راز انحراف ریشه های تئوریک انحراف ایدئولوژیک در انجمن های اسلامی دانشجویان

انجمن های اسلامی دانشجویان، با وجود آن که همچنان نام دیرینه ی خویش را حفظ کرده و از لحاظ نام و عنوان،«انجمن های اسلامی» باقی مانده اند، اما از اوایل دهه ی هفتاد به بعد، تحولات و دگرگونی هایی را تجربه کرده اند که تناسبی با نام و اساسنامه و رویکرد و سنت اولیه شان ندارد. در اثر این تحولات درونی، دغدغه ها و مطالبات و آرمان های انجمن های اسلامی به صورت آشکاری تغییر یافت؛ اسلام محوری، ظلم ستیزی، صدور انقلاب، نبرد حق و باطل، مهدویت، عدالت خواهی، استکبارستیزی، خودباوری فرهنگی و بازگشت به خویشتن اسلامی و ... به تدریج از کلید واژه های گفتمان انجمن های اسلامی خارج شدند و جای خود را به دموکراسی، آزادی، جامعه ی باز، گفت وگوی با جهان پیرامون، تساهل و تسامح، پلورالیسم، غرب گرایی، جامعه ی مدنی، سکولاریسم و ... دادند! در واقع، «گفتمان اسلامی ـ انقلابی» در چارچوب فکری انجمن های اسلامی زوال یافت و «گفتمان لیبرالیستی ـ سکولاریستی» متولد گردید، بی آن که نام و عنوان این تشکل دانشجویی در جهت تطابق با محتوایش تغییر یابد! در انجمن های جدید، مقوّم و ماهیت اصلی تشکل عبارت بود از «دموکراسی» نه «اسلام»! بعضی از آن ها صریحاً مدعی شدند که ما به دنبال«انجمن دموکراتیک» هستیم نه«انجمن اسلامی»! این استحاله چنان زننده و ناروا بود که حتی طنین اعتراض و انتقاد برخی از هواداران انجمن های اسلامی در میان اصلاح طلبان را نیز برانگیخت! ۱
روشن است که فعالان سیاسی ـ اجتماعی انجمن های اسلامی، به هر حال می بایست شبه استدلال ها و توجیه هایی را برای منطقی و معقول جلوه دادن این دگردیسی ایدئولوژیک و اعتقادی خلق و به افکار عمومی عرضه کنند. در این راستا، انجمن های اسلامی حداقل به سه طریق در مقام توجیه و منطق سازی برآمده اند:
▪ اول؛ برخی از آن ها ادعا کرده اند که اساساً مقوله ی دین در گفتمان انجمن های اسلامی، مقوله ای غیر مرکزی و فرعی و حاشیه ای بوده است و برخوردار از مرکزیت و محوریت در گفتمان انجمن های اسلامی نبوده است که امروز انجمن های اسلامی بخواهند از آن دست بشویند و مقوله دیگری را جایگزین آن سازند. ۲
این در حالی ست که اسناد معتبر و واقعیات تاریخی در طول چند دهه اخیر، دقیقاً مغایر با چنین ادعایی است. اصول مندرج در اساسنامه ی انجمن های اسلامی و شعارها و مطالبات مطرح شده از سوی انجمن های اسلامی در دهه ی شصت، همگی حاکی از جایگاه کانونی و مرکزی اسلام و اسلام گرایی در گفتمان آن هاست.
▪ دوم؛ گروهی دیگر از طریق استناد به نظریه ی قبض و بسط تئوریک شریعت و نظریه ی تعدد قرائت ها از دین و هرمنوتیک، دین را امری سیّال و شناور معرفی کرده اند که می توان «برداشت ها و تفسیر های متفاوتی» از آن داشت. در نتیجه ، سنت سیاسی و فکری حاکم بر انجمن های اسلامی، در واقع، مغایر با اصول اسلامی نیست، بلکه «قرائت» و «برداشت» دیگری از آن هاست. ۳به عبارت دیگر، اساساً دین امر نامتعیّن، حیرت زا و مبهمی است که بر هر فردی، به صورتی جلوه می کند و نمایان می شود. بدین ترتیب، دریافت های لیبرالیستی و التقاطی از اسلام، تفسیرهایی از اسلام است که در عرض و کنار سایر تفسیر ها قرار می گیرند و به اندازه ی «تفسیرهای رسمی از دین»، اعتبار دارند. از این رو، دیگر نمی توان به انجمن های اسلامی اعتراض کرد که چرا چنین و چنان می کنید و اصول تفکر اسلامی و احکام یقینی اسلام را زیر پا می گذارید! انجمن های اسلامی در همان حال که اسلامی اند می توانند لیبرالیستی، سکولاریستی، پلورالیستی، اومانیستی و ... نیز باشند، زیرا خود اسلام دارای ذاتیات و مقوّمات ثابت و روشنی نیست که بتوان بر روی آن ها تکیه کرد و تخطی از آن ها را به معنی خروج از حدود و قیود اسلام دانست.
این دیدگاه نیز صحیح نیست، زیرا بر نظریاتی مبتنی است که از سوی اندیشمندان معاصر اسلامی، ابطال شده اند. نیم نگاهی به کتاب های کلامی و فلسفی حوزه نشان می دهد که نظریه ی قبض و بسط تئوریک شریعت، نظریه تعدّد قرائت ها از دین، نظریه هرمنوتیک و ... چقدر سست بنیان و مغالطه آمیز هستند. سوم. دسته ای هم از ضرورت «انطباق با مقتضیات زمان» و «همسویی با تحولات اجتماعی» و سخن گفته و آن را دلیلی برای اثبات تحول ایدئولوژیک در انجمن های اسلامی معرفی کرده اند. ۴
در مقابل این دیدگاه باید گفت که استاد معقولیّت مطهری(ره) در بخشی از کتاب «ختم نبوّت»، بحث بسیار ارزشمند و کم نظیری را درباره نسبت «اسلام» و «مقتضیات زمان» طرح کرده اند که می تواند راهگشای حل این مسأله باشد. ۵ استاد مطهری در آنجا این مطلب را مطرح می کند که چون زمان، جامعه و تاریخ و ... همگی محصول اراده ی فرد یا جمع انسان ها هستند و هویت مستقلی ندارند، و چون اراده ی انسان همیشه مبنی بر«خیر و مصلحت» نیست بلکه از او «شر و فساد» هم صادر می شود؛ نمی توان ادعا کرد که همه تحولات و دگرگونی های اجتماعی و فرهنگی و تاریخی، مطلوب و به معنی «پیشرفت و تعالی» هستند. جوامع، گاه «پیشرفت» می کنند و گاه«پس رفت». بنابراین، لزومی ندارد که با همه «تحولات زمان» همگام شویم و هر تحولی را پیشرفت بدانیم و بستاییم.
از سوی دیگر، اگر به راستی مقتضیات زمان اقتضا می کند که در مقاطع مختلف زمانی، از معارف و احکام اسلام فاصله بگیریم و به گونه ای دیگر، نظر و عمل خود را سامان بدهیم، دیگر چگونه می توان از «جامعیت و جاودانگی اسلام» سخن گفت. اسلام هنگامی«جامع» است که نظر و عمل ما را در حوزه فرهنگ، سیاست و اقتصاد و ... نظم وحیانی ببخشد. و اسلام هنگامی«جاودانه» است که معارف و احکام آن رنگ کهنگی نپذیرد و در مقابل دگرگونی های اجتماعی و تاریخی، از کارآیی و کارآمدی نیفتد و تعطیل نشود.
حاصل این که انجمن های اسلامی نمی توانند با استناد به ضرورت انطباق افراد و گروه ها با مقتضیات و تحولات زمان و جامعه، دگردیسی و نوزایی فکری و اعتقادی انجمن های اسلامی را توجیه و تطهیر کنند.
بنابراین، هیچ یک از این شبه استدلال های سه گانه قادر نیستند از عهده ی معقول سازی و مشروع سازی تغییرات ارزشی انجمن های اسلامی در دهه های اخیر برآیند. بدین جهت، نمی توان و نباید «اهداف و آرمان های سکولار و غیر اسلامی»را در قالب یک«تشکل اسلامی» دنبال کرد.

مهدی جمشیدی
پی نوشت ها:
۱. نگاه کنید به: حمیدرضا جلایی پور،«خطای غفلت از هویت دینی»، روزنامه ی شرق، ۲۷ اردیبهشت ۱۳۸۵، ص۶.
۲. مهدی شیرزاد، «غفلت در غفلت»، روزنامه ی شرق، ۱۰ خرداد ۱۳۸۵، ص۶.
۳. احمد زاهدی لنگرودی، «کدام هویت؟ کدام غفلت؟» ، روزنامه ی شرق، ۱۷ خرداد ۱۳۸۵، ص۶.
۴. خسرو زرتاب، «تعریف هویت برمدار قدرت»، روزنامه ی شرق، ۱۰ خرداد ۱۳۸۵، ص۶.
۵. مرتضی مطهری، ختم نبوّت، تهران: انتشارات صدرا، ص ۷۶ ـ ۴۶.

منبع : روزنامه کیهان