کاشان

شهر تاریخی و مذهبی كاشان، از بعد تاریخی به عنوان مهد تمدن ایران زمین و از بعد مذهبی به جایگاه عالمان و عارفان نامیده می‌شود. كاشان در شمال شهر اصفهان قرار گرفته است و آب و هوای گرم و خشك كویری دارد.
این شهر مهد تمدن در فلات مركزی ایران و نخستین پایگاه استقرار بشر در جایگاهی دور از عناصر حیات بخش آب، سرزمین معماری های بی بدیل و بناهای چشم نواز و خاستگاه اندیشمندان و سخنوران نامی ایران زمین است. كاشان، شهری كه ریشه در تاریخ با عظمت ایران زمین دارد، شهری با بیش از هفت هزار سال تمدن و فرهنگ، آرمیده بر دامن كویر، با مردمانی مومن، فهیم و فداكار كه در طول تاریخ از خود جان نثاری های بی شماری بر جای گذاشته اند.
این شهر با جمعیتی بالغ بر ۲۷۰ هزار نفر و وسعتی در حدود ۸ هزار و ۵۰۰ هكتار و سرانه فضای سبز حدود ۲۵ متر مربع برای هر شهروند، به لحاظ توانمندی‌های علمی، صنعتی و گردشگری از پتانسیل‌های قابل توجهی برخوردار است.
▪ تپه های باستانی سیلك
پس از فرونشستن آب دریاچه مركزی و خشك شدن تدریجی آن، ساكنان اطراف آن مجبور شدند نواحی حاصلخیزی مانند اطراف فین كه همان منطقه «سیلك» باشد را جهت زندگی كردن و سكونت اختیار كنند، ولی این قدمت تا پیش از شصت سال پیش همچنان ناشناخته بود تا این‌كه بر اساس بررسی‌های علمی پروفسور گریشمن در سال ۱۳۱۱ هجری شمسی (۱۹۳۳ م)، قدمت آثار به جا مانده در این تپه‌ها به هزاره پنجم تا اول قبل از میلاد منسوب شد.
آثاری از این تپه‌ها در موزه‌های لوور فرانسه، ملی ایران و باغ فین موجود است.
این تپه در غرب مسیر كاشان- فین و در مجاورت جاده قرار دارد. سیلك در حال حاضر مشتمل بر یك تپه شمالی و یك تپه جنوبی است كه به فاصله ۵۰۰ متر از یكدیگر قرار دارند و در جلو این تپه‌ها گورستان‌هائی از انسان‌های پیش از تاریخ وجود دارد.
▪ باغ فین
بنای اولیه باغ فین به قبل از اسلام باز می‌گردد و با تمدن سیلك پیوند خورده است. تمدن سیلك نیز پیوندی ناگسستنی با چشمه جوشقانی دارد كه در بالای باغ فین جاری شده است و به چشمه سلیمانیه اشتهار دارد و از دیرباز همچنان در آبادی منطقه فین مؤثر بوده است.
از زمان‌های دور در پائین این چشمه باغی وجود داشته است كه كمی پائین‌تر از باغ فعلی بوده و بر اثر زلزله ای كه در سال ۹۸۲ هجری قمری روی داد، باغ فین، به كلی ویران شد كه به دستور شاه عباس صفوی بعد از سال ۱۰۰۰ هجری قمری باغی در مكان فعلی كه در حقیقت قسمتی از باغ قدیمی بود ساخته شد.
