نقش و مشارکت زنان در تکثیر و پرورش آبزیان ایران با تاکید بر مناطق روستایی

در بسیاری از كشورهای در حال توسعه , بیشتر فقرا در مناطقی زندگی می كنند كه در مقابل تخریب محیط زیست بشدت آسیب پذیرند, آنها اغلب از انرژی, آب سالم ،آموزش , بهداشت و خدمات پزشكی , مسكن و بازارها باندازه كافی برخوردار نیستند.زنان حداقل نیمی از این جمعیت را كه اكثراً روستاییان هستند تشكیل می دهند از ۳۵ درصد جمعیت ایران (۱۳۸۱) كه در ۶۰ هزار نقطه روستایی سكونت دارند , بیش از نیمی را زنان تشكیل میدهند . همانند بسیاری از كشورهای در حال توسعه ( فائو,۱۹۹۴) با مهاجرت مردان جوان و تحصیكرده به شهرها سنگینی بار كار بر دوش زنان خانواده روستایی افزایش یافته است.در ۹۶ درصد منابع مطالعه شده تا سال ۱۳۷۶ براین نكته تاكید شده است كه زنان روستایی جهان نقش قابل توجهی در تولید دارند ونیمی از نیروی انسانی جامعه روستایی محسوب می شوند ( مهندس مشاور جامع ایران ,۱۳۷۶) .اگر چه نرخ فعالیت زنان در ایران ۶۹/۱۱ درصد است ولی یافته های تحقیقاتی نشان میدهد كه در بسیاری از فعالیتهای زراعی و دامی به خصوص در برخی مناطق جغرافیایی مانند گیلان حدود نیمی ازنیروی كار را زنان تشكیل می دهند ( شادی طلب, ۱۳۷۵) در حالیكه فعالیتهای خانه داری آنان در آمار منظور نمی شود. زنان روستایی ایران از سنین پایین وارد عرصه فعالیتهای تولید می شوند و طیف وسیعی از فعالیتها مانند صنایع دستی , فرآوری محصولات, تعلیف و چرای دام ,‌عملیات كاشت داشت و برداشت محصولا ت كشاورزی تا پرورش ماهی را انجام می دهند.ناكامی برنامه های توسعه در كشورهای در حال توسعه به رویكردهای جدیدی منجر گردید. به گونه ای كه پارادیم جدید توسعه در دهه ۱۹۸۰ با تاكید بر اقشار در حاشیه قرار گرفته از جمله زنان شكل گرفت.در دهه ۹۰ فائو تهیه سیاستهایی برای بذل توجه خاص به موانع و مشكلات رویاروی زنان كشاورز را در دستور كار خود قرار داد. زنانی كه در بسیاری از كشورها نه تنها كار كشاورزی را انجام میدهند, بلكه بسیاری از تصمیم گیریهای مهم در سطح مزرعه و خانواده را عهده دارند (فائو,۱۹۹۴) مطالعه صورت گرفته در ایران نشان میدهد كه زنان به ویژه زنان روستائی به نسبت بیشتری از مردان از مواهب برنامه های توسعه (بر اساس شاخص نسبت باسوادی) بهره مند شده اند ( مهرآبی بشرآبادی , ۱۳۷۶) . البته روشن است كه نرخ باسوادی ۵/۸۰ درصد زنان در سال ۱۳۷۹ در مقایسه با ۳۵ درصدی سال ۱۳۵۵ تنها شاخص توسعه محسوب نمی شود. علاوه براین مهاجرت گسترده مردان بویژه باسوادان ,‌نسبت باسوادی را بنفع زنان تغییر می یابد. ولی در مجموع این نرخ بالای باسوادی موید تلاش دولت در زمینه برنامه های توسعه زنان می باشد.
●نقش و سهم زنان در ماهیگیری و صنایع وابسته
شاید بدلیل كمی تعداد زنان در ماهیگیری، تكثیر و پرورش آبزیان و صنایع وابسته, ‌نقش آنان كمتر ازكشاورزی مورد توجه قرار گرفته است. در مقایسه با دیگر فعالیتهای اقتصادی زنان روستائی , مطالعه كمتر و نوشتارهای محدودی در مورد نقش و مشاركت زنان در صید و تكثیر و پرورش آبزیان وجود دارد . از سال۱۹۷۵ كه سازمان ملل توجه ویژه به زنان را اعلام نمود ,‌فائو و سازمانهای بین المللی دیگری نظیر سیرداپ ( مركز توسعه همه جانبه روستایی برای آسیا و اقیانوسیه) و امور توسعه بین المللی سوئد(SIDA)‌اقداماتی را برای زنان در جوامع صیادی و زنان درگیر در ماهیگیری خرد,‌انجام داده اند (Baluyut,۱۹۸۷). دولتها نیز در دو دهه اخیر توجه بیشتری به این موضوع داشته اند .در جوامع سنتی معمولاً زنان مستقیماً در فعالیتهای ماهیگیری كه مستلزم ساعتها دریانوردی و دوری از خانواده می باشد شركت ندارند. آنها بیشتر به اموری چون فرآوری, حمل ونقل,‌بازاریابی, توزیع و توربافی می پردازند( Baluyut,۱۹۸۷) . تنها در غنا و فیلیپین زنان باندازه مردان در صنعت ماهیگیری سهم دارند (FAO,۱۹۸۶C) . در مالزی زنان تنها به فعالیتهای ماهیگیری خرد ساحلی می پردازند . حدود ۳۰درصد از زنان بنگلادش مستقیم یا غیر مستقیم در فعالیتهای خرد ماهیگیری نقاط ساحلی روستائی درگیر هستند . تمام زنان خانواده های صیادی بصورت پاره وقت یا تمام وقت در اكثر جنبه ها و بخش های این صنعت حضور دارند (Drewos,۱۹۸۰) در ایالت تامیل نادوی هند خشك كردن و دودی كردن ماهی و بازاریابی دو فعالیت عمده زنان هم در ماهیگیری آبهای داخلی و هم دریایی است. در چند نقطه ساحلی ایالت آندرا پرادش هم زنان بصورت فصلی به جمع آوری انواع صدفها و توربافی می پردازند(Librero,۱۹۸۷ )در ایران زنان جوامع صیاد در فعالیتهای معدود پس از صید نظیر بازار رسانی و فروش و پاك كردن ماهی در كنار خانه داری شركت دارند ولی در مراكز صنعتی عمل‌آوری آبزیان سهم اشتغال زنان بسیار بالاست.
●زنان در آبزی پروری
آبزی پروری سابقه نسبتاً طولانی در جهان دارد ولی در دو دهه اخیر با كاهش صید در دریاها و اقیانوس ها بخاطر صید بی رویه و آلودگیهای زیست محیطی و همچنین تقاضای فزاینده بازاربخاطر افزایش جمعیت و تغییر الگوی مصرف غذایی, آبزی پروری رشد قابل توجهی داشته است. بیش از ۱۲ درصد تولیدات آبزی پروری در آسیا اتفاق می افتد. اگر چه این فعالیت بیشتر مردانه تلقی می شود ولی نقش زنان در آن رشد فوق العاده ای داشته است.در ایران بیست سال قبل, تعداد زنان آبزی پرور از ۵ نفر تجاوز نمی كرد ولی هم اكنون حدود ۶۷۹ نفر مستقیماً بطور تمام وقت و پاره وقت در فعالیتهای تولیدی مشغول بكارند. به این تعداد,زنانی كه در مزارع خرد پرورش آبزیان بعنوان همسر ,‌دختر یا خواهر یا كارگر,‌بدون مزد یا بامزد كار می كنند را باید اضافه نمود. علاوه بر این در صنایع عمل آوری آبزیان, اكثراً زنان مشغول به كار هستند.
