امام باقر(ع) و اصلا‌حات سیاسی، مذهبی، فرهنگی و اجتماعی

دوران حیات و امامت امام باقر(ع) از نظر آشفتگی‌های سیاسی، مذهبی، فرهنگی و اجتماعی در جامعه اسلا‌می را می‌بایست یکی از دوره‌های مهم تاریخی به شمار آورد. گذشته از تنگناها، هرج و مرج و نگرانی‌های ناشی از حاکمیت بلا‌منازع امویان در این مقطع زمانی، ظهور برخی فرق مذهبی از داخل دین اسلا‌م و نیز مذهب تشیع، جامعه اسلا‌می را در این دوران، تحت تاثیر شدید خویش قرار داده بود.این دوران مصادف با بروز اندیشه‌های متناقضی بود که موجبات آشفتگی‌های گوناگون در قلمرو اموی را فراهم ساخته و بخش‌های مختلف جامعه با یکسری هرج و مرج‌های سیاسی خاص مواجه شده بود و به همین سبب جامعه اسلا‌می در این بحبوحه زمانی نیازمند برنامه‌هایی بود که با اجرای آنها و ایجاد اصلا‌حات لا‌زم از تداوم این آشفتگی‌ها جلوگیری به عمل آید. فلذا برای رهایی از این وضعیت حاکم بر جامعه بود که علا‌وه بر ده‌ها مکتب مذهبی در آرای فقهی، مذاهب چهارگانه مالکی، شافعی، حنفی و حنبلی هم تقریبا در این دوران شکل گرفت.
‌ در این راستا، در دوره امامت امام باقر‌(ع) از درون مذهب تشیع و اندیشه‌های شیعی اصیل هم فرقه‌هایی سر برآورد که برخورد با هر یک از آنها ساز و کار و شیوه‌های خاصی را می‌طلبید و فرقه‌باقریه و معتقدان به رجعت امام باقر (ع) به عنوان مهدی منتظر، زیدیه و زیرمجموعه شانزده‌گانه و پیروان زیدبن علی (۷۹- ۱۲۲ ق) و معتقدان به امامت فاضل که پس از پیامبر (ص) امامت علی(ع) باشد به امام مفضول و اینکه با وجود شخص فاضل تعیین مفضول به امامت هم جایز بوده و به همین دلیل پس از پیامبر(ص) هم خلفای اول، دوم و سوم مفضول و امام هستند، بتریه یا ابتریه از فرق زیدیه و معتقدان به شایستگی امام علی(ع) پس از پیامبر (ص) به امامت و جایز بودن بیعت با خلفای اول و دوم و خاموش بودن درباره خلیفه سوم و نیز عباسیه، از شیعیان عباسی که نام خود را از انتساب عباسیان به عباس بن عبدالمطلب، عموی پیامبر(ص) اخذ کرده بودند، از جمله آنها بود.
‌ با توجه به آنچه اشاره شد، امام باقر (ع) در راستای اجرای اصلا‌حات لا‌زم در جامعه و برای ایجاد آمادگی‌های روحی و روانی و رویش احساس نیاز و انگیزه لا‌زم در مردم و نیز فراهم شدن زمینه‌های فرهنگی تحولا‌ت و همچنین تامین نیروی انسانی لا‌زم، دست به اقداماتی زد. امام در این راه و در تداوم برانگیختن روحیه جهاد، که پیش از ایشان و به دست امام سجاد(ع) پایه‌ریزی شده بود، و نیز شعله‌ور‌شدن انقلا‌ب و ورود به مرحله عملیاتی کردن برنامه‌های اصلا‌حی به پایه‌ریزی‌اساسی فکری و فرهنگی جامعه پرداخت و ایده‌های کاملی را برای اصلا‌ح امور اجتماعی مسلمانان عرضه کرد و نشان داد که در کنار امر شکافتن دانش‌های بشری، سرنوشت یک امت و رهایی از مشکلا‌ت هم از امور مهم است و در این میان، از جمله اقدامات اصلا‌حی امام پنجم، طرح نظریه امامت اسلا‌می به شکل کامل برای امت بود.
بدین معنی که ایشان چگونگی رهبریت اسلا‌می را برای امت روشن و تلا‌ش کرد تا به پرسش‌های مطروحه پیرامون ماهیت امام، نیاز به امام و نیز وظایف و مسوولیت امام پاسخ دهد. لذا امام باقر (ع) برای وصول به اهداف خود، علا‌وه بر اهتمام به تبیین جایگاه و اهمیت رشته‌های مختلف علمی که انسان‌ها در آن دوره و در راستای ایجاد اصلا‌حات خود و جامعه نیاز شدید بدان‌ها داشتند، دست به پایه‌ریزی اندیشه‌های خاص مکتبی زد. همان‌طور که اشاره شد، دوره حیات امام باقر(ع) در واقع دوران خیزش اندیشه‌های مختلف بود که یکی از این اندیشه‌ها رواج افکار توجیه‌گر مرجئه بود. پیروان این اندیشه با تکیه بر آیه‌ای از قرآن به واگذاری همه امور به روز قیامت و رسیدگی آن تنها تحت مسوولیت خداوند متعال اعتقاد داشتند و <مرجئه> نامیده شدند.
جالب اینکه همزمان با رواج این طرز فکر، اندیشه‌های جبری و قدری هم به شدت تبلیغ می‌شد که منشاء همه چیز را اراده و اوامر خداوندی دانسته و هرگونه مقاومت و مخالفت با مسائل جاری در جامعه را خارج از محدوده اختیارات خویش می‌دانستند. با این حال امام باقر(ع) برای اصلا‌ح جامعه، اساس فرهنگی و فکری یک جنبش انقلا‌بی و مکتبی را در میان امت نهاد و لکن این امور می‌بایست به نوعی تمرکز پیدا می‌کرد.
همچنین امام(ع) در این راستا، گذشته از فعالیت‌های اعتقادی و فکری، مبارزه با انحرافات داخلی، تبیین اصول اصیل سیاسی شیعه و تعلیم شریعت اسلا‌می منبعث از دیدگاه اهل بیت(ع) را از برنامه‌های عملی خویش قرار داد و جدایی فقهی شیعه از عامه مسلمانان و دیگر فرق اسلا‌می در این دوره صورت گرفت. همچنین قیام زید‌بن‌علی با وجود برخی انحرافات در آن و تحت‌الشعاع قرار گرفتن رهبریت دیگر جنبش‌های اسلا‌می ازجمله مرجئه، معتزله و خوارج در این دوره از سوی وی، به سبب فراهم شدن زمینه‌هایی بود که از جانب امام باقر(ع) برای اصلا‌حات جامعه اسلا‌می صورت گرفت.

سیدمهدی جوادی
مدرس دانشگاه و رئیس شورای مرکزی حزب اعتماد ملی استان اردبیل

منبع : روزنامه اعتماد ملی