از سال ۱۱۳۵ قمری و بعد از حمله افاغنه، آبادانی باغ به ركود گرائید ولی با دستور كریم خان زند به خصوص با ساختن عمارت خلوت كریم خانی در ضلع جنوبی باغ، باغ فین روی به آبادانی گذاشت، ولی با زلزله معروف سال ۱۱۹۲ قمری باغ فین نیز آسیب كلی دید كه پس از آن یعنی از سال ۱۲۰۰ قمری و با روی كار آمدن سلسله قاجار به خصوص با دستور فتحعلی شاه نسبت به مرمت این عمارت، باغ، جانی دوباره گرفت كه ساختمان شتر گلوی فتحعلی شاهی در ضلع جنوب غربی باغ و حمام سلطنتی بزرگ كه در مجاورت حمام اولیه ساخته شد از آثار آن محسوب می‌شود. ولی با تبعید صدر اعظم مقتدر ایران یعنی امیركبیر و سپس شهادت آن رادمرد در این باغ، این آبادانی روی به ویرانی نهاد.
با آغاز مشروطیت نیز به جهت وضع دفاعی بنای باغ، این مكان پناهگاه اشرار و یاغیان گشت و در مدت ۱۴ سال یاغیان مصالح و اشیای گرانبهای آن را به یغما برده و به تخریب باغ پرداختند. پس از ختم غائله اشرار، به مرمت باغ پرداخته شد. از وقایع مهم تاریخ ساز در این باغ می‌توان به جشن تاج گذاری رسمی شاه اسماعیل صفوی و نیز قتل میرزا تقی خان امیركبیر اشاره كرد.
▪ سردر، دیوار و برج‌ها در باغ فین
مجموعه باغ فین حدود ۲۵ هزار متر مربع مساحت دارد كه در بدو ورود به این مجموعه، با ساختمان رفیع سر در ورودی باغ مواجه می‌شویم. این قسمت از باغ در دوره صفویه بنا گذاشته شده است. بنای آن نیز دارای دو طبقه كه طبقه تحتانی شامل هشتی و دالان ورودی به باغ با اتاق‌های جانبی و طبقه فوقانی سالن وسیع و زیبائی را در خود جای داده كه دارای چشم انداز زیبایی به اطراف و از جمله به باغ دارد و دارای درهای مشبك و زیبائی است. در اطراف باغ از جمله در طرفین سردر، دیواری به ارتفاع پنج و شش متر و هفت برج دیده می شود.
▪ شترگلوی عباسی در باغ فین
پس از ورود به باغ و گذشتن از خیابان مصفائی كه در وسط آن نهر آب زیبائی كه همیشه آب از فواره‌های فیروزه‌ای آن در فوران است و درختان سرو بسیار زیبائی در دو طرف آن سر به فلك كشیده است، اولین ساختمانی كه جلب توجه می‌كند شتر گلوی عباسی است كه به دستور شاه عباس بزرگ ساخته شده است. در جلوی این بنا حوض وسیعی دیده می‌شود و در پشت این بنا نیز حوضچه‌ای قرار دارد كه از كف آن آب فوران می‌كند. این بنا در دو طبقه و به گونه‌ای ساخته شده كه از هر طرف باغ می‌توان به آن وارد شد، در میان این ساختمان نیز حوضچه‌ای قرار دارد كه آب چشمه با طرح جالبی موسوم به شتر گلو در آن فوران می‌كند. بر روی دیوارها و سقف این بنا آثار نقاشی دوره صفوی با تصاویری از شكارگاه و شاهزادگان است، این ساختمان قبلاً به صورت سه طبقه و طبقه بالای آن به صورت كلاه فرنگی بوده است.
▪ شتر گلوی فتحعلی شاهی در باغ فین
این بنا كه در جنوب باغ واقع است به دستور فتحعلی شاه ساخته شده و شامل شترگلو و صفه مجاور و دارای دو حیات خلوت در قسمت شرق و غرب آن است كه كف صفه كلا از سنگ مرمر فرش شده و سقف آن نیز به شیوه منحصر به فردی نقاشی شده است كه هنوز قسمت‌هائی از آن دیده می‌شود. كتیبه نستعلیق زیبای دور تا دور صفه مجاور حوض به خط محمد تقی حسینی كاشانی از خوشنویسان معروف اوایل دوره قاجار است.