نقش زنان در پرورش ماهی آسیا بخصوص در مزارع خرد رو به گسترش بوده است. آنان در تولید انواع آبزیان,‌آب شور و شیرین, در قفس یا محیط محصور, خواه در كشت متراكم, نیمه متراكم یا گسترده در اندازه های كوچك ,‌متوسط و بزرگ و در مراحل مختلف توسعه (‌طراحی,‌ساخت و اجرا) و از تولید تخم تا لارو و پرورش , برداشت و عملیات پس از برداشت مشاركت دارند .هدف و ابعاد مشاركت زنان در تكثیر و پرورش آبزیان در آسیا به مقدار زیادی متاثر از سطح تكنولوژی در هر كشور و نیز نقش و جایگاه اجتماعی زنان می باشد. برای مثال در چین ,‌تایلند و فیلیپین كه نرخ بالای باسوادی و سیستم های نسبتاً لیبرال دارند,‌تعداد زیادی از تكنسین ها, مروجین و افراد حرفه ای آموزش دیده و ماهر مستقیم یا غیر مستقیم مشغول كارند. برعكس درآسیای جنوبی مانند هند و بنگلادش كه ۹۰ درصد از زنان روستائی بیسواد هستند (FAO,۱۹۸۶d) و دسترسی به فرصتهای آموزشی و كمكهای توسعه ای محدود می باشد , فعالیت زنان ناچاراً به وظایف محلی و حاشیه ای نظیر آماده كردن غذا و غذادادن به ماهی و حتی ساخت استخر محدود می‌شود.در چین زنان, همسطح مردان در تولید و دریافت اعتبار و وام نقش كلیدی دارند. آنان در تمام جنبه ها و مراحل پرورش شامل ساخت استخر (‌عملیات خاكبرداری, دیواره سازی و...) آماده سازی,‌ذخیره سازی,‌درست كردن غذا, غذادهی,‌برداشت و كار در هچری ها, مولدسازی, تخم گیری,‌انكوباسیون تخم ها, باروری مصنوعی و حمل ونقل,‌ایفای نقش می كنند . علاوه براین در مزارع و خدمات دولتی بعنوان رییس ,‌تكنسین , محقق و دستیار مشغول بكارند.در فیلیپین و تایلند كه تكثیر و پرورش آبزیان گسترش زیادی پیداكرده است,‌حضور زنان چشمگیر می باشد و در تمامی فعالیتها مانندزنان چینی نقش دارند ولی در ساخت استخرها كاری جز طراحی و مشاوره انجام نمی دهند. تعداد قابل توجهی از نوآوری ها و فعالیتهای جدید در این زمینه بدست زنان فیلیپینی انجام شده است.در این دو كشور زنان در مناطق روستایی در كنار فعالیتهای دیگر كشاورزی در كار تكثیر و پرورش آبزیان,‌تمام وقت یا پاره وقت بعنوان تولید كننده, مدیریاسرپرست,‌كارگر,‌تكنسین و یا همسر,‌دختر و خواهر صاحب مزرعه,‌حضور دارند. در فیلیپین حدود ده درصد تمامی كاركنان این صنعت را زنان تشكیل میدهند(Baluyut.۱۹۸۷ )●نقش زنان در تكثیر و پرورش آبزیان ایران
پرورش آبزیان در ایران سابقه طولانی ندارد . از حدود ۴۰ سال پیش فن آوریهای پرورش ماهی در جهت تولید غذا به ایران وارد شد, ولی تا سال ۱۳۵۹ كمتر از ۱۰ مزرعه پرورش ماهی ایجاد شد. از آن پس رشد چشمیگری در این صنعت بوقوع پیوست.