گسترش صنعت پتروشیمی در شرق کشور (خط اتیلن شرق)، چرا و چگونه؟

طبق بند ۴ تبصره ۱۳ قانون بودجه سال ۸۴ ، وزارت نفت جهت کمک به رشد صنعتی، اشتغالزایی و محرومیت زدائی استانهای نیمه شرقی کشور اقدام به مطرح نمودن طرح انتقال گاز اتان و یا اتیلن به ظرفیت یک میلیون تن در سال از عسلویه به استانهای کرمان، یزد ، خراسان و سیستان و بلوچستان نموده است.
طبق بند ۴ تبصره ۱۳ قانون بودجه سال ۸۴ ، وزارت نفت جهت کمک به رشد صنعتی، اشتغالزایی و محرومیت زدائی استانهای نیمه شرقی کشور اقدام به مطرح نمودن طرح انتقال گاز اتان و یا اتیلن به ظرفیت یک میلیون تن در سال از عسلویه به استانهای کرمان، یزد ، خراسان و سیستان و بلوچستان نموده است.
در طول خط، چهارده واحد بالادستی پتروشیمی ایجاد شده و محصولاتی چون پلی اتیلن و منومر استایرن تولید می نماید. در مجموع، این طرح غیر اقتصادی است و تنها در صورت تامین منابع مالی بلاعوض از سوی دولت برای خط لوله، به سودآوری خواهد انجامید. آیا سرمایه گذاری کلان دولت در این طرح در راستای منافع ملی است و به حصول اهداف مورد نظر خواهد انجامید؟!
از جمله مشکلات طرح خط اتیلن شرق، اشتغال زائی پایین طرح است. متوسط نرخ سرمایه گذاری ثابت لازم برای ایجاد هر شغل درون مجتمع پتروشیمی ۳۸۰ هزار دلار می‌باشد. لذا صرف هزینه ای معادل متوسط ۳۰۰ میلیون دلار برای ایجاد یک مجتمع پتروشیمی در این استانها نهایتا ۸۰۰ شغل ایجاد خواهد کرد. این رقم حتی با در نظر گرفتن اشتغالات پیرامون مجتمع (نظیر حمل و نقل، خدمات و غیره) ۱۳۰ هزار دلار است، در حالیکه برای ایجاد هر شغل در حوزه کشاورزی در مناطق مذکور تنها به ۳۰ هزار دلار سرمایه گذاری نیاز است. لذا چنین سرمایه گذاری عظیمی تنها منجر به حل مشکل چند صد نفر از دهها هزار بیکار این استانها خواهد شد.
توسعه صنایع پایین دستی حول این مجتمع ها و اشتغالزایی از این طریق نیز در شرایط فعلی و با روند حاکم بر شرکت ملی صنایع صنایع پتروشیمی امری دور از ذهن می باشد.
آیا با ایجاد پتروشیمی بندر امام در ۳۰ سال گذشته با وجود نزدیکی به صنایع بالادست و نیز بندر صادراتی شاهد رشد خارق العاده صنایع پایین دستی پتروشیمی در خوزستان بوده ایم؟ آیا شرکت ملی صنایع پتروشیمی توانسته مشکلات و نارضایتی سرمایه گذاران خصوصی را که در گذشته در صنایع پایین دستی سرمایه گذاری کرده اند حل نماید که به توسعه صنایع پایین دست در جوار پتروشیمی های آتی دل می بندد؟ لذا بدون برنامه دقیق و جامع، چندین برابر مشکلاتی که اکنون برای عدم استقرار صنایع پایین دستی در گرداگرد مجتمع های ماهشهر بوجود آمده برای استقرار این صنایع در مرکز کویر ایران بوجود خواهد آمد.
● بازار محصولات تولیدی کجاست؟
طبق گزارش دفتر توسعه صنایع پایین دستی وزارت نفت تا سال ۱۴۰۳ تولید پلی اتیلن کشور به ۷/۱۳ میلیون تن خواهد رسید و مصرف داخل حدود ۷۰۰ تا ۹۰۰ هزار تن بیشتر نیست. طبق نظر مدیران پتروشیمی، پس از بهره برداری مجتمع های خط اتیلن غرب، نیاز مصرف داخل را تامین نموده و مجتمع های کنار دریا به امر صادرات مبادرت می ورزند. از این رو با در نظر گرفتن وضعیت درآمد و سطح فرهنگ زندگی در مناطق شرقی و نیز کشورهای همسایه همجوار، اغلب محصولات خط اتیلن شرق به امر صادرات اختصاص می یابد که نیازمند بازگشت به بنادر صادراتی و تحمیل هزینه حمل و نقل و غیر اقتصادی تر شدن تولیدات مجتمع ها می باشد.
تامین آب مورد نیاز مجتمع ها در دل کویر خود مشکل دیگری است. مجوز میزان آب مصرفی برای یک مجتمع ۳۰۰ هزار تنی تا سقف ۲۹ هزار مترمکعب در روز برای دوران خشک سالی است که اگر در دوران پر آبی فقط ۱۰ هزار متر مکعب در روز آب مصرف شود با مصرف آب روزانه یک شهر ۶۰ هزار نفری برابری می کند. یعنی برای پتروشیمی شهر فردوس در خراسان باید بیش از مصرف ساکنان آن آب تهیه کرد. اگر این میزان آب در این منطقه وجود دارد چرا تا کنون برای توسعه کشاورزی مصرف نشده که با هزینه بسیار کم به اشتغالزایی و رفع محرومیت می انجامد.استقرار این واحدهای پتروشیمی در شهر های کویری که در تامین آب شرب خود مشکل دارند، نیازمند حساسیت بیشتر مسئولین دولتی است تا به بهانه ایجاد چند شغل در سالهای آتی با بحرانهای ناشی از کمبود آب دست به گریبان نکردند.
مشکلات زیست محیطی از دیگر معضلات طرح مذکور است. آلودگی مجتمع های عسلویه و ماهشهر که در کنار دریای آزاد قرار دارند داد اهالی این مناطق را به آسمان رسانده است. پس وای بر حال کویر نشینانی که مکانی برای دفع این آلودگی ها ندارند.
مسلما نفی برنامه‌های احداث خط لوله شرق، با اعتراضات مقامات محلی این استانها و حتی مردم مواجه خواهد شد. لذا لازم است ضمن توجیه مشکلات موجود راههای جایگزین مناسب پیشنهاد گردد:
الف) در مرحله اول، گاز عسلویه می‌بایست بنا به دلایل زیر به بندرعباس انتقال یافته و در آنجا اتان از متان جدا شده و در واحدهای کراکر به اتیلن تبدیل شود:
▪ می‌توان از تزریق گاز سایر میادین نظیر گشوی جنوبی یا سرخون قشم به این خط در بندرعباس بهره برد.
▪ مشکل کمبود زمین و عدم وجود امکانات جانبی شهری نظیر امکانات اجتماعی، رفاهی، اقتصادی و زیست‌محیطی فعلی در عسلویه با انتقال این واحدها به بندرعباس تا حدودی مرتفع خواهد شد.
▪ بدون نیاز به احداث خط انتقال اتان از عسلویه به بندرعباس، از طریق IGAT۷ (خط لوله سراسری گاز شرق) می‌توان گاز مذکور را به بندرعباس انتقال داد.
▪ کاهش ریسک حضور مجتمع‌های متعدد در عسلویه با وجود احتمال بروز مشکلات امنیتی و ایمنی در این منطقه.
▪ استفاده از زیرساخت‌ها و پتانسیل‌های بالای توسعه در بندرعباس جهت استقرار واحدهای بزرگ تبدیل اتان به اتیلن
ب) پس از احداث واحدهای کراکر در بندرعباس و تولید اتیلن، می‌توان واحدهای پلی‌الفین را در کنار همان کراکرها احداث کرد. در این‌صورت علاوه بر نزدیکی به دریا جهت صادرات و نیز کاهش هزینه سرمایه خط لوله با ادغام واحدهای یوتیلیتی جانبی و کاهش هزینه‌ها روبرو هستیم. برای ارضا کردن انتظارات استانهای شرقی نیز می‌توان به هرکدام از تعاونی‌های عدالت استانها یکی از واحدهای ۳۰۰ هزارتنی را اعطا نمود تا تمام فعالیتها و سرمایه‌گذاریها را از ابتدا تا انتها انجام داده و سود اقتصادی این واحدها (که بسیار بیشتر از استقرار واحد در استان مورد نظر است) را بین افراد استان توزیع و یا در زمینه‌ای که مزیت نسبی استان است هزینه کنند. همچنین مردم بومی استانها می‌توانند در واحد مورد نظر پذیره‌نویسی نمایند.
ج) با همان فرض قبل می‌توان به توسعه صنایع پتروشیمی در سواحل دریای عمان نیز مبادرت نمود. جدای از مزایای امنیتی که این واحدها در صورت بسته شدن تنگه هرمز از آن برخوردارند، نزدیکی به بازارهای مصرف و کاهش هزینه حمل و نقل (فاصله رفت و برگشت کشتی‌ها از چابهار تا عسلویه ۴ شبانه روز است)، دسترسی به منابع آب فراوان و دریای آزاد (از لحاظ رفت و آمد آب و کاهش آلایندگی زیست محیطی)، عمق اقیانوسی دریای عمان و امکان پهلوگیری کشتی‌های بزرگ در کناره بندر و ایجاد فرصت توسعه منطقه محروم جنوب سیستان، از جمله مزایای این بخش است.
د) تولید محصولات بر پایه اتان و تبدیلات گازی گزینه دیگری در این بین است. از آنجا که عبور خط لوله IGAT ۷ و IGAT۸ به سمت سیستان و بلوچستان و خراسان قطعی است، می‌توان منطقه شرق را با بهره‌گیری از فناوریهای نوین تبدیلات ( چون GTL ، مگا متانول، MTO، MTP ) به قطب تولید محصولاتی برپایه متان گاز و کود اوره و آمونیاک نمود. محصولات این بخش که به دو دسته محصولات سوختی نظیر متانول، DME، گازوئیل، فرآورده‌های میان تقطیر، گاز سنتز، انواع روغن و حتی بنزین و اتیلن و پروپیلن است، بدلیل نزدیکی به بازارهای مصرف جذاب نظیر پاکستان، هند، چین و حتی افغانستان دارای بازار مناسب تشخیص داده می‌شوند. علاوه‌براین از متان گاز طبیعی بجای سوزاندن و یا صادرات خام، در راستای کسب ارزش افزوده و اشتغالزایی بهره‌گرفته شده است.

منبع : شبکه تحلیلگران تکنولوژی ایران