▪ اندرونی كریم خانی و اتاق شاه نشین باغ فین
این بناها مجموعه مسكونی است كه در جنوب باغ و در مغرب شترگلوی فتحعلی شاهی قرار دارد و در سال ۱۱۷۶ قمری به دستور كریم خان زند و به همت آقا سلیم آرانی حاكم وقت كاشان، ساخته شده و شامل چندین اتاق تو در تو و حیاط و باغچه‌ای كوچك است كه گفته می‌شود امیركبیر نیز به مدت ۴۰ روز در این ساختمان به زندگی پرداخته است. در مقابل اتاق شاه نشین، حوضچه زیبائی ساخته شده كه دارای منافذ متعدد و منظمی است كه آب چشمه سلیمانیه فین به گونه زیبایی در آن فوران می‌كند.
▪ حمام‌های باغ فین
در قسمت جنوبی باغ، دو حمام وجود دارد كه به حمام كوچك و بزرگ معروف است. حمام كوچك از آثار دوره صفویه و همراه با بنای اولیه باغ فین بنا گذاشته شده است و حمام بزرگ در دوران قاجاریه به وسیله فتحعلی شاه ساخته شده است. حمام بزرگ مخصوص امرا و حمام كوچك اختصاص به استفاده خدام داشته است.
در هر یك از حمام‌ها قسمت هائی شامل ورودی، گرم خانه، آب نما، خزینه، محل نظافت و سربینه (رختكن) به چشم می خورد. آب راه‌هایی جهت تعویض آب خزینه‌ها و حوضچه‌ها در كف حمام‌ها وجود دارد. دیوار حمام‌ها با عایق رطوبتی مخصوصی نظیر ماسه آهك یا ساروج پوشانیده شده است. امیركبیر در گرم خانه حمام كوچك و دركنار حوض مرمرینی كه در میان گرمخانه وجود دارد به قتل رسید.
▪ چشمه سلیمانیه
این چشمه كه به حضرت سلیمان پیغمبر(ص) منسوب شده، در پشت باغ فین و در قسمت غربی آن واقع است و آبادانی باغ فین را مدیون آب این چشمه دانسته‌اند. نباید هنر منحصر به فرد جریان سازی آب چشمه را در باغ فین فراموش كنیم، به طوری كه به این منظور از اختلاف سطح و شیب زمین باغ جهت فوران آب در شتر گلوها و فواره‌ها با ظرافت خاصی استفاده شده است و همچنین با پله پله كردن، سرعت بخشیدن و پرسر و صدا كردن جریان آب هنرنمائی منحصر به فردی در این زمینه صورت گرفته است.
بر روی مظهر چشمه نیز، ساختمانی بنا شده كه ساختمان قسمت شرقی آن در زمان شاه سلیمان صفوی و بخش غربی در سال ۱۳۲۹ شمسی توسط بازرگانان كاشانی با الهام از معماری دوره ساسانی ساخته شده است.
▪ مدرسه آقا بزرگ
ساختمان این مدرسه كه در خیابان فاضل نراقی واقع شده، مربوط است به دوره قاجاریه كه با سرمایه شخصی به نام حاج محمد تقی خانبان طی سال‌های ۱۲۵۰ تا ۱۲۶۰ قمری جهت برپایی نماز جماعت و درس و بحث داماد خود ملامهدی نراقی دوم، برادر ملااحمد نراقی ملقب به آقابزرگ بنا شده و به این نام معروف شده است. معمار این بنا نیز فردی به نام استاد حاج شعبان بوده است.
تمامی بنای مدرسه آقابزرگ از جمله گنبد این مدرسه كه جزو بزرگترین گنبدهای آجری محسوب می‌شود، با آجر ساخته شده و تزیینات به كار رفته در این بنا از كاشی‌كاری، آجركاری، كتیبه‌های نفیس گچی و كاشی، مقرنس كاری، خطاطی ثلث و نستعلیق و نقاشی تشكیل شده كه نقاشی این مدرسه نیز توسط استاد محمد باقر قمصری صورت گرفته است.
