صنعت آب در ایران

سال ۱۹۵۰ زمانی‌که هندی‌ها پیشنهاد تشکیل کمیسیون بین‌المللی آبیاری و کانال‌ها را دادند، در خوشبینانه‌ترین حالات فکر نمی‌کردند که روزی این کمیسیون کوچک تبدیل به یک نهاد بین‌المللی و تأثیرگذار شود.
ژوئن سال ۱۹۵۰، سازمان مرکزی آبیاری کشور هند در پی یک نیازسنجی، پیشنهاد تشکیل کمیسیون فوق را داد که در آن‌زمان فقط یازده کشور دعوت این سازمان هندی را لبیک گفته و با تشکیل هیئتی یازده نفره اساسنامه موقتی برای خود تعریف کردند.
یک‌سال بعد یعنی در ژانویه سال ۱۹۵۱ دهلی‌نو میزبان دومین نشست اعضاء کمیسیون مذکور بود.
در این نشست تعداد اعضاء از یازده کشور به هفده کشور افزایش پیدا کرده و نام کمیسیون نیز به کمیسیون بین‌المللی آبیاری و زهکشی تغییر کرده و در سال ۱۹۵۷، تاریخی که تولد هشت‌سالگی کمیسیون را نشان می‌داد، با توجه به اهمیت موضوع آب و نقش آن در اقتصاد و اجتماع، تعداد اعضاء کمیسیون به ۵۷ کشور افزایش پیدا کرد.
هم‌زمان با افزایش تعداد اعضاء کمیسیون، نام و محدوده فعالیت کمیسیون نیز ارتقاء جایگاه پیدا کرده و کنترل سیلاب و تنظیم جریان به نام و فعالیت کمیسیون اضافه شد.
همان‌گونه که از نام کمیسیون مشهود است وظایف اصلی آن در چهار موضوع کلی آبیاری، زهکشی، کنترل سیلاب و تنظیم جریان تعریف شده است.
چهار موردی که اگر به‌صورت اصولی و درست با آنها برخورد شود می‌تواند فوائد زیادی را به‌دنبال داشته باشد، از سوئی عدم به‌کارگیری صحیح ابزار در مورد چهار گزینه موردنظر کمیسیون موجب زیان‌های جبران‌ناپذیر خواهد شد.
چنانکه در مورد آبیاری، اگر این مهم به شیوه‌های درست انجام گیرد موجب افزایش محصول، باروری زمین و بهره اقتصادی مورد نظر خواهد شد. در مقابل اگر همین آبیاری به شیوه‌های نادرست انجام بگیرد موجب خسارت‌های زیادی به زمین و محصول خواهد شد، به‌طور نمونه در این مورد می‌توان به تخریب اراضی کشاورزی در اثر ماندآبی یا شور شدن اشاره کرد که نتیجه آبیاری نادرست است. از آنجائی‌که امروز با توجه به رشد روزافزون جمعیت و نیازهای متفاوت آنها به آب، این مایع اصلی حیات توجهات بیشتری را به‌خود جلب کرده است، از این‌رو کمیسیون بین‌المللی آبیاری، زهکشی، کنترل سیلاب و تنظیم جریان با هدف توسعه علوم و فنون در چهار مورد فوق، اجراء آن براساس اصول فنی، اقتصادی و اجتماعی را در دستور کار خود قرار داده است. هر چند که به‌دلیل تنوع اکوسیستم در نقاط مختلف زمین ارزش و اهمیت اب برای ملل مختلف مصادیق مختلفی دارد، چنانکه در یک کشور سردسیر اسکاندیناوی که بارش برف و باران جزء عوامل روزمره زندگی آنهاست نگاه، تفکر و توجه مردم نسبت به آب بسیار متفاوت است با بیابان‌نشینانی که کابوس بیداریشان همواره فقدان آبی است که از بدو تولد تا آخرین بازدم همراهشان است. اما با این وجود کمیسیون بر این تلاش است که با ایجاد اتفاق‌نظر و اتحاد عمل در میان اعضاء استفاده و بهره‌وری از آب را به بالاترین درصد رسانده و خساراتی را که کمبود و کاهش این باارزش‌ترین مایع هستی به‌جای می‌گذارد به حداقل برساند. با این اندیشه کمیسیونی که روزی با یازده عضو شروع به‌کار کرد امروز نام اکثریت کشورهای جهان را در لیست اعضاء خود اندوخته دارد.
کشورهای ثروتمند، در حال توسعه و حتی کشورهائی که از آنها به نام کشورهای توسعه‌نیافته یاد می‌شود به‌دلیل اهمیت و ارزش فعالیت این کمیسیون در ارتقاء سطح دانش علمی و فنی آبیاری و زهکشی توجه ویژه‌ای به این نهاد بین‌المللی دارند.
ایران که تا سال ۱۳۴۷ فاقد کمیته ملی آبیاری و زهکشی بود علی‌رغم پیشنهاد بنگاه آبیاری نتوانست به عضویت رسمی این کمیسیون درآید، چرا که عضویت در کمیسیون نیازمند داشتن کمیته ملی آبیاری و زهکشی است و کشورهائی که متقاضی عضویت در کمیسیون هستند باید طبق مقررات و با شرایط و قوانین تعیین شده کمیته ملی فعال در این زمینه را در داخل کشور خود ایجاد کرده تا حائز شرایط عضویت شوند.
به هر حال در سال ۱۳۳۴ یعنی ۱۳ سال قبل از تاریخ پیش گفته پیشنهاد بنگاه آبیاری که یک بنگاه مستقل در ایران آن زمان بود ارتباط میان فعالان و صاحب‌نظران این حوزه در داخل کشور با اعضاء کمیسیون برقرار شد.
بعد از گذشت نزدیک به سیزده سال و با تلاش گروهی از علاقه‌مندان بالاخره قانون تشکیل کمیته ملی آبیاری و زهکشی به تصویب هر دو مجلس آن دوره رسید و آئین‌نامه و سازمان کمیته پس از تصویب در هیئت‌وزیران به وزارت نیرو که در آن زمان به نام وزارت آب و برق خوانده می‌شد ابلاغ گردید.
از سال ۱۳۴۷ یعنی آغاز عضویت ایران در کمیسیون بین‌المللی آبیاری و زهکشی تا سال ۱۳۵۷ که انقلاب اسلامی به پیروزی رسید این کمیته توانست گروه‌های کاری خود را سازماندهی کرده و پنج سمینار نیز در سطح ملی برگزار نماید.
بعد از پیروزی انقلاب کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران به حالت تعطیل درآمده و رسماً کاری انجام نمی‌داد.
تغییر در ساختار حکومتی کشور نقطه آغازی بود برای توقف کار کمیته که تحمیل این شرایط به‌دلیل بروز جنگ هشت‌ساله از سوی کشور عراق موجب طولانی‌تر شدن زمان تعطیلی این کمیته ملی در ایران شد.
در طی این سال‌ها و چندین سال بعد از جنگ که کشور درگیر سازندگی خرابی‌های هشت سال دفاع مقدس بود در زمینه آبیاری و زهکشی مطالعات و تحقیقات موردی از سوی دانشگاهیان انجام می‌گرفت و کارهای اجرائی را نیز برحسب نیاز وزارت نیرو، جهادسازندگی، وزارت کشاورزی و گاه نیز به سفارش وزارت دفاع و نیروهای مسلح برعهده می‌گرفتند.
این روند در سال ۱۳۷۲ و با احیاء مجدد کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران با حمایت و پشتیبانی مسئولان مختلف صنعت آب کشور تغییر کرده و با فعال شدن کمیته نگرش به استفاده و برخورد با آب به‌صورت یک صنعت مهم و باارزش مورد توجه قرار گرفت و توسعه آن موجب پررنگ شدن نقش آب در توسعه زیربنائی کشور شد. آغاز به‌کار مجدد کمیته با تولید محتوای علمی، فنی و تجربی در جهت رشد و توسعه صنعت آب در راستای اجراء اهداف کمیسیون بین‌المللی و کمیته ملی آبیاری و زهکشی همراه بوده است.
همچنین کمیته ملی با انتشار انواع مکتوبات چون کتاب، خبرنامه و جزوات مختلف که جدیدترین و پراهمیت‌ترین اطلاعات علمی و کاربردی جهان و کشور در صنعت آب را در اختیار مخاطبین متخصص و دانشگاهی خود می‌دهد، به اطلاع‌رسانی و ایجاد ارتباط به‌عنوان یکی از عناصر توسعه توجه ویژه‌ای داشته و دارد.

از بنگاه مستقل آب تا عضویت در کمیسیون بین‌المللی آبیاری و زهکشی
علی شفائی

منبع : ماهنامه مهرآب