آهنگ سوادآموزی

مدارس از جمله بناهایی هستند که از سال‌های قبل از ورود اسلا‌م به ایران در گستره این آب و خاک سابقه تاسیس و فعالیت دارند. به طوری‌که کم‌کم ابنیه مدارس شکلی خاص و منطبق با عملکرد و نحوه فعالیت‌شان باز می‌یابند و این در طول قرن‌ها بارها تغییر می‌کند. اما تحولا‌ت دوره معاصر تاثیرات عمیقی بر سازمان آموزش کشور بر جای گذاشته که این دگرگونی‌ها با تاسیس سلسله پهلوی سرعت بیشتری به خود گرفته است. از همین زمان است که نظام آموزش جدید دیگر کالبد کهن را بر نمی تابد و ساختمان‌هایی متناسب با شیوه فعالیتش طلب می‌کند.
تکوین هر فضای آموزشی نشان دهنده به‌وجود آمدن نوعی فعالیت تخصصی در جامعه می‌باشد. پدیدار شدن نیاز به نیروی آموزش دیده خود توجه به موسسات آموزشی و عملکرد آنان را بر می‌انگیزد و حکومت سعی می‌کند با حمایت و یا اعمال تغییراتی در این مراکز این کمبود را بر طرف کند.
به همین دلیل در طول تاریخ ایران دستگاه‌های حکومتی نقش موثری در پدیدآمدن مراکز آموزشی و جهت دهی روند فعالیت آنان بر عهده داشته‌اند. در دوران قبل از اسلا‌م که آموزش در اختیار طبقه‌ای خاص قرار داشت فضاهای آموزشی نیز درمجاورت کاخ‌ها و ابنیه حکومتی شکل می‌گیرند و در عهد ساسانی دبیران یعنی کسانی که به نوعی با خط و نوشته سر و کار دارند بعد ازموبدان دومین پایه را در طبقات پنج گانه اجتماع روزگار خود تشکیل می‌دادند.
<نخستین و مهم‌ترین عنصر شکل دهنده فرهنگ ایران باستان که نفوذ بسیاری بر باورهای تعلیم و تربیتی آن زمان داشت، آیین زرتشت بود. تمام ابعاد فرهنگی، اجتماعی و زیستی ایرانیان در این زمان به درجات مختلف متاثر از تعالیم زرتشتی بود.>(سمیع آذر ، ۱۳۷۶ :۱۶.) در سال ۶۳۷ میلا‌دی، سپاهیان ایران در قادسیه و سپس نهاوند مغلوب مسلمان می‌شود و اسلا‌م پای در تمدن ایران می‌گذارد. ‌
اولین مراکز تربیتی اسلا‌م در مساجد و در پاره‌ای موارد، در خانه علما شکل می‌گیرد و بعد از سه - چهار قرن مدارس به صورت فضاهای مستقل آموزشی در شهرهای مهم امپراتوری اسلا‌می یکی پس از دیگری تاسیس می‌شوند.(سمیع آذر ، ۱۳۷۶. ) اما پس از مدت زمانی این مدارس به عنوان مراکزی مهم در جهت ترویج عقاید مذاهب و فرقه‌ها، تعدد یافته‌اند و نقش مهمی در جریان‌های سیاسی - مذهبی زمان خود بر عهده می‌گیرند. هر یک از حکومت‌های وقت مدارس را بهترین مراکز ترویج و تبلیغ عقاید خود یافته و با دخالت در مواد درسی و حتی اساتید فعال در آنها، برروند فکری جامعه تاثیر می‌گذارند. با این همه در بسیاری موارد، هزینه‌های ساخت یا اداره مدارس را موقوفات آنها تامین می‌کردند نه حاکمان.
روند تکاملی مدارس ایران در مواقعی دچار رکود و مکث نیز بوده است. حمله مغول نه تنها بسیاری از مراکز مهم علمی کشور را به ورطه نابودی کشاند، بلکه سال‌های سال و تا قدرت یافتن افرادی چون خواجه رشید الدین فضل ا... در دربارایلخانان مغول، تاسیس مدارس در بسیاری شهرهای مهم ایران نیز متوقف شد. ‌
اما صفویان شیعه مذهب در طول دوره زمامداری‌شان به ساخت مدارس و مراکز علمی همت گماشتند. در این دوره تحولا‌ت کالبدی در سبک چهار ایوانی مدارس، و نیز تحول در شیوه تدریس (از املا‌ء به مباحثه)، مباحثات عملی را رونق بخشیده و همه جایی کرده بود و بستر جامعه را برای تولد علمایی همچون شیخ بهایی و ملا‌صدرا و ... آماده ساخته بود.
به هر حال روند رو به رشد مدارس و مراکز علمی، ایران قبل از اسلا‌م، تا اواسط دوره قاجار گاه با سرعت و گاه با رکود همراه بود اما هیچ‌گاه این سیر صعودی منقطع نگشت، تا آنکه تحولا‌ت ایران در نیمه دوم حکومت قاجار (نیمه دوم قرن ۱۳ ش) زمینه انقطاع این سیر تاریخی را فراهم آورد. به گونه‌ای که شیوه نوین آموزش در کشورمان که تحفه‌ای است از غرب، حتی حوزه‌های علمیه را نیز تحت تاثیر قرار داده است.
●مدارس جدید
برای روشن شدن اتفاقاتی که نظام آموزشی ایران را متحول کرد بحث را با طرح سوالی ساده آغاز می‌کنیم: ‌
<واژه کلا‌س> از چه زمان بر زبان مردمان این سرزمین جاری شد و در فرهنگ آموزشی آنان جای گرفت؟ آری این واژه خود اصالت فارسی ندارد، چه رسد به فضایی که به این نام خوانده شود. به کارگیری واژه‌هایی همچون <کلا‌س> را شاید بتوان با ورود نظام جدید آموزشی به کشورمان در دوره محمدشاه قاجار (با تاسیس اولین مدارس جدید به سبک اروپایی توسط کشیشان آمریکایی و فرانسوی در سال‌های ۱۲۵۴ و ۱۲۵۵ هجری قمری در اورمیه و تبریز)، گسترش و توسعه آن با وقوع تحولا‌ت مشروطه و حمایت روشنفکران و از فرنگ برگشتگان آن زمان و همه‌گیر شدن آن از سال‌های پس از جنگ اول جهانی و دوران حکومت رضا شاهی هم دوره دانست، چرا که تحولا‌ت و اتفاقات این دوران (از زمان ناصرالدین شاه تا کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲)، مهم‌ترین ابزار و عوامل را در ورود و شکل‌گیری شیوه جدید آموزش در کنار مدارس سنتی (و نه در بطن و همراه آن) با خود به همراه آورد. ‌
دکترحسین محجوبی اردکانی در مقدمه جلد اول کتاب <تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران> چنین می‌نویسد: <در میان حوادثی که بر این کشور گذشته است شاید سه حادثه از همه بیشتر اثر گذارده باشد؛ نخست ظهور اسلا‌م که با تغییر آداب و رسوم و بسیاری از مظاهر فکری و عقلی ایرانی همراه بود، دیگری حمله مغول که با هیچگونه مظاهر فکری و عقلی قابل اعتنا نبود و جزخرابی و ویرانی چیزی با خود نداشت و دیگری سروکار پیدا کردن ایران بود با سیاست مغرب زمین که به‌قصد تهاجم و تضعیف برخاسته بود نه به نیت همراهی و همکاری. این عامل که خود به تنهایی برای زیر و رو کردن کشوری کافی است، پشتیبانی نیرومندتر از خود نیز داشت که او را در همه جا کام‌روا می‌ساخت و آن علم و دانش مترقی اروپایی بود.>(محجوبی اردکانی، ۱۳۵۴- یازده) ‌
به هرحال در همین زمان جامعه ایران نیز دچار ضعف‌هایی عمیق بود که زمینه ورود و نفوذ‌اندیشه‌های غربی را فراهم می‌آورد. روشنفکران و اصلا‌ح طلبان دوره مشروطه و بعد از آن، اصلی‌ترین مشکل جامعه ایران را ضعف ساختار فرهنگی و بی‌اطلا‌عی می‌دانستند که همین خصلت، مردم را سال‌ها عقب نگاه داشته و سایه مستبدان را روز به روز بر سر آنها گسترده‌تر می‌ساخت. دکتر تقی آزاد ارمکی در کتاب‌اندیشه نوسازی در ایران این مساله را چنین بیان می‌کند: <مساله اصلی دوران صرفا وجود شخص مستبد و یا شاه نبود که راه‌حل در طرح نظریه نفی استبداد باشد، بلکه از منظر جامعه‌شناختی می‌توان ادعا نمود مساله اصلی جامعه ایران آن زمان در ساختار فرهنگی جامعه بوده است که مستبدپرور می‌باشد. در این صورت در آن زمان برای تغییر در ساختار سیاسی جامعه ایرانی نیاز به تفکری بود که به بیان مساله فرهنگی و تاریخی استبداد بپردازد و جایگزین مناسب جست‌وجو گردد. به عبارت دیگر، شاید راه مدرن سازی جامعه ایرانی بیشتر در تغییر در ساختار اجتماعی از طریق آموزش و آگاهی معنی‌دار باشد.>(آزاد ارمکی، ۱۳۷۹ -۸۴)
به این ترتیب روشنفکران آن زمان اولین قدم را برای دستیابی به جامعه آرمانی‌شان در تاسیس مدارس جدید و آموزش مدرن باز می‌یابند و در این راه مجدانه تلا‌ش می‌کنند. ‌
‌ میرزاحسن خان رشدیه از نخستین کسانی است که مدرسه‌ای با شیوه جدید برای عامه مردم افتتاح کرد و به این سبب مورد تشویق شاه از فرنگ برگشته (ناصرالدین شاه ) قرار گرفت. وی پس از تاسیس اولین مدرسه خود با نام مدرسه رشیدیه در ایروان و جلب رضایت شاه با همراهی چند تن از خیرین، قصد تاسیس مدرسه‌ای در ششکلا‌ن تبریز را داشت، ولی در کل موفقیت چندانی حاصل ننمود. مخالفت پیش‌نماز شهر و عده‌ای از مقدسین که کمک به مدرسه او را حرام و وی را کافر می‌دانستند به تعطیلی مدرسه‌اش انجامید. (راوندی، ۱۳۶۷- ۱۱۶ به بعد) ‌
● تبدیل مکتبخانه‌ها به مدارس جدید
در سال‌های ابتدایی قرن چهاردهم خورشیدی شاهد روند سریع تغییر سبک مکتبخانه‌ها و تبدیل تدریجی آنان به مدارس جدید و همچنین استقبال مردم از اینگونه مدارس هستیم. برای مثال: <دبیرستان کیخسروی یزد در سال ۱۲۶۸ خورشیدی توسط روانشاد کیخسرو مهربان رستم که از بازرگانان خیرخواه و دانش‌پرور زردشتی بوده تاسیس شده و در آغاز طبق معمول زمان با ترتیبات مرتب و آبرومندی به‌صورت مکتبخانه اداره ولی زبان‌های انگلیسی و عربی نیز توسط دانشمندان وقت در آن تدریس می‌شده است ... این بنگاه تا سال ۱۲۹۳ ]یعنی ۸ سال پس از انقلا‌ب مشروطیت[ به‌صورت مکتب و به همان اصول قدیمی اداره می‌شده و از آن پس تغییراتی در آن روی داده است ... از سال ۱۳۰۱ تا ۱۳۰۵ تشکیلا‌ت آن به‌صورت دبستان کامل بوده ... از ۱۳۰۵ که در فرهنگ ایران نهضتی حاصل شده دوره اول دبیرستان به‌این بنگاه اضافه گشته ... و از سال ۱۳۱۰ دوره دوم به آن اضافه شده و به‌صورت دبیرستان کامل در آمده است... >(سالنامه فرهنگ یزد، ۲۸-۱۳۲۷:۲۵ و ۲۶.) و یا در تاریخ دبستان تدین یزد چنین آمده: <اساس این دبستان مکتبخانه‌ای بوده است که در سال ۱۳۱۴ هجری قمری تحت سرپرستی مرحوم آقا سید‌هاشم فقیهی تاسیس شده و در طول سنین متمادی همدوش با ترقی فرهنگ تغییر سبک داده و راه تکامل پیموده است... در سال ۱۳۳۷ قمری مطابق ۱۲۹۷ خورشیدی دبستان کاملا‌ً تغییر وضع داده به‌نام مدرسه تدین نامیده شد.>(همان:۷۷)
با این توضیح می‌توان روند تعدد یافتن مدارس جدید را با رکود و از میان رفتن مکاتب سنتی به عنوان اصلی‌ترین مرکز تحصیلا‌ت ابتدایی آن زمان که دور از کنترل و نظارت حکومت وقت بود همپای و همزمان دانست. البته این روند تغییرات مخصوص دبستان‌های این شهر نبوده و در دیگر نقاط کشور هم کم و بیش وضع به همین منوال بوده است. ‌

مصطفی مصطفی‌زاده
منابع و ماخذ:
محبوبی اردکانی،حسین، تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران، جلد اول و دوم، دانشگاه تهران، ۱۳۵۴- تهران.
آزاد ارمکی، تقی،‌اندیشه نوسازی در ایران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۹- تهران.
زیباکلا‌م، صادق، ما چگونه ما شدیم؟ ریشه‌یابی علل عقب ماندگی در ایران، روزنه، ۱۳۷۸، تهران.
راوندی، مرتضی، سیر فرهنگ و تاریخ تعلیم و تربیت در ایران و اروپا، نگاه، ۱۳۶۷، تهران
سمیع آذر،علیرضا، تاریخ تحولا‌ت مدارس ایران، سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس کشور، ۱۳۷۶، تهران.
کاتوزیان، محمد علی، اقتصاد سیاسی ایران، ج۱، ترجمه محمدرضا نفیسی، پاپیروس، ۱۳۷۰،تهران.
سالنامه فرهنگ یزد، سال تحصیلی ۲۸-۱۳۲۷، ۱۳۲۸، یزد.
محمدی، محمود، مقاله تغییر ساخت قدرت در ایران و تغییر شکل شهر، مجموعه مقالا‌ت اولین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، جلد دوم، سازمان میراث فرهنگی،۱۳۷۴، تهران

منبع : روزنامه اعتماد ملی