حضانت اطفال و تکالیف والدین در مقابل آنها

حضانت در لغت به معنای پروراندن، پرستاری، دایگی و تیمارداری و در اصطلا ح حقوقی عبارت است از نگهداری مادی و معنوی طفل توسط کسانی که قانون مقرر داشته و قائم به ارکان زیر است:
۱) حضانت مخصوص والدین و نزدیکان طفل است و میان نزدیکان رعایت طبقات ارث نمی شود.
۲) به موجب ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی نگهداری اطفال هم حق و هم تکلیف پدران است.
۳) حفظ مادی (جسم) و تربیت اخلا قی و معنوی طفل مناسب با شئون او ۴- اهلیت قانونی برای حضانت طفل. از نظر قانونی حضانت به معنای مواظبت و نگهداری و مراقبت از حال کودک است که غالبا برعهده پدر و مادر است.
مطابق مواد ۱۱۸۰ و ۱۱۸۱ قانون مدنی، طفل صغیر تحت ولا یت قهری پدر و جد پدری است و هریک از پدر و جد پدری نسبت به اولا د خود ولا یت دارند. حضانت یا نگهداری اطفال حق و تکلیفی است که پدر و مادر برابر قانون نسبت به طفل خود دارند; اما شیر دادن کودک از لوازم حضانت محسوب نمی شود; یعنی مادر مجبور نیست که فرزند خود را شیر دهد; مگر در صورتی که تغذیه طفل به غیر از شیر مادر ممکن نباشد. حقوق و تکالیف زیر از لوازم حضانت است:
۱) تربیت طفل:
پدر و مادر در صورت قدرت و استطاعت در حدود توانایی خود باید به تربیت فرزندان خود بپردازند.
۲) تنبیه طفل:
والدین حق تنبیه طفل خود را دارند; اما به استناد این حق نمی توانند او را خارج از حدود تادیب، تنبیه نمایند.
۳) اطاعت طفل:
در مقابل هر حقی یک تکلیف هم وجود دارد. بر این اساس قانونگذار در ماده ۱۱۷۷ قانون مدنی فرزند را مکلف نموده که مطیع پدر و مادر خود بوده و در هر سنی که باشند، به آنها احترام گذارد. مطابق ماده ۱۱۶۹ اصلاحی مصوب ۱۳۸۲ مجلس شورای اسلامی و تصویب مجمع تشخیص مصلحت نظام قانون مدنی برای حفاظت و نگهداری طفلی که والدین او جدا از یکدیگر زندگی می کنند، مادر تا سن ۷ سالگی اولویت دارد و پس از آن با پدر است. ا ین قاعده مربوط به زمانی است که پدر و مادر هردو در قید حیات باشند، والا در صورت فوت یکی از آنها حضانت برعهده کسی است که زنده می باشد. حکم شماره ۳۶۳ مورخ ۸ خرداد ۱۳۳۴ شعبه ۴ دیوان عالی کشور در ماده ۱۱۷۳ اصلا حی مصوب ۱۱ آبان ۱۳۷۶ قانون مدنی آمده است: «هرگاه در اثر عدم مواظبت یا انحطاط اخلا قی پدر و مادری که طفل تحت حضانت آنهاست، صحت جسمانی یا تربیت اخلا قی طفل در معرض خطر باشد، محکمه می تواند به تقاضای نزدیکان طفل یا قیم او یا رئیس حوزه قضایی هر تصمیمی را که برای حضانت طفل مقتضی بداند، اتخاذ کند.» موارد زیر از مصادیق عدم مواظبت یا انحطاط اخلا قی هریک از والدین است:
۱) اعتیاد زیان آور به الکل، مواد مخدر و قمار
۲) اشتهار به فساد اخلا قی و فحشا
۳) ابتلا به بیماری های روانی به تشخیص پزشکی قانونی
۴) سو»استفاده از طفل یا اجبار او به روی آوردن به مشاغل ضداخلا قی مانند فساد و فحشا، تکدی گری و قاچاق
۵) تکرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف.
از این ماده چنین استنباط می شود که شخصی که مکلف به نگهداری طفلی است، به واسطه عدم لیاقت یا فساد اخلا قی شایسته حضانت نیست. «حضانت با وجود شرایط قانونی، حق مادر است نه اولویت.» حکم شماره ۲۵۵۱ مورخ ۲۱ آبان ۱۳۲۱ شعبه ۶ دیوان عالی کشور. تکالیف والدین در مقابل فرزندان خود از دیدگاه قانون: یکی از مهم ترین وظایف پدر و مادر، حضانت و تربیت فرزندان و حرفه آموزی به آنها تا حد امکان، فراهم آوردن وسایل تحصیل و مواظبت در اموالشان است، به گونه ای که بیکار و مهمل نمانند. در ماده ۱۱۷۸ قانون مدنی هم تصریح شده است: «والدین مکلف هستند در حد توانایی خود به تربیت اطفال خویش برحسب مقتضی اقدام کنند و نباید آنها را مهمل بگذارند.»
تفاوت حضانت با ولا یت قهری پدر نسبت به فرزند از نظر حقوقی: ولا یت قهری از حقوق اصلی پدر و جد پدری است و به منظور تعلیم و تربیت و تادیب و اداره اموال فرزند پیش بینی شده و اختیاری است مطلق که به پدر اعطا شده است. در ماده واحده مربوط به حضانت مادران آمده است: «حضانت فرزندان صغیری که پدرانشان به مقام والا ی شهادت رسیده یا فوت کرده باشند، با مادران آنها خواهد بود; مگر این که دادگاه صالح حکم به عدم صلا حیت مادر صادر کند.» بنابراین هزینه متعارف زندگی این فرزندان که از اموال موروثی شان یا از طریق بودجه نهادهای انقلا بی پرداخت می شود، در اختیار مادران آنها قرار می گیرد; مگر این که دادگاه براساس آگاهی و تحقیق خود به عدم صلا حیت مادر حکم صادر کند. در این صورت حدود هزینه متعارف را دادگاه تعیین و به مادر یا نماینده قانونی او پرداخت خواهد کرد.
اهمیت حضانت اطفال به روایت قانون و آیات قرآن:
ماده ۱۱۷۴ همان قانون می گوید: «در صورتی که به علت طلا ق یا به هر جهت دیگر والدین طفل در یک منزل سکونت نداشته باشند، هریک از والدین که طفل تحت حضانت او نیست، حق ملا قات فرزند خود را دارد. تعیین زمان و مکان ملا قات و سایر جزئیات مربوط به آن در صورت اختلا ف بین والدین با محکمه است.» با توجه به این موارد ملا حظه می شود که خانواده هسته اجتماع و طفل کانون این هسته را تشکیل می دهد; زیرا کودک در درون خانواده پرورش می یابد و اجتماع را به وجود می آورد. از این رو چنانچه به وضع اطفال و خواسته ها، امیال و مقتضیات کودکی آنان توجه شود، بی شک قسمت اعظم تبهکاری هایی که در جوامع به وقوع می پیوندد، از میان خواهد رفت. بنابراین مساله نگهداری و تربیت اطفال و اداره امور مالی و معنوی آنان در این سن اقتضای توجه و دقت بیشتری را دارد. اسلا م به موضوع کودکان توجه خاصی را مبذول داشته و سعی کرده با قوانین خود عواطف انسان ها را برانگیخته و برای این قشر معصوم اجتماع، موقعیتی شایسته به وجود آورد.
خداوند در آیه ۱۵۱ سوره انعام می فرماید: «لا تقتلوا اولا دکم من املا ق نحن نرزقکم و ایاهم و لا تقربوا الفواحش ما ظهر منها...»; هرگز فرزند خود را از بیم فقر نکشید. شما و آنها را روزی می دهیم و دیگر به کارهای زشت آشکار و پنهان نزدیک نشوید.بدین ترتیب حضانت در فقه امامیه عبارت است از ولا یت و سلطنت بر تربیت طفل و آنچه متعلق به اوست، مانند خوابانیدن وی در رختخواب، نظافت و شست وشو و سرکشی کردن به او و موضوعاتی مانند آن. در حقوق مدنی ایران مبنای حقوقی حضانت همان گونه که در ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی آمده است هم حق و هم تکلیف والدین است; اما این حق مطلق نبوده و اعمال آن موکول به داشتن صلا حیت اخلا قی پدر، مادر و جد یا شخص ثالث دیگر، مقیم بودنشان در محل سکونت طفل و سرانجام کوشش آنها در مواظبت از مولی علیه است. در ماده ۱۱۷۸ قانون مذکور نیز آمده است: «والدین مکلف هستند در حدود توانایی خود به تربیت اطفال خویش برحسب مقتضی اقدام کنند و نباید آنها را مهمل بگذارند.» بنابراین حضانت حقی نیست که صرفا به خاطر استفاده پدر، مادر و جد یا شخص ثالث دیگر که عهده دار حضانت طفل هستند تاسیس شده باشد; بلکه حقی است که غایت آن مصلحت جامعه بوده و وظیفه ای است که براساس آن قانونگذار، والدین را در نگهداری و تربیت طفل، نسبت به دیگران برتری و سلطه قانونی داده است.در نتیجه می توان گفت که حضانت ترکیبی است از حق و تکلیف; حق است به دلیل اختیاراتی که به سرپرست طفل می دهد و حق تقدمی است که برای او به وجود می آورد و اما تکلیف است به جهت این که هدف از ایجاد آن حفظ حقوق عمومی به ویژه رعایت مصلحت طفل است نه حفظ منافع سرپرست; بلکه صلا حیت اعمال حق حضانت در حقوق مدنی ایران از ابتدای تولد طفل تا هنگام بلوغ او توامان برعهده پدر و مادر است. قبول حضانت مادر امری است که مورد قبول قانونگذار ایران است زیرا به موجب ماده ۱۱۷۱ قانون مدنی، در صورت فوت یکی از والدین، حضانت طفل با آن که زنده است، خواهد بود; هرچند متوفی پدر طفل بوده و برای او قیم معین کرده باشد.
لا زم به یادآوری است که مساله اولویت والدین در اجرای حق حضانت، هم مربوط به زمان ازدواج و هم مربوط به زمان پس از انحلا ل نکاح می باشد و این موضوع به عنوان یک قاعده آمره پذیرفته شده است.

منبع : روزنامه مردم سالاری