آورند، بنابراین این كار زمانی صورت می گرفت كه بنیان همه ادیان بر پایه برابری مستقر گردد.
در كل می توان «طبایع الاستبداد» را كتابی دانست كه در آن از استبداد سخن به میان آمده و در آن به برخی از تضادهای مفاهیم اساسی فكر اسلامی اشاره می شود، اما نمی توان ازآن به عنوان اثری كه آرمانهای اساسی اسلام را به طور صریحی نشان می دهد، نام برد.
كتاب دیگر كواكبی «ام القری» است كه از ریشه های ناتوانی و درماندگی مسلمانان و شیوه های چگونگی از بین بردن آن سخن به میان آورده است. او در این كتاب به رواج تقلید كوركورانه و از یاد رفتن اجتهاد دینی و بدعتها و ناتوانی از عدم تمایز میان اصول دینی از اصول غیر دینی پرداخته است.
كواكبی یكی از شرطهای اصلی اصلاح فكر دینی را اثبات سازگاری علم و دین می داند و بیان می دارد كه بسیاری از اختراعات و اكتشافاتی كه رخ می دهند، در خود قرآن به طور صریح و یا به صورت اشاره بیان شده اند و می توان با تفكر كافی بدانها دست یافت. البته، بیان سازگار بودن دین و علم و پیش قدم بودن دین بر علم برای شناخت حقایق هستی، كار نوینی درتاریخ تفكر اسلامی با دیگر ادیان نیست.

سپهر نیك گوهر

منبع : روزنامه قدس