ابیانه، پنجره ای رو به تاریخ

در ۴۰ كیلومتری شمال غربی نطنز از استان اصفهان در دامنه كوه كركس روستایی بس كهن واقع است به نام ابیانه. این روستا را به اعتبار آثار و بناهای تاریخی پرتنوعش باید از زمره استثنایی ترین روستاهای ایران به شمار آورد.
شكوه معماری بومی و سرشار از زیبایی این روستا، آن را در شمار نمونه های كم نظیر دیدنیهای جهان درآورده است. ابیانه نقطه ای خوش منظره و خوش آب و هوا و دارای موقعیت طبیعی مساعدی است.
در دوره صفویه هنگامی كه شاهان صفوی برای ییلاق به نطنز می رفتند بسیاری از نزدیكان آنها و درباریان ترجیح می دادند در ابیانه اقامت كنند. شمار خانه های ابیانه در سرشماری سال ۱۳۶۱ برابر با ۵۰۰ واحد برآورد شده؛ این خانه ها تماما بر روی دامنه پرشیبی در شمال رودخانه برزرود بنا شده است به صورتی كه پشت بام مسطح خانه های پایین دست، حیاط خانه های بالادست را به وجود آورده است و هیچ دیواری هم آنها را محصور نمی سازد.
در نتیجه، ابیانه در وهله اول روستایی چند طبقه به نظر می آید كه در بعضی موارد تا چهار طبقه آن را می توان مشاهده كرد. اتاقهای ابیانه به پنجرههای چوبی ارس مانند مجهزند و اغلب دارای ایوانهاوطارمیهای چوبی پیش آمده مشرف بر كوچه های تنگ و تاریكند كه خود به صورت مناظر جالبی درآمده اند. نمای خارجی دیوارهای خانه های ابیانه با خاك سرخی كه معدن آن در مجاورت روستاست پوشیده شده است.
از آنجا كه در دامنه های شیبدار ابیانه فضای كافی برای ساختن خانه های موردنیاز وجود ندارد در این روستا چنین رسم شده است كه هر خانواده انبار غار مانندی در تپه های یك كیلومتری روستا، در كنار جاده و نرسیده به ابیانه ایجاد نماید. این غارها كه در دل تپه ها حفر شده اند و از بیرون تنها درهای كوتاه و محقر آن نمودار است برای نگهداری دامها و نیز آذوقه زمستانی و اشیای غیرضروری مورد استفاده قرار می گیرد.
زندگی مردم ابیانه كشاورزی و باغداری و دامداری است كه با روشهای سنتی اداره می شود. بیشتر زنان در امور اقتصادی با مردان همكاری دارند. ابیانه دارای هفت رشته قنات است كه برای آبیاری مزارع و باغات مورد استفاده قرار می گیرد. گندم، جو، سیب زمینی و انواع میوه به خصوص سیب، آلو، گلابی، زردآلو، بادام و گردو در ابیانه به دست می آید.
در سالهای اخیر قالیبافی در ابیانه رواج پیدا كرده و نزدیك به ۳۰ كارگاه قالیبافی در آنجا دایر شده است. در گذشته گیوه بافی از جمله مشغله های پردرآمد زنهای ابیانه بوده است كه امروزه تا حدی متروك شده است. مردم ابیانه به سبب كوهستانی بودن منطقه و دور بودن محل آنها از مراكز پر جمعیت و راههای ارتباطی، قرنها در انزوا زیسته و در نتیجه بسیاری از آداب و رسوم قومی و سنتی و از جمله زبان و لهجه قدیم خود را حفظ كرده اند.
زبان مردم ابیانه فارسی با لهجه خاص ابیانه ای است كه با لهجه های متداول در جاهای دیگر تفاوت اساسی دارد. لباس سنتی آنها، هنوز هم میان آنها رواج دارد و در حفظ آن تاكید و تعصب از خود نشان می دهند، در مردان شلوار گشاد و درازی از پارچه سیاه و در زنها پیراهن بلندی از پارچه های گلدار ورنگارنگ است. علاوه بر این، زنهای ابیانه معمولا چارقدهای سفیدرنگی بر سر دارند. قدیمترین اثر تاریخی ابیانه آتشكده ای است كه مانند دیگر بناهای ده در سراشیبی قرار گرفته است.
آتشكده ابیانه را نمونه ای ازمعابد زردشتی دانسته اند كه در جوامع كوهستانی ساخته می شد. مهمترین بنا و اثر تاریخی این روستا یك باب مسجد جامع و قدیمترین اثر تاریخی این مسجد منبر چوبی منبت كاری آن است كه در سال ۴۶۶ هجری قمری ساخته شده است. مسجد قدیمی دیگر ابیانه مسجد پرزله است كه دارای فضای دلبازی است و روی لنگه در شرقی آن سال ۷۰۱ هـ. ق. نوشته شده است كه مربوط به دوره ایلخانان است.
مسجد تاریخی دیگر ابیانه مسجد حاجتگاه است كه كنار صخره ای در كوهستان بنا شده و بر در ورودی شبستان آن تاریخ ۹۵۲هـ. ق. مشاهده می شود. روستای ابیانه دارای دو زیارتگاه است: یكی مرقد شاهزاده عیسی و شاهزاده یحیی در جنوب روستا كه به گفته اهالی فرزندان امام موسی كاظم بوده اند؛ و زیارتگاه دیگر ابیانه قدمگاه نامیده می شود.
از جمله جاها و اماكن دیدنی دیگر ابیانه می توان از خانه غلام نادرشاه و خانه نایب حسین كاشی نام برد.روستای تاریخی ابیانه به دلیل ویژگیهای منحصر به فرد معماری و بافت ارزشمند و كهن آن در تاریخ ۳۰/۵/۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی كشور با شماره ۱۰۸۹ به ثبت رسیده است.
از آن تاریخ به بعد كلیه فعالیتهای مطالعاتی، مرمتی و ساماندهی روستا، با حضور موثر باقر آیت اله زاده شیرازی بعنوان سرپرست و هدایت كننده گروه، آغاز شد و گزارشهای مدون كلیه عملیات مرمتی و ساماندهی در مركز اسناد سازمان موجود است. پس از چند سال، هدایت این فعالیتها بر عهده دفتر فنی و زیر نظر كارشناسان اداره میراث فرهنگی كاشان قرار گرفت.
از نیمه دوم سال ۱۳۸۱ این روستا در فهرست پایگاه های سازمان میراث فرهنگی و پروژه های ملی كشور مطرح گردید و به عنوان پایگاهی مستقل با مدیریت و تیم كارشناسی و تخصصی آغاز به كار كرد.
مردم ساكن ابیانه از دهه چهل به بعد به شهر های دیگر مهاجرت كردند و به مرور زمان تعداد خانوارهای بومی رو به تقلیل گذاشت، بطوریكه در حال حاضر سكنه محلی در بیشتر فصول سال به خصوص زمستان به حدود ۲۰۰-۳۰۰ نفر می رسند و اغلب بالای پنجاه سال سن دارند.
یكی از مهمترین دلایل مهاجرت، علاقه این مردم به تحصیل و كسب علم است كه باعث شده نسل جوان به خاطر ادامه تحصیلات دانشگاهی به شهرهای دیگر مهاجرت كنند ودر همان شهرها نیز مشغول به كار شوند.
در نتیجه به علت عدم حضور نیروی كار بومی جوان، اقتصاد روستا با ركود و آسیبهای جدی مواجه شده است. مشكلاتی كه در زمینه اجتماعی وكالبد معماری و بافت روستا بوجود آمده طبعا از پیامدهای این مهاجرت است.
البته عواملی كه موجب تخلیه نسبی محل از سكنه اصلی شده است نیاز به بررسی كارشناسانه و دقیق تری دارد وبا یافتن راه حلهای مناسب، می توان برای بازگرداندن قشرجوان و زندگی عادی به ابیانه تمهیداتی اندیشید.در حال حاضر بزرگترین مساله ای كه در سطح روستا به چشم می خورد، فرسوده بودن اغلب بنا ها است كه نیاز به رسیدگی دارند.
تعداد زیادی از ساختمانها به دلیل نبود سكنه، بصورت متروكه و بعضا مخروبه در آمده اند، برخی نیز با فوت مالك اصلی بین ورثه تقسیم شده اند كه اغلب به علت عدم هماهنگی بین آنها، ساختمان به حال خود رها شده و در اثر آسیبهای ناشی از عدم رسیدگی و عوامل جوی در شرف تخریب كامل قرار گرفته اند.
قدمت تاریخی، معماری ویژه و بسیار ارزشمند، آداب و رسوم، زبان و گویش و لباسهای اصیل و زیبای آنها كه متعلق به دوران صفویه متمایز ساخته و به آن موقعیت ویژه ای داده است. تاریخ مندرج بر روی دربهای قدیمی و فرم بناهای تاریخی و سایر شواهد موجود، قدمت ابیانه را بیش از هزار سال نشان می دهد. در شبستان مسجد جامع محراب منبت كاری چوبی بسیار زیبایی با تاریخ ۴۷۷ هجری قرار دارد كه مقارن با زمان سلجوقیان و سپس رونق شهر اصفهان و پایتخت قرار گرفتن آن است.

منبع : روزنامه ابرار