میراث گذشته در سرزمین فرهاد

کرمانشاه دیار تاریخ و اساطیر است. سرزمین عاشقانه های جاوید. سرزمین شیرین و فرهاد، قلم برای توصیف استان کرمانشاه و غنای تاریخی و فرهنگی آن عاجز است؛ به همان اندازه عاجز و سخت که بخواهیم به سادگی به بنای قدیمی «فرهادتراش» نگاه کنیم. به همان اندازه سخت که بخواهیم به آرامی و بدون تفکر از کنار بزرگ ترین کتیبه جهان بگذریم.
اینجا سرزمین کردهای غیور است. اینجا رنگ عشق قرمز است و گرم. هنوز هم هستند کسانی که زندگی ماشینی آنها را بی روح و دل آزرده نکرده است و بر سر مسائل انسانی و آنچه عنوانی به نام غیرت دارند سر می دهند.
تاق بستان، قلعه یزدگرد، مجموعه آثار قصر شیرین (بان قلعه، عمارت خسرو، چهارقابی)، مجموعه آثار بیستون (کاخ خسرو، پل خسرو و فرهادتراش)، مجموعه آثار هرسین (ساعت آبی، دروازه سنگی و...) در این مجموعه به همراه صدها اثر تاریخی و طبیعی مکانی خوب برای بازدید مسافران است.
به طور کلی در استان ۳ هزار اثر تاریخی برآورد شده است که حدود ۷۱۶ اثر آن به ثبت آثار ملی و یک اثر به ثبت آثار جهانی رسیده است. آثار متعددی به صورت طبیعی مانند سراب ها، تالاب ها و مناطق کوهستانی وجود دارد و می توان به سراب صحنه بیستون، کنگاور، نیلوفر، تالاب هشیلان، آبشار پیران، یاوری، گیلانغرب، غار قوری قلعه، کوه های پرآو، دالاهو، سفیدکوه، شاهو، دالاخانی، آتشکده، نوا، بمو، قلاجه، دشت های صحنه، بینوار، بیستون، هرسین، اسلام آباد، کرند و رودهای قره سو، گاماسیاب، دینور، رازآور، مرگ، جامیشان، سیروان و الوند اشاره کرد.
بیستون اما در میان آثار تاریخی جایگاه ویژه و متفاوتی دارد. کمیته میراث جهانی یونسکو در سی امین اجلاس خود در لیتوانی، مجموعه باستانی بیستون را در فهرست آثار جهانی ثبت کرد. بیستون پس از ثبت تخت جمشید، چغازنبیل، نقش جهان، تخت سلیمان، پاسارگاد، بم و منظر فرهنگی آن و سلطانیه، هشتمین اثر ایرانی است که در فهرست جهانی یونسکو به ثبت می رسد.
بیستون در ۳۰ کیلومتری شرق شهر کرمانشاه بر سر راه همدان - کرمانشاه قرار دارد. کوه بهستان در ۳۰ کیلومتری شرق کرمانشاه استوار شده است. کوه بهستان در ادوار مختلف به صورت های بغستان، بگستان، بهستان، بهستون، بهیستون، بگیستان و بیستون در متون تاریخ آمده و امروز نیز به بیستون مشهور است. در محوطه بیستون ۲۹ اثر به ثبت ملی رسیده است.
▪ تپه نادری
تپه نادری نخستین اثر (از سمت شرق) در این مجموعه بزرگ محسوب می شود. درازای این تپه یک هزار و ۲۰۰ متر و پهنای آن ۳۰۰ متر است. علاوه بر آن که این تپه قدمتی ۵ هزار ساله دارد، بقایای سفال های قدیمی و قلعه ای که در دوره نادرشاه ساخته شده، روی این تپه قابل مشاهده است.
▪ پل معروف به صفوی بیستون
بالادست پل بتونی کنونی که بر سر راه صحنه به کرمانشاه واقع است، پل آجری عظیمی از بناهای عصر صفوی دیده می شود. این پل بر سر راهی است که در زمان صفویه از قزوین به همدان و کرمانشاه کشیده شده بود و به بغداد می رسید. درازای پل بیستون ۱۱۵ متر و پهنای آن با احتساب جان پناه دوطرف ۶۹۰ سانتیمتر است. پهنای جان پناه هر یک ۳۷ سانتیمتر و بلندی آنها از سطح پل ۵۰ سانتیمتر است که از آن فقط قسمتی باقی است. در طول پل
۲ دهنه اصلی و ۲ دهنه کوچک تر در شرق دهانه های اصلی قرار دارد.
