قورباغه ماهی یا سنگ جاندار ؟

● قورباغه ماهی
قورباغه‌ماهی‌ها، همان‌گونه که از نامشان برمی‌آید، ماهی‌های شگفت‌انگیزی هستند که به قورباغه‌ها همانندی زیادی دارند. درازای بدن آن‌ها از ۳ تا ۴۰ سانتی‌متر است. شکل بدن آن‌ها کروی است و باله‌های پامانندی دارند که با آن‌ها می‌‌توانند از صخره‌ها، سنگ‌ها و تپه‌های مرجانی بالا بروند. رنگ بدن این جانداران گوناگون است. هم‌چنین، می‌توانند رنگ خود را دگرگون کنند و به رنگ بستری که بر آن می‌آرامند( برای نمونه، قطعه‌ای مرجان) دربیایند. از این رو، بیش‌تر قورباغه‌ماهی‌ها از بسترهایی که بر آن‌ها می‌آرامند، به‌سادگی شناسایی نمی‌شوند و بنابراین، نه تنها از دید شکارچیان خود، بلکه گاهی از دید ماهی‌شناسان نیز پنهان می‌مانند.
قوباغه‌ماهی کامرسون(Antennarius commersoni)، که در اقیانوس هند و اقیانوس آرام یافت می شود، از نظرهای گوناگون نمونه‌ی شاخص این گروه از جانوران است. بیش‌تر دانستنی‌هایی که در این مقاله آمده، ریشه در مشاهده‌ها و آزمایش‌هایی دارد که در مورد این جانور انجام شده است.
● تقلید جسورانه
قورباغه‌ماهی کامرسون به رنگ‌های گوناگونی (مانند زرد، قهوه‌ای، سفید شیری و سیاه) دیده شده است. پوست این جانور بیش‌تر دارای خال‌های قهوه‌ای رنگ کوچک و لکه‌های صورتی رنگ است. در آب‌های کم ‌ژرفا، که پرتوهای خورشد کف اقیانوس را رنگارنگ می‌کنند، این جانور مانند صخره‌ای پوشیده از جلبک به نظر می‌رسد. در این حالت، قورباغه‌ماهی می‌تواند در کمین شکار بنشیند و به ناگاه بر ماهی‌ها و سخت پوستانی که از آن جا می‌گذرند، یورش برد. وقتی جانور مناسبی به قورباغه‌ماهی نزدیک می‌شود، دهان بزرگ و غار مانند آن باز و قربانی از همه‌جا بی‌خبر در چند هزارم ثانیه بلعیده می‌شود.
قورباغه‌ماهی‌ها استاد تقلیدند. آن‌ها با بی‌جان نشان دادن خود نه تنها از دید شکاچیان بلکه از دید شکارهای خود نیز پنهان می‌مانند. هم‌چنین، به شیوه‌ای کارآمد شکارهای خود را فریب می‌‌دهند. این جانوران پیوست‌های کوچکی دارند که درست از بالای لب جانور به جلو افراشته شده است. قورباغه‌ماهی وقتی شکار خود را می‌بیند این پیوست‌ها را به چنبش در می‌آورد و شکار را گرفتار می‌سازد.
نزدیک ۳۴۴ سال پیش از میلاد، ارسطو درباره‌ی نقش این پیوست‌ها، که طعمه یا دام نامیده می‌شوند، چنین گفته است: قورباغه‌ماهی‌ها دارای رشته‌هایی هستند که از جلو چشمانشان بیرون زده است. آن‌ها نازک و دراز و مانند تار مو هستند و مانند طعمه ‌ به کار می‌روند. وایتمی در سال ۱۸۷۵ میلادی، درستی مشاهده‌های ارسطو را نشان داد. او دام گستری قورباغه‌ماهی‌ها را این گونه توصیف کرده است: جانور برای برخی از ماهی‌های کوچکی که درون آکواریوم گذاشته بودیم، دام گسترانید. من امیدو ار بودم که صحنه ‌ی شکار را مشاهده کنم، اما جانور بسیار محافظه کارانه رفتار می‌کرد.
مشاهده‌های وایتمی که پژوهشگران دیگر نیز آن را درست دانستند، بیان مفهومی در زیست‌شناسی رفتار است که امروزه به تقلید جسورانه شناخته می‌شود. تقلید جسورانه، برخلاف تقلید منفعلانه که در آن همانندسازی خود با پیرامون برای پنهان ماندن از دید شکارچیان کارساز می‌شود، به همانندسازی فیزیکی و رفتاری نیاز دارد تا جانور بتوانند توانایی‌های کارآمدی از خود نشان دهد. به عبارت دیگر, قورباغه‌ماهی با هم‌رنگ ساختن خود با پیرامون بی‌جان, بی‌جان نشان دادن خود و داشتن پیوست‌هایی که حکم طعمه را دارند، می‌تواند جانورانی را که به آن نزدیک می‌شوند به‌ آسانی شکار کند.
● شکار ماهرانه
قورباغه‌ماهی‌ها از تیره‌ی Antennariidae هستند. این تیره از گروهی از ماهی‌های استخوانی به نام انگلرماهی‌ها (ماهیان ماهی‌گیر یا قلاب‌ماهی‌ها) به مشار می‌آیند. انگلرماهی‌ها جانورانی کم ‌جنبش‌اند که منتظر شکار می‌مانند و آن را با کمک دام به دهان می‌گیرند. در مورد قورباغه‌ماهی‌ها دام بخش امتداد یافته‌ی نخستین باله‌ی پشتی است که به جلو افراشته شده است و می‌جنبد و به قلاب ‌ماهی‌گیری می‌ماند که ماهی‌گیر آن را می‌جنباند. در برخی گونه‌ها، همه‌ی این دستگاه نیرنگ می‌تواند به پشت تا شود و در شیار باریکی در بالای سر جای گیرد. بنابراین، هنگامی که به دام نیاز نیست، از آن نگهداری می‌شود.
دام‌ها در گونه‌های مختلف شکل‌های گوناگونی دارند. با این همه، در بیش‌تر آن‌ها، دام از دو بخش تشکیل شده است: میله یا خار و ساختار ی گوشت مانند به نام طعمه که در نوک آن جای دارد. بسته به گونه، طعمه ممکن است از نظر اندازه و شکل از یک توده‌ی توپ مانند با قطری در حدود ۲/۰ سانتی ‌ متر تا ساختاری رشته‌ای و پر زرق و برق با درازی نزدیک ۴ سانتی‌متر، متغییر باشد. در برخی گونه‌ها طعمه به یک ماهی کوچک، در برخی به یک سخت ‌ پوست و در برخی دیگر به کرمی کوچک می‌ماند.
قورباغه‌ماهی‌ها شکارچیان آزمند و بسیار کامیابی هستند. این جانوران خوش‌ خوراک از رژیم غذایی ویژه‌ای پیروی نمی‌کند و هر جانوری را که وارد شکارگاهشان شود، اگر بتوانند در دهان فرو می‌برند. آن‌ها حتی از جانورانی که از خود آن‌‌ها بزرگ‌ترند، نیز پروا نمی‌کنند! بررسی رفتار تغذیه‌ای قورباغه‌ماهی‌ها نشان داده است که این جانوران می‌توانند دهان خود را نزدیک ۱۲ برابر گشاد کنند. این کار تنها در شش هزارم ثانیه انجام می ‌شود. این زمان بسیار کم تر از زمانی است که برای انقباض ماهیچه‌های مخطط معمولی نیاز هست.
● نقش دام
شکل و اندازه ‌ی دام در گونه‌های مختلف متفاوت است، اما هر گونه دام ویژه‌ی خود را دارد. از این رو، یک گونه را اغلب می‌توان بر اساس دام آن شناسایی کرد. برای مثال، طعمه‌ی قورباغه‌ماهی خط‌خطی به کرم پرتار و در قورباغه‌ماهی هیسپید، به کرم لوله‌ای می‌ماند. در قورباغه‌ماهی زگیل‌دار، طعمه به یک ماهی کوچک و در قورباغه ‌ ماهی کامرسون به میگو شباهت دارد.
کارایی دام تنها به ظاهر آن بر نمی‌گردد. قورباغه ‌ ماهی باید دام را تکان دهد و به روشی آن را به کار برد که جنبش‌های طبیعی جانور در حال شنا، شبیه‌سازی شود. برای مثال، دام ماهی‌مانند قورباغه‌ماهی زگیل‌دار، موج‌وار درون آب تکان داده می‌شود، به ‌شیوه‌ای که به جنبش‌های یک ماهی در حال شنا می‌ماند.
آیا دام در تعیین نوع شکار قورباغه‌ماهی موثر است؟ از آن‌جا که شکل و اندازه‌‌ی دام، ویژه‌ی یک گونه است، می‌توان این گونه فرض کرد که برای مثال قورباغه‌ماهی خط‌خطی با طعمه‌ی کرم مانندش ممکن است بیش‌تر از گونه‌هایی تغذیه کند که بیش‌تر کرم‌های پرتار یا دیگر کرم‌‌های دریایی را می‌خورند. به عبارت دیگر، طعمه کرم مانند، عاملی برای به دام انداختن جانورانی است که از کرم‌های دریایی تغذیه می‌کنند.
گروهی از پژوهشگران برای آزمودن این فرضیه، درونی‌های معده‌ی قورباغه‌ماهی‌ها را بررسی کردند و با شگفتی دریافتند که در آن‌ها مجموعه‌ای از جانوران دریایی کوچک و بزرگ یافت می‌شود. توجیهی که برای این واقعیت پیشنهاد شد، این بود که برخی از شکارها به کمک دام گرفتار می‌شوند و برخی نیز فریب ظاهر بی‌جان قورباغه‌ماهی را می‌خوردند و در نتیجه، جانوران گوناگونی به دام می‌افتند و خورده می‌شوند.
در نقش دیگری که برای دام پیشنهاد شده است، دام همانند پرچمی به کار می‌رود که محدوده‌ی فعالیت قورباغه‌ماهی را مشخص می‌سازد. هنگامی که پژوهشگران دو قورباغه‌ماهی را در آکواریوم گذاشتند، دریافتند که این جانوران نسبت به دام‌های یک‌دیگر رفتاری یورش‌گرانه نشان می‌دهند. گاهی نیز مشاهده شد که ورود یک قورباغه‌ماهی به محدوده‌ی فعالیت قورباغه‌ماهی دیگر، مساوی است با بلعیده شدن از سوی آن قورباغه‌اهی. بنابراین, چنین به نظر می‌رسد که دام علاوه بر نقشی که در فریفتن شکار دارد، به عنوان نوعی پرچم هشداردهنده به کار می‌رود و چنان‌چه قورباغه‌ماهی‌ها این نشان را جدی نگیرند و به قلمرو یک ‌ دیگر وارد شوند، سرنوشت شومی در انتظار آن‌هاست.
● ماهی‌های چهارپا
قورباغه‌ماهی‌ها به دو روش می‌توانند روی بستری که بر آن می‌آرامند جابه‌جا شوند یا از صخره‌های مرجانی بالا بروند و همانند چهار پایانی که روی خشکی در پی شکار می‌روند، شکار خود را دنبال کنند. یکی از این روش‌ها به جابه‌جای فردی می‌ماند که عصایی زیر بغل دارد؛ باله‌های سینه‌ای(همانند عصا) وزن قورباغه‌ماهی را تحمل می‌کنند و تنها در پایان حرکت، اندکی از وزن جاندار روی باله‌های لگنی می‌افتد. روش دیگر، به راه رفتن چهارپایان روی خشکی می‌ماند؛ باله‌های سینه‌ای نیروی راه رفتن را فراهم می‌کنند و ماهی باله‌های لگنی را تنها برای حفظ پایداری خود به کار می‌گیرد.
قورباغه‌ماهی‌ها شنا نیز می‌کنند. آن‌ها با موج‌دار کردن بدنشان می‌توانند جابه‌جا شوند. هم‌چنین، گاهی با جنبشی جت‌وار خود را در خلال آب پیش می‌برند. آن‌ها برای این کار، مقدار زیادی آب می‌بلعند و سپس آن را با فشار از شکاف‌های آبشش‌هایشان بیرون می‌رانند.
● دگرگونی رنگ و دشواری رده بندی
اکنون بیش‌تر ماهی‌شناسان پذیرفته‌اند که نزدیک ۴۱ گونه قورباغه‌ماهی شناخته‌‌ شده وجود دارد. پیش از این، ۱۶۵ گونه قورباغه‌ماهی به طور رسمی توصیف شده بود. چنین اشتباهی در گوناگونی بسیار زیاد رنگ‌ها و طرح‌هایی ریشه دارد که در یک گونه دیده می‌شود. به طور کلی، قورباغه‌ماهی‌ها می‌توانند بین دو وضعیت دگرگونی رنگ داشته باشند: وضعیت روشن(به طور معمول زر د یا قهوه‌ای روشن) و وضعیت تیره (اغلب سبز، قرمز تیره یا سیاه ).
برای مثال قورباغه‌ماهی خط‌خطی(Antennarius striatus)، به چهار رنگ دیده می‌شود: سبز روشن(که در این حالت ماهی به صخره‌ای پوشیده از جلبک می‌ماند)، نارنجی (که در این حالت جانور به اسفنج نارنجی می‌ماند) شیری( که در این حالت قورباغه‌ماهی مانند اسفنج سفید است) و وضعیت تیره (که در این حالت جانور به اسفنج سیاه می‌ماند). دگرگونی رنگ در قورباغه‌ماهی‌ها اغلب هنگام جا‌به‌جایی از یک بستر به بستر دیگر رخ می‌دهد. در برخی گونه‌ها این دگرگونی رنگ تنها به چند ثانیه زمان نیاز دارد.
سازوکارهای تغذیه‌ای بسیار تند و پر شتاب، پیشروی جت‌وار و ترفندهای پنهان‌کاری، تنها در قورباغه‌ماهی‌ها دیده نمی‌شود. هر کدام از این سازگاری‌ها را می‌توان در دیگر ماهی‌ها نیز یافت. اما در گونه ‌ های دیگر، همه‌‌ی این سازگاری‌ها(چنان که در قورباغه‌ماهی‌ها دیده می‌شود) در یک گونه گرد نیامده‌اند. تنها توانایی به دام انداختن شکار یا دگرگونی رنگ یا چهار دست ‌ و ‌ پا از صخره‌ها بالا رفتن نیست که سبب می‌شود قورباغه‌ماهی‌ها جانورانی شگفت‌انگیز به چشم آیند، مهم‌تر از همه این است که انتخاب طبیعی، از تکامل همه‌‌ی این ویژگی‌ها در یک خانواده از ماهی‌ها پشتیبانی کرده است.

دکتر مهرداد حلوایی
http://iranpest.blogfa.com
منبع:
Grobecker, David B., and Theodore W. Pietsch. FROGFISHES; Scientific