( جدول ۱: در پیوست یك مربوط به تولید آبزیان ( شیلات ایران ,۱۳۸۱) شامل كپور ماهیان ,‌قزل آلا و میگو در مزارع و آبهای پشت سدهاو آب بندانها است. )حدود ۲۴ هزار نفر تولید كننده و بهره بردار آبزیان در ۴۵۵۷ مزرعه پرورش آبزیان و منابع آبی طبیعی و نیمه طبیعی بكار اشتغال دارند(جدول ۱) . تولید بشكل نیمه متراكم و گسترده صورت می‌گیرد كه اكثراً بصورت مزارع پرورش ماهی است ولی حداقل ۳۷۱ استخر دو منظوره كشاورزی وجود دارد كه در آنها ماهی قزل آلا پرورش داده می شود. این استخرهای دو منظوره با حمایت وكمك شیلات ایران توسط كشاورزان در ۲۰ استان از ۲۸ استان كشور گسترده شده است . این استخرها در كنار چشمه ها, قنات ها و چاههای آب كشاورزی و در ابعاد كوچك حدود ۸ متر مربع احداث می شود . باین ترتیب نه تنها از آب كشاورزی برای پرورش ماهی بدون آنكه آب مصرف شود‌ استفاده می شود، بلكه آب غنی شده موجب افزایش تولید محصولات كشاورزی می شود. شكل دیگر این نوع پرورش ماهی با استفاده از استخرهای ذخیره آب كشاورزی است . این استخرها به منظور ذخیره آب یا حوضچه آرامش در زیر خروجی چاه های آب كشاورزی ساخته شده و تنها با تغییرات اندكی در آن ماهی پرورش داده می شود.در سالهای اخیر نقش زنان در اغلب جنبه ها و مراحل تكثیر و پرورش و عمل آوری ماهی و میگو همچنین ‌خدمات مشاوره ای، ترویجی و تحقیقات فزونی یافته است. سهم زنان در مزارع خرد پرورش كه در روستاها قرار دارند قابل توجه می‌باشد. مطالعه صورت گرفته در ۵ استان؛ همدان, ‌كرمانشاه, ‌لرستان‌, كردستان و ایلام نشان میدهد كه در ۳۶ درصد از ۲۹۸ واحد پرورش ماهی بررسی شده (مزرعه مستقل ,‌استخرهای دو منظوره و كانال كشاورزی ) زنان و كودكان در فرایند تولید حضور دارند . در ۷۶درصد از این ۲۹۸ مزرعه, نیروی كار خانوادگی كه عمدتاً زن و فرزند بهره بردارهستند بدون مزد فعالیت می كنند ( مهندسین مشاوررویان۱۳۸۱). در ۱۷ استان كشور ۱۵۵ موافقت اصولی برای زنان جهت پرورش ماهی صادر شده است ولی اكثر این موارد تنها بنام زنان است و بهره بردار واقعی مردان خانواده هستند كه بعلت محدودیتهای نظام اداری خودشان نمی توانسته اند این مجوزها را دریافت نمایند.
زنان در فرآوری محصولات آبزیان در صنایع عمل آوری نیز سهم زیادی دارند ولی عمدتاً كارگران این صنایع هستند.مطالعه دیگری در استان گیلان و در ۱۱ شهرستان نشان داد كه درسال ۱۳۸۱, از ۹۵ خانواری كه كشت توام برنج و ماهی داشتند , ۲۰ درصد زن بوده اند كه بصورت پاره وقت یا تمام وقت در نقش بهره بردار(۵/۴۸ درصد ), فرزند (۵/۲۹ درصد ) و همسر (۳/۷ درصد ) فعالیت داشته اند.معمولاً زنان (بعنوان همسر و دختر ,‌خواهر یا بستگان زن ) درگیر در فعالیتهای تكثیر و پرورش آبزیان به وظایف دیگری از قبیل خانه داری, آشپزی, ‌بچه داری می پردازند . انجام این وظایف در زنان بهره بردار یا آنهایی كه در صنایع عمل آوری و بخش دولتی مانند خدمات ترویجی, تحقیق و اجرا كار می كنند، معمول می باشد.اكثر زنانی كه در امور غیر تولیدی نظیر تحقیق , ترویج ,‌مشاوره و خدمات حمایتی در بخش دولتی و غیر دولتی مشغول بكار هستند, دارای تحصیلات عالی می باشند. هر سال تعدادزیادی در رشته شیلات و آبزیان, تكثیر و پرورش ماهی و میگو از دانشگاهها و مراكز آموزش عالی فارغ التحصیل می شوند كه حدود ۵۰ درصد آنان زن هستند و عمدتاً جذب دستگاههای دولتی شده اند.