همچنین كتیبه‌های خطوط مسجد توسط اساتید برجسته خوشنویس كاشان از جمله محمد ابراهیم جد خاندان معارفی كاشان، محمد حسین جد خاندان ادیب و بسمله‌های طغری توسط سید صادق كاشانی نوشته شده است.
در بدو ورود به مدرسه، مقرنس‌های گچی و نقاشی سر در و كاشی‌های الوان به چشم می‌خورد. در طرفین درگاه و دیوارهای جلو خان و كتیبه‌های بالای سردر، تختگاه و ظرافتی كه در ساخت درب ورودی به كار رفته جلب توجه می‌كند و سپس هشتی بسیار زیبا وسقف آن كه با آجر و كاشی مقرنس تزیین شده مورد توجه قرار می گیرد.
پس از هشتی، با عبور از دو دالان مسقف عریض، به صحن مدرسه می‌رسیم كه در میان این دو راهرو، دو شبستان زمستانی و تابستانی در دو طبقه قرار دارد. در قسمت سردر، چهار بالاخانه ساخته شده است كه در طرفین سردر دوبادگیر دیده می‌شود كه این بادگیرها با هدایت هوای مطبوع به شبستان تحتانی (تابستانی) و به زیرزمینی كه زیرشبستان‌ها قرار دارد، تابستان گرم كویر را برای ساكنان این بنا قابل تحمل و دلپذیر می‌سازد. پس از ورود به محوطه مدرسه در صحن فوقانی و تحتانی و حجره‌های محل سكونت طلاب و گنبد آجری باشكوه و گلدسته‌های دوطرف آن خودنمایی می‌كند.
علاوه براین، دوحیاط خلوت، آب انبار بزرگ، شبستان دیگری در پشت گنبد، ساختمان مسجدی كه در جنب گنبد واقع است و محراب كاشی كاری واقع در شبستان جنب گنبد كه در حقیقت مجموعه‌ای است از هنرهای معماری، كاشی‌كاری، گچ بری، كتیبه نویسی، مقرنس كاری و نقاشی، از جمله متعلقات این بنای عظیم به حساب می‌آید.
در قسمت شمالی این بنا، بقعه‌ای معروف به خواجه تاج الدین قرار دارد كه اصل این بنا مربوط به قرن ششم است.▪ مجموعه تاریخی بازار
یكی از مهم‌ترین آثار تاریخی و دیدنی كاشان، مجموعه تاریخی بازار است كه از تقاطع خیابان بابا افضل و میدان كمال الملك تا حدود دروازه دولت ادامه دارد.
قدمت بازار را مربوط به دوران سلجوقی دانسته‌اند، اما دوران اوج رواج بازار مربوط به زمان صفویه و به خصوص دوران شاه عباس اول است. اغلب سیاحان و جهانگردانی كه در عصر صفویه و همچنین قاجاریه به ایران آمده و از كاشان دیدن كرده‌اند، عظمت و شكوه و روایی بازار كاشان را ستایش كرده‌اند.
در مجموعه تاریخی بازار، علاوه بر راسته بازارهای اصلی نظیر مسگرها، زرگرها، كفاش‌ها، بزازها و بازارچه های میانچال، ملك، ضراب خانه و رنگرزها، مساجد، بقاع، كاروان سراها، تیمچه‌ها، حمام‌ها و آب انبارهای متعدد و مختلفی وجود دارد كه هر یك از آنها در دوره خاص ساخته شده است.
چنانچه از طرف میدان تاریخی فیض و از جلوخان مسجد زیبا و تاریخی میرعماد نیز وارد بازار شویم در سمت شرقی، بازار مسگرها مشتمل بر كاروان سرای ذغالی‌ها (۸۸۸ ه.ق) و كاروان سرای میرپنج و سرای غفارپور و مسجد و حسینیه رباط قرار گرفته است. تا چندین سال قبل با ورود به بازار مسگرها، صدای آهنگین پتك های مسگران گوش‌ها را نوازش می‌كرد، ولی با جایگزین شدن فلزات سبك در ساخت ظروف خانگی و بی رونق شدن صنعت مسگری سنتی، این بازار چهره‌ای متفاوت به خود گرفته است.
از سمت غرب كه به بازار وارد شویم نیز از ابتدای بازار تا انتهای آن كه بازارچه پانخل نامیده می‌شود بناهای زیبا و تاریخی زیر را در مجموعه بازار مشاهده خواهیم كرد. كاروانسرای گمرك، كاروانسرای نو، سرای نراقی ها، حمام خان، سرای زركش ها، سرای قمی‌ها، قیصریه، سرای آب انبار، سرای چهارگوش، تیمچه حاج محمد صادق، تیمچه معروف زیبا و دیدنی امین الدوله، مدرسه و مسجد میانچال (آیت الله العظمی مدنی)، مسجد تبریزی ها، سرای ملك، تیمچه سید آقا(برقی)، مسجد كفش دوزها، زیارت درب زنجیر، آب انبار درب زنجیر، مدرسه و مسجد امام خمینی (سلطانی سابق)، زیارت شاه سلیمان، آب انبار گذر نو، مسجد گذر نو، حمام گذر نو، حسینیه پانخل و بقعه امام زاده قاسم از مكان های دیدنی دیگر این بازار هستند. ضمن آنكه مراكز مختلف فرش فروشی و صنایع دستی و سوغات كاشان نیز در بازار وجود دارد.
▪ مدرسه امام خمینی (ره)
این مدرسه كه به دستور فتحعلی شاه قاجار در سال‌های ۱۲۲۱ تا ۱۲۲۹ قمری و توسط معماری به نام محمد شفیع ساخته شده است، به سبك مدارس چهارباغ و صدر اصفهان احداث و در جنب مجموعه بازار كاشان بنا شده است. در بدو ورود به بنا، سردر كه با اسلوب خاصی كاشی كاری شده است مشاهده می‌شود و سپس وارد هشتی ورودی مدرسه می‌شویم كه به وسیله دو راهرو می‌توان به صحن وارد شد، از این هشتی كه در مشرق بنا واقع است می‌توان بنای عظیم گنبد آجری دو پوششه كه در غرب مدرسه است را مشاهده كرد. در بالای هشتی سر در بنای جالب و دیدنی ماذنه مشاهده می‌شود. فضای صحن مدرسه را درختان كاج پوشانده و در میان صحن آب نمای بزرگ مدرسه به خوبی جلوه نمائی می‌كند، در اطراف صحن بیش از پنجاه حجره جهت سكونت طلاب ساخته شده است.
تزئینات این مدرسه نیز شامل كتیبه‌های گچی و و كاشی كاری هفت رنگ به خصوص در محرابی كه زیر گنبد واقع است و مقرنس های زیبای گچی در جبهه سردر و گنبد،است.
▪ تیمچه امین الدوله
این بنا كه در یكی از نقاط مركزی بازار (میانچال) قرار دارد متعلق به دوره قاجاریه است كه به دستور یكی از رجال نامدار عصر قاجار به نام فرخ خان غفاری ملقب به امین الدوله و با معماری استاد علی مریم، در اواخر قرن سیزدهم قمری (۱۲۸۵) ساخته شده است. این بنای باشكوه در سه طبقه و با طول و عرض زیاد بنا شده و ارتفاع گنبد آن نیز در خور توجه خوانده شده است.
همه ساله در ایام سوگواری حضرت اباعبدالله الحسین (ع) نیز این تیمچه میعادگاه گروه‌ها و هیئت‌های مذهبی عزادار كاشان به حساب می آید.
▪ مسجد و میدان میرعماد (سنگ)
بنای اولیه مسجد میرعماد مربوط به قرون ششم و هفتم قمری است. موید این مطلب نیز محراب گرانبهائی است كه برای این مسجد در سال ۶۲۳ هجری توسط یكی از هنرمندان كاشانی از خاندان معروف ابوطاهر و با هنرمندی حسن بن عربشاه ساخته شده و هم اكنون در موزه برلن نگهداری می شود.
در دوران مغول و در نیمه دوم قرن نهم قمری (۸۶۸) شخصی به نام خواجه عمادالدین شبلی شروانی در ابتدای بازار قدیم، میدان وسیعی را احداث نمود و در اطراف آن ابنیه وعمارت های عالی از جمله مسجد و كاروانسرا و دارالشفاء و خانقاه بنا كرد كه از آن مجموعه عظیم فقط از میدان و مسجد اثری باقی مانده است. در شمال میدان آرامگاه خواجه عمادالدین وجود داشته كه در حال حاضر از آن بنا فقط سنگ تاریخ قبر خواجه عماد باقی مانده است.
این مسجد دارای سردری زیبا و منحصر به فرد است كه تزئینات معماری آن در نوع خود بی‌نظیر است و در آن مقرنس‌های گچی با حالتی زیبا همراه با نقاشی‌هائی با آب رنگ تزئین شده است كه در كتیبه سردر، بانی و سال احداث بنا مشخص شده است.
قسمت‌های مهم این بنا نیز شامل جلو خان مسجد كه راسته اصلی بازار بزرگ كاشان از جلو خان مسجد میدان آغاز می‌شود، سر در با كتیبه تاریخی، هشتی ورودی، سنگاب، چند شبستان، گنبد آجری، آب انبار، منبر كاشی معرق، كتبیه‌ها و سنگ نوشته‌های تاریخی شامل یازده حكم یا فرمان تاریخی است.
توجه به احكام تاریخی این سنگ نوشته‌ها نیز اهمیت تاریخی این مكان را در اوضاع اجتماعی كاشان جلوه‌گر می‌سازد. بر روی این سنگ نوشته‌ها فرامینی از شاهان صفوی مبنی بر رعایت عدالت در كسب، رعایت حقوق كشاورزان، رعایت حقوق شهروندان، معافیت از پرداخت مالیات در ماه مبارك رمضان، ممنوع كردن قماربازی و فروش مواد مخدر و دیده می‌شود.
▪ مسجد جامع
این بنا واقع در خیابان باباافضل ومربوط به قرن های اولیه اسلامی است كه از دیگر بناهای تاریخی كاشان دارای قدمت بیشتری محسوب می‌شود.
این بنا دارای مناره آجری زیبائی با كتیبه آجری با خط كوفی و به تاریخ ۴۶۶ هجری قمری است كه نشان دهنده اهمیت و اعتبار مسجد در دوره سلجوقیان است.
در لایه برداری‌های اخیر از گچ بری‌های محراب عصر سلجوقی، آثار و تزئیناتی متعلق به دوره آل بویه كشف و شناسائی شده است.در شبستان تابستانی این بناكه در زیر شبستان زمستانی قرار دارد طرحهای بسیار زیبای كاشیكاری دیده می شود و در كف این شبستان آثاری از كوره های پخت ظروف چینی به وسیله كارشناسان سازمان میراث فرهنگی كشف شده است. این بنا گنبدی آجری دارد كه احتمالا پس از زلزله معروف سال ۱۱۹۲ هجری قمری كه به مسجد آسیب فراوانی رسانید به وسیله عبدالرزاق خان كاشی به صورت اساسی تعمیر گردیده است و این موضوع در كتیبه خط ثلث در زیر گنبد مسجد به سال ۱۲۰۷ هجری قمری مشخص شده است.

گزارش از سعید ابوالقاسمی

منبع : خبرگزاری فارس