▪ غار مرخِر
مرخر در اصطلاح ادبی به معنای غاری است که فضای ورودی آن گرد است و به غلط غار خُر نامیده می شود. این غار در نزدیکی روستای بیستون به طول ۲۷ متر قراردارد که قدمت بقایای باستانی آن حداقل به دوره پارینه سنگی میانی موستری Mousterian))تا عصر حاضر می رسد. این غار مقابل رودخانه گاماسیاب بر دامنه کوه بیستون واقع شده است.
▪ غار مرتاریک
این غار در حد فاصل دامنه و دیواره ای مرتفع واقع شده و مشرف بر یک سکوی طبیعی است. دهانه غار در ارتفاع ۳ متری دیواره واقع شده است.
▪ غار مرآفتاو
این غار در نزدیکی غار مرتاریک واقع شده، ۲۶ متر عمق دارد و دهانه آن به سمت شمال شرقی است. دهانه غار حدود ۶ متر ارتفاع دارد و به تدریج از ارتفاع آن کاسته می شود تا جایی که در انتهای غار به ۲ متر می رسد.
▪ غار مردودر
مرتفع ترین غار با بقایای دیرینه سنگی در این بخش بیستون است. این غار ۲۰ متر عمق و حدود ۱۷۰ متر مربع مساحت دارد. ارتفاع سقف غار بین یک تا ۳ متر است. غار مردودر ۲ دهانه دارد. دهانه اصلی در جهت جنوب - جنوب غربی مشرف بر دره ای پر شیب و کم عرض است که به پرتگاهی منتهی می شود. دهانه دیگر غار جهت شرقی - جنوب شرقی مشرف بر کوره راهی است که به غارهای مر آفتاب و مرتاریک منتهی است.
▪ آتشدان پارتی
در شمال حجاری داریوش در بیستون، بنایی از دوره پارتی باقی مانده است. به عقیده پروفسور لوشای، رئیس هیأت حفاری ایران و آلمان، این بنا پرستشگاهی است که در زمان اشکانیان همزمان با آثار دیگر این دوره در بیستون ساخته شده است. این پرستشگاه دوره پارتی که بر تخته سنگ منقوش اشکانی قرار دارد، از ۲ صفه به وسیله ۱۰ پله که از سنگ کوه در آورده شده ، به هم مربوط می شود. درازای هریک از پله ها حدود ۸۰ سانتیمتر است و به طور نامنظم تا نقش ولگش ادامه دارند. در دوره اسلامی قسمتی از این محل برای قبرستان استفاده شده است.
▪ شهر اشکانی بغستان
در دامنه کوه بیستون، در شمال شرقی دریاچه، یک چشمه ، دژ مادها و نقش برجسته داریوش، یک منطقه مسکونی اشکانی به طول ۸۰۰ متر و به عرض قریب به۳۰۰ متر قراردارد که با توجه به بقایای مکشوفه، اشکانی بودن آن به ثبوت رسیده است.
▪ سنگ بلاش
در دامنه کوه بیستون، در حدود چهارصد متری شرق گودرز، تخته سنگ بزرگی هست که بر آن نقش هایی کنده شده است. تخته سنگ چهارضلعی نامنظمی است به بلندی ۲۵۰ سانتیمتر که گرداگرد آن به ۶ متر می رسد. در ۳ طرف آن نقش هایی با برجستگی کم حجاری شده است. نقش میانی این سنگ، یکی از جانشینان گودرز دوم یعنی ولگش (ولخش = ولاش) است.
▪ مجسمه هرکول
در بهمن ماه سال ۱۳۳۷ هنگامی که کارگران شرکت شوسه برای ساخت راه جدید همدان به کرمانشاه در دامنه کوه بیستون مشغول خاکبرداری و خروج سنگ از پای کوه و تسطیح جاده بودند، در حین کار به مجسمه نسبتاً بزرگی برخورد کردند که قسمتی از شانه آن از زیر خاک نمایان شد. در دوران پارتی، ورثرغنه یکی از محبوب ترین خدایان بود که اغلب به صورت پیکره های گلی و سنگی نشان داده شده است. یک نمونه از این دست پیکره هرکول (ورثرغنه) است. هرکول به صورت شخص نیرومند عریانی با مو و ریش مجعد در حال استراحت بر پوست شیری نشان داده شده که بر سکویی به طول ۲‎/۲۰ متر به پهلوی چپ به طور نیم خیز به آرنج تکیه داده است.
▪ غار شکارچیان
بر دامنه کوه بیستون، بالای سر مجسمه هرکول، غاری معروف به «غار شکارچیان» است. چنین به نظر می رسد که این غار پیش از این که یک پناهگاه باشد؛ غار شکارچیان و مخفیگاهی برای آنها بوده است چون موقعیت مکانی غار طوری است که تا به آن نزدیک نشویم دیده نمی شود.
▪ نقش برجسته میتریدات دوم
در بیستون اثر یادگاری از میتریدات دوم موجود است. این بنای یادگاری در فاصله هرکول و کتیبه داریوش حجاری شده است. متأسفانه کتیبه شیخ علیخان زنگنه مقداری از این نقش را محو کرده است ولی هنوز می توان در طرف چپ آن ۲ صورت بزرگ را به خوبی تشخیص داد. بقایای کتیبه یونانی بالای آن نقش و همچنین اثر نقش دیگری در طرف راست آن مشهود است. در طرف چپ آن تصویر ۳ اسب سوار با یک کتیبه کوتاه یونانی دیده می شود.
پروفسور گیرشمن معتقد است که انتخاب جای این نقش برجسته در پایین نقش برجسته داریوش شاهنشاه هخامنشی اتفاقی نیست؛ شاه اشکانی می خواسته خود را اعقاب سلسله شکوهمند هخامنش بنمایاند و سلسله جدید اشکانی را به آن پیوند دهد.
در جهت شرقی نقش برجسته میتریدات دوم، روی همان صخره یکی از جانشینان او - گودرز دوم (۴۶-۵۱ م) - یک کتیبه و نقش به جا گذاشته است. در این نقش پیروزی گودرز دوم بر رقیبش، مهرداد نشان داده شده است.
▪ کتیبه وقفنامه شیخ علیخان زنگنه
شیخ علیخان اعظم زنگنه شاه سلیمان صفوی در زمان حیات خود برای سادات فاطمی و تعمیرات کاروانسرای بیستون رقباتی چند را وقف کرده و وقفنامه خود را روی یکی از حجاری ها (نقش گودرز و مهرداد) کنده است.
▪ کتیبه بیستون (کتیبه داریوش)
در ۳۰ کیلومتری شرق کرمانشاه و در ارتفاع ۱۰۰ متری روی صخره ای داریوش کتیبه مشهور خود را حک کرده است که تا سال ۱۳۸۵ کسی از راز آن آگاه نبود. نخستین کسی که این صخره را درنوردید راولینسون انگلیسی بود که از ستون اول متن فارسی باستان نسخه برداری کرد. او، افسر انگلیسی مأمور تربیت سربازان شاهی در ایران بود. مطالعات وی در سال ۱۸۵۷ مورد توجه انجمن آسیایی پادشاهی لندن و همچنین دانشمندان زیادی قرار گرفت. سپس در سال ۴۹-۱۹۴۸ ژرژکامرون کتیبه را مجدداً و به طور کامل مورد مطالعه قرار داد. نتیجه مطالعات این دانشمند درباره کتیبه بیستون این بود که دارای ۳ نوع خط فارسی باستان، عیلامی نو، بابلی نو یا اکدی است. پس از رمزگشایی فارسی باستان، این نتیجه به دست آمد که تصاویر به داریوش، ۲ سردارش و ۱۰ شورشگر که در اوایل سلطنت او قیام کرده بودند تعلق دارد و شرح سرکوب این یاغیان را نقل کرده است.
مجموع سطحی که این کتیبه در برگرفته به طول ۲۰ متر و ۵۰ سانتی متر و عرض ۷ متر و ۸۰ سانتیمتر است. مجموع خطوط و نقوش برابر با ۱۲۰ مترمربع مساحت دارد. گفته می شود کتیبه بیستون مهم ترین دلیل ثبت جهانی این محوطه است.
▪ سراب بیستون
اگر چنانچه گفته شده ایران را دروازه آسیا بدانیم، کناره سراب بیستون یکی از اتراق گاه های مهم کاروان هایی است که از این دروازه می گذشتند. گرچه آثار به جای مانده در اطراف این سراب نشان از گذشته های بسیار دورتری دارد. این سراب شواهدی در کنار و کف خود دارد که تاکنون چنان که شایسته این اثر تاریخی است بررسی نشده است. تنها در سال ،۱۳۷۸ هنگام گمانه زنی در حاشیه سراب، بقایای راهی قدیمی پدیدار شد.
▪ جاده تاریخی حاشیه سراب
با توجه به روایات موجود، جاده آسفالت کنونی تا قبل از دهه ۳۰ راه ارتباطی بین کرمانشاه - همدان بوده است. بدون شک این جاده آسفالت روی جاده های ادوار قدیمی تر ساخته شده است، در حین حفاری در گوشه و کنار این جاده هنوز بقایایی از دیواره های گلی و خشتی دیده می شد. حفاری های صورت گرفته نشان می دهد که یک جاده قدیم مربوط به دوران اسلامی وجود دارد که در زیر آن به احتمال زیاد لایه های آثار فرهنگی- تاریخی قبل از اسلام هست.
▪ فرهاد تراش
بر دیواره حجاری شده ای در کوه بیستون فرهاد تراش دیده می شود. این دیواره در میان مردم به فراتاش یا فرهاد تراش معروف است. درازای فراتاش ۱۸۰ متر و بلندی آن ۳۳ متر است. در هیچ نقطه ای از ایران هیچ کوهی را به این اندازه نتراشیده اند.
▪ کاخ نیمه تمام ساسانی و بقایای کاروانسرای ایلخانی
در منطقه تاریخی بیستون در فاصله کاروانسرای صفوی و حاشیه چشمه آب سراب بیستون بنایی است که به دوره ساسانی و ایلخانی نسبت داده می شود.
شالوده این بنا در دوران ساسانی بر خاک بکر نهاد شده است، ولی به دلایل مختلف ساختمان آن به پایان نرسیده و در همان مراحل اولیه کار ساخت و سازش متوقف مانده است.
در دوره ایلخانی این بنا با استفاده از دیوارهای سنگی بنای ساسانی و با استفاده از آجر و چیدن آنها روی سنگ های ساسانی تبدیل به یک کاروانسرا شده است. به علت ریختن سقف های آجری اتاق ها، گمان می رود واقعه غیرمترقبه ای مانند زلزله در آن زمان اتفاق افتاده باشد. در این محوطه، تنورها احتمالا ً مربوط به دوره تیموری، خرابه ای از یک مسجد ایلخانی و محراب آن نیز وجود دارد که بعد از چند حفاری، مرمت شده است. متأسفانه این مرمت از لحاظ ساختار بنا کاملاً اشتباه است.
▪ دیوار عظیم دوره ساسانی
در ساحل راست رودخانه گاماسیاب، در اراضی جنوبی بیستون، دیواری طولانی از سنگ تراش و قلوه سنگ و ملات بنا شده است. درازای دیوار یک هزار متر و قطر آن ۲۵۰ سانتیمتر است. نمای خارجی دیوار با سنگ تراشیده شده است و پشت سنگ ها را با قلوه سنگ های ریز و درشت پر کرده اند. بلندی دیوار ۴ تا ۵ متر است. با توجه به سرستون های پیدا شده در بیستون، این تصور به وجود می آید که منظور از بنای آن شاید ایجاد کاخی بزرگ به بزرگی قصر شیرین بوده است که نتوانسته اند ساختمان آن را به پایان برسانند. نظریه دیگری نیز وجود دارد که طرفداران آن معتقدند؛ این دیوار سدی برای شکارگاه سلطنتی که تصاویر آن در تاق وسان وجود دارد بوده است. بر دیوار سمت چپ تاق بزرگ نیزاری است که گراز ماهی و مرغابی فراوان در آن دیده می شود. روی این دیوار ساسانی بقایای بنایی از دوره ایلخانی و مغول دیده می شود.
▪ پل خسرو
سنگ های پراکنده ای در کنار رودخانه گاماسیاب وجود دارد که به نظر می رسد سد ساسانی است. در تحقیقات سال ۱۳۵۰ - ۱۳۳۹ مؤسسه باستان شناسان آلمان آمده است: «پل زمان ساسانیان در این نقطه که از ۹ پایه تشکیل می شود و اهالی محل آن را پل خسرو می نامند، روی رودخانه گاماسیاب ساخته شد.» سراسر بستر رودخانه در زیر پل، سنگفرش شده و از این لحاظ با شیوه ساختمانی پل هایی که به دست ساسانیان در خوزستان ساخته شده است، مطابقت دارد. این پل ها در عین حال وظیفه تنظیم و تقسیم آب را نیز به عهده داشته و تا حدودی عمل سد بندهایی کنونی را انجام می داده است.
▪ سنگ های تراش خورده ساسانی
در سراسر دهکده بیستون و اراضی اطراف آن، روی سنگ های تراش خورده، یک یا چند علامت و یا خط مربوط به دوره ساسانی را می توان دید. حدود ۴۲۷ علامت حجاری شده (از حجاران ساسانی و سوریانی) شناسایی شده است. شگفتی های مجموعه تاریخی بیستون آنقدر زیاد بوده که موجب شد نماینده ایکوموس ثبت جهانی طبیعت بیستون در فهرست میراث طبیعی را پیشنهاد دهد.

آمن خادمی

منبع : روزنامه ایران