شیلات ایران متولی توسعه تكثیر و پرورش آبزیان و صید و صیادی می باشد كه وظیفه سیاستگذاری,‌برنامه ریزی, حمایت و هدایت در این زیر بخش را بعهده دارد. تحقیقات تخصصی در موسسه تحقیقات شیلات و مراكز مربوطه صورت می گیرد و ترویج و توسعه تكثیر و پرورش آبزیان بعهده معاونت تكثیر و پرورش آبزیان به همین نام در شیلات ایران است. در مجموع ۲۸۹ نفر زن در قمستهای مختلف اجرائی, تحقیقاتی,‌ترویجی و خدماتی در شیلات ایران كار می كنند كه حدود ۳۹ درصد آنها در مراكز تحقیقاتی و بقیه در امور اجرائی, ‌خدماتی, ‌ترویجی و آموزشی هستند ( اداره كل امور اداری شیلات ۱۳۸۱). تعداد قابل توجهی از این ۲۸۹ نفر به نوعی در امور مربوط به تكثیر و پرورش آبزیان فعالیت می كنند. از سال ۱۳۷۹ توجه خاصی به توسعه نقش زنان در آبزی پروری مبذول گردید و در معاونت تكثیر و پرورش «كمیته ترویج و توسعه نقش زنان در آبزی پروری » شكل گرفت . این كمیته هدفهای زیر را دنبال می كند :
۱ - آموزش زنان روستائی به منظور ایجاد فرهنگ خود اشتغالی (در پرورش آبزیان)
۲ - افزایش تولید و مصرف ماهی
۳ - افزایش درآمد روستاییان (زن) به ویژه زنان سرپرست خانوار
۴ - تشویق زنان روستائی به مشاركت در اجرای پروژه های ترویجی
به منظور تحقق اهداف مذكور «پروژه آبزی پروری زنان روستائی» با همكاری دفتر امور زنان روستائی و عشایری معاونت ترویج و نظام بهره برداری, تهیه و به مرحله اجرا درآمد. كمیته و پروژه آبزی پروری زنان روستائی را چند نفر از كارشناسان زن معاونت تكثیر و پرورش آبزیان شیلات مدیریت می كنند. مشوق هائی نظیر اولویت دادن به زنان, یارانه ۲۰درصدی در خدمات در مقایسه با مردان و اولویت در ارائه تسهیلات بانكی در پروژه پیش بینی شده است . كمیته مذكور در سال ۱۳۸۰ و ۱۳۸۱ نیازسنجی آموزشی,‌امكان سنجی و اجرای ۲۵ پروژه ترویجی « پرورش ماهی قزل آلا در استخرهای دو منظوره كشاورزی,‌پرورش ماهی قزل آلا و كپور ماهیان در شالیزار, پرورش كپور ماهیان در استخرهای ذخیره آب كشاورزی » را در استانهای خراسان, گیلان, همدان,‌زنجان, كرمانشاه,‌اصفهان,‌كرمان و لرستان را انجام داده است .كمیته در اكثر استانها دارای رابط های زن می باشد كه وظایف مرتبط را انجام میدهند.(اداره كل آموزش و ترویج ۱۳۸۱)در ایران زنان آبزی پروری زندگی می كنند كه خود صاحب مزرعه پرورش ماهی هستند و بسیاری از آنان خود مزرعه را اداره می كنند. بعنوان مثال در استان گیلان ۲۹ پرورش دهنده ماهی زن مزارعی در ابعاد ۲۰۰ متر مربعی تا ۸ هكتاری دارند (اداره كل شیلات گیلان ,۱۳۸۱) . جدول ۲ توصیف روشنی از سن , سواد و سطح زیركشت و نوع پرورش آنها را بدست می‌دهد. ۲۰ درصد از این زنان بیسواد و سطح تحصیلات بالاتر از دیپلم هم ۲۰ درصد است كه سطح سواد آنان نسبت به جامعه زنان ایران بسیار بالاست. ( جدول ۲: در پیوست یك)رابطه معنی دار ولی منفی بین سن و سواد این گروه از زنان آبزی پرور بیانگر آنست كه هر چقدر سن افزایش یافته سطح سواد كاهش یافته است بدین معنی كه جوانترها از سطح سواد بیشتری برخوردارند و بیشترین سن تكرار شده ۲۹ سال است .حداقل ۵۰ درصد بالای ۳۹ سال سن دارند. باتوجه به میانگین سنی، بیشتر زنان میانسال هستند كه معمولاً باید ازدواج كرده باشند ( گرچه اطلاعات وضعیت تاهل وجود ندارد)‌و دارای فرزند هم باشند.هم زنانی كه خود صاحب یا مدیر پرورش ماهی هستند و هم آنانی كه به همسر یا سرپرست خانواده در كار پرورش ماهی كمك می كنند غالباًَ كارهای درون مزرعه را انجام میدهند. این كارها شامل كود دهی, تهیه غذا و غذادادن به ماهی, ‌مراقبت از استخرها و سایر فعالیتهای سبك می باشد. كارهای سخت و سنگین پرورش ماهی بعهده مردان است .زنانی كه صاحب مزرعه پرورش آبزیان هستند علاوه بر این فعالیتها به اموردیگری نظیر گرفتن مجوزها و وام از دستگاههای دولتی و بانكها می پردازند و در تهیه نهاده ها و فروش ماهی نیز نقش دارند. . شواهد دیگر نشان میدهد كه زنان آبزی پرور معمولاً به كار خانه داری هم می پردازند و در واقع نقش های مختلفی از قبیل همسر, مادر و تولید كننده را بعهده دارند. گاهی در میان آنان سرپرست خانواده نیز دیده می شود. در روستاها زنان پرورش دهنده ماهی عموما به سایر فعالیتهای كشاروزی نیز می پردازند●●نتیجه گیری و پیشنهادات :
در كشورهای در حال توسعه از جمله ایران زنان روستائی از فقیر ترین و محرومترین اقشار جامعه می باشند. در حالیكه آنان نقش قابل توجهی در تولید خصوصاً محصولات زراعی و دامی در كنار خانه داری دارند. آنان معمولاً از سنین پایین به این فعالیتها می پردازند و تا سن پیری هم ادامه دارد.در دهه ۹۰ فائو سیاستهایی را در جهت رفع موانع و مشكلات پیش روی زنان كشاورز در دستور كار خود قرارداد كه تاحدودی زنان آبزی پرور یا زنان جامعه آبزی پروران و صیادان را نیز شامل شد. شاید بدلیل كمی تعداد زنان در ماهیگیری و تكثیر و پرورش آبزیان آنان كمتر مورد توجه قرار گرفته اند ‌در نتیجه مطالعات و اقدامات كمتری نیز در مورد آنان وجود دارد.در بعضی كشورها نظیر چین , تایلند و فیلیپین ,‌مشاركت زنان در آبزی پروری و فعالیتهای مرتبط مانند فرآوری محصول رشد چشمگیری یافته است . در سالهای اخیر به نقش زنان در فعالیتهای اقتصادی بویژه در روستاهای ایران توجه زیادی می شود. در این راستا برای زنان آبزی پرور و زنان جوامع آبزی پروری , برنامه های توسعه خاصی در نظر گرفته شده است , ولی بنظر می رسد در مجموع اقدامات و برنامه های تدارك دیده شده متناسب با سهم زنان در این فعالیتها و استعدادها و ظرفیتهای موجود , نمی باشد. چنانچه محدودیت های اجتماعی در جامعه كاهