چالشهای پایداری در آبزی پروری

مروری بر توسعه های آبزی پروری اخیر، مثالهای متعددی از آثار زیانبار زیست محیطی ، اقتصادی و اجتماعی ـ فرهنگی بدلیل ضعف در برنامه ریــزی و مدیـــریت آبزی پروری فراهم می آورد (FAO and NACA,۱۹۹۵). با
مسائل اقتصادی در پایداری آبزی پروری اقتصاد جوامع كوچك روستایی ممكن است به شدت توسط آبزی پروری كلان تجاری و عوامل خارجی مرتبط با توسعه تحت تاثیر قرار بگیرد.رقابت برای فضا، منابع و نیروی كار به اختلافات جدی هم در كشورهای توسعه یافته و هم در حــال توسعه منتج شده است. رقابت بر سر بهره برداری از یك منبع آبی و فضا، موجب تنش ها و یا اختلافات بهره برداری چند گانه ای می شود كه در گذر تاریخی بعنوان دارایی كنترل نشـــده و معمولی تلقی می شده است. غالباً این موضــــــوعات پیچــیده به تقـــارن آبزی پروری با سایر فعالیت های نامناسب نظیر موارد زیر مربوط می شود :
•استفاده صنعتی از آبراهه ها برای حمل و نقل كالا و تخلیه فاضلابها در آن؛
•كاربردهای آب در كشاورزی برای آبیاری محصولات غذایی ؛
•بهره برداران تفریحی ، كه خواستار قایق سواری یا ماهیگیری بدون مزاحمت هستند؛
•ماهیــــــگیــــری وابسته به مناطق ساحلی یا استفاده های گردشگری
بدین ترتیب،حل كشمكش ها و اختلافات اغلب با مداخله مستقیم دولت برای مطلوب كردن شرایط استفاده چندگانه و حل مشكل بهره برداران ضروری بنظر میرسد. توسعه آبزی پروری با جهت گیری صادرات در سطح روستا، موجب قطع نظامهای تجاری سنتی جوامع در حال توسعه شده كه به فعالیتهای معیشتی و كم درآمد وابسته هستند. مشكلات ممكن است ناشی از بكارگیری مدل توسعه تجاری غربی با اشتغال تمام وقت نشأت گرفته باشد تا جوامع روستایی در حال توسعه كه اشتغال پاره وقت یا فصلی دارند (Landesman, ۱۹۹۸).
●مسائل فرهنگی و اجتماعی در پایداری آبزی پروری
عقاید فرهنگی و نظام اجتماعی در ذات یك جامعـــه می تــواند قویاً موفقیت یك پروژه آبزی پروری را تحت تاثیـــر خود قـــرار دهد، خــــواه به همـــراه ریســـك آبزی پروری كلان تجاری باشد و یا اینــــكه فعـــالیت خرده پا جامعه محـــور باشــــد. هنگامی كه آبزی پروری در رقابتی سالم با كشاورزی ، ماهیگیری تجاری ، برداشت درختان مانگرو و سایر فعالیتها قرار دارد، اغلب دستیابی به زمین و منابع آبی توسط روستائیان فقیر مورد تحدید قرار میگیرد.در كشورهای توسعه یافته، برداشت های متفاوتی از محاسن قفسهای نزدیك به ساحل و سیستم های پـــرورش مــاهی در پــن شده كه سبب بروز اختلاف نظرهای جدی در خصــــوص مكــان یابــی در منــاطق ساحلــی آمریكــای شمــالی و اروپا شده است. جایی كه آبزی پروری بطور سنتی اجرا نشده باشد ـ مثل بخشهـــایی از آفریقـا ـ و فن آوری بطور نسبی جدید باشد، میتواند سختی انتقال آن به مردم را به اثبات برساند. از آنجا كه استدلال كنندگان توسعه فاقد برداشت و درك كافی از جامعه اجتماعی ، ساختار خانواده و قدر و منزلت دانش بومی فنی هستند، این پروژه ها منتهی به شكست و ناكامی می شوند.همچنین الگوهای اشتغال روستایی و تغذیه می تواند تغییری منفی محسوب شود، مثل آندسته از ساكنین محلی كه فعالیتهای سنتی شان توسط شغلهای با دستمزد پایین در مزارع آبزی پروری یا كارخانجات عمل آوری جایگزین شده و رنج بیكاری را تحمل میكنند). الگوهای تغذیه ای نیز ممكن است تغییر یابد، بطوریكه زنانی كه غذا را فراهم می كنند اكنون باید بیشتر وظایف همسرشان را در مزارع خانوادگی شان انجام دهند.توسعه موفق در یك منــــطقه نیــز می تواند بطور گسترده ای توسط مـــذاهب محـــلی و باورهای فرهنگی تحت تاثیر قرار گیرد. برای مثال، هنوز مشاهده می شود كه پرورش ماهی برای مصرف در مقابل اصول اولیه عقاید هندوها و بودائیانی باشد كه گیاهخوارند، قرار دارد . (Landesman,۱۹۹۸)
●پایداری و الگوهای آبزی پروری
در سال ۱۹۸۳،كمیسیون جهانی توسعه و محیط زیست (WCED) متشكل از افراد برجسته ای از گروه سیاستمداران ، تجار و دانشگاهیان بوجود آمد، نام دیگر این كمیسیون ،كمیسیون براندلند برگــرفته از نام اولین رئیس آن می باشد.WECD از آبزی پروری بعنوان یكی از اقداماتی كه به توسعه پایدار كمك خواهد نمود، پشتیبــانی می كند. در تعاریفی كه WCED در مورد پایداری ارائه داده است، مشخص است كه این كلمه بسته به آنكه شخص دیدگاه اقتصادی یا اكولوژیكی داشته باشد معانی متفاوتی دارد. همزمانی رشد جمعیت با بهبود شرایط اقتصادی یكی از بهترین حالت های مربوط به پویایی عوامل در بخش های محلی و منطقه ای در سیستم های دارای تحرك بیشتر اقتصادی فرهنگی می باشد. در مقابل، در سیستم های اكولوژیكی تغییرات و تحركات آرامتر است. پایداری این سیستم ها اجازه می دهد كه :
الف ـ مدت حیات بشری نامحدود باشد؛
ب ـ افراد به اوج شكوفایی برسند؛
ج ـ تمدن های بشری توسعه یابند
لیكن همزمان تاثیرات فعالیت های بشری باید در حدی باشد كه تفاوتها را از بین ببرد، پیــچیدگی و عملكــرد نظــام حمــایت از زندگی اكولوژیكی نیز باید شرح داده شــــــود.
(۱۹۹۸) FAO ، توسعه پایدار را به شرح زیر تعریف نمود:
اساس منابع طبیعی بر مدیریت و حفاظت و تعیین موقعیت های تكنولوژیكی و تغییرات پدید آمده و طریقه كسب كمال و تداوم رضایتمندی انسانها در برابر نیازهایشان در زمان حاضر و برای نسلهای آینده است. چنین توسعه پایداری زمین ، آب و ذخایر ژنتیكی حیوانی را تضمین میكند، محیط زیست بدون تغییر باقی می ماند و از نظر تكنولوژیكی با شرایط متناسب بوده، از لحاظ اقتصادی خودكفا و از نظر اجتماعی قابل پذیرش است.قابلیت پذیرش اجتماعی، اغلب بر سایر عوامل مؤثر بر توسعه آبزی پروری از جمله سرمایه گذاری و هدایت آن ارجحیت دارد. این امر همچنین مستلزم رعایت الزاماتی است كه ممكن است موجب پیشرفت و یا ممانعت از توسعه پرورش شود. اگر این عوامل نادیده گرفته شوند كار پرورش موجودات حتی با تعریف بهترین اهداف و دارا بودن بالاترین پتانسیل ها به سختی قابل دسترسی خواهد بود.در یك مطالعه تطبیقی انجام گرفته برای دفتر ارزیابی تكنولوژی كنگره آمریكا، نقش حساس دولت در حالت تداوم فعالیت های آبزی پروری در مقابل مقاومت های خارجی مطالعه شد. صنعت آبزی پروری زمانی سلامت و سالم به نظر می رسد كه عوامل اقتصادی ، سیاستهای قانونی ( قانون ، حقوق و اجرا ) ، همكاریهای بین بخش دولتی و خصوصی ، سیاست های صادرات و واردات و حفظ منافع مصرف كنندگان در جایگاه واقعی خودشان باشند. اگر دولتها نقش فعلی را كه محیط زیست در توسعه بازی میكند بپذیرند، مسلماً تاثیرات مثبت آن بر آبزی پروری افزایش خواهد یافت. پایداری مطرح شده در شرایط برنامه ریزی مناسب در زمینه مدیریت منابع طبیعی و در تولیدات حیوانی در آب و خاك به معنای استفاده كمتر از انرژی، بازیافت مواد خام مصرفی، كاهش و جایگزینی نهاده های مواد خام و نظایر آن است.نمونه مناسب این امر در كشور چین از تطابق و سازگاری رشد گونه های مختلف ماهی با یكدیگر حاصل شده است ، بازگشت بالای سرمایه بعنوان درصدهایی از هزینه متغیر در اینچنین طرح هایی به پدید آمدن اضافه شدن اردك به سیستــــم های پرورشــــی منجـــر شده اســــت، هرچند كه در این رابطه بازده نهاده نیروی انسانی پایین نبوده و دانش اكولوژیكی مورد نیاز است .در برخی دیدگاه های اقتصادی به حداكثر كارآیی در تولید یك كالای غذایی همچون برداشت بسیار بـــــــالا در واحــد سطح توجه شده است. تولید بالای گندم ، گربه ماهی، پنبه ، قزل آلا و میگو مثالهایی از این امر در آمریكای شمالی هستند. هزینه های زیست محیطی چنین روش های پرورش تك گونه ای اگر چه خود به تنهایی مشخص هستند اما به نظر می رسد كه شرایط اقلیمی نیز آنها را تشدید می كند. پژوهش ها برای پایداری محیط زیســت به معنای حركــت در یك مسیــر انتقــالی از سیستــم پــرورش تك گونه ای به سیستم های با تولیدات طبیعی قابل قبول ، تركیبی و چند منظوره است. این مسائل در هر زمانی میتوانند مورد پژوهش قرار بگیرند و باید توجه كرد كه دگرگونی به سرعت رخ نمی دهد لیكن پژوهش ها تغییراتی ایجاد خواهند كرد با این تغییرات حتی اگر تایید كند كه سیستم های پرورشی تك گونه ای بزرگ بایستی پابرجا بمانند.
چنین تغییری احتمالاً به زودی رخ نخواهد داد، اما بهرحال مثالهایی از موفقیت در این زمینه ها وجود دارد نظیر استفاده مجدد از مواد اولیه بصورت كلان هم در آبزی پروری و هم كشاورزی و سیستم های كشت توام در كشاورزی و آبزی پروری نشان داده است كه بطور تكنیكی و فنی میسر و شدنی است (Brune, ۱۹۹۴).
عباس مختاری آبكناری
[e-mail]
منابع :
۱.Brune, D.E. (۱۹۹۴). Sustainable aquaculture systems. Report prepared for the office of Technology Assessment, U.S. Congress, Food and Renewable Resources Program, Washington, D.C.
۲.FAO. (۱۹۹۸). Aspects of FAO&#۰۳۹;s Policies, Programs, Budget Activities at Contributing to Sustainable Development. Document to the Ninety – Forth Session of the FAO Council, Rome, CL ۹۴/۶.
۳.FAO and NACA. (۱۹۹۵). Report on a regional study and workshop on the environmental assessment and management of aquaculture development. FAO and NACA, Bangkok.۴۹۲p.
۴.Landesman, L. (۱۹۹۸). Negative impacts of coastal aquaculture development. World Aquacult., ۲۱(۱), ۲۵: ۱۲-۱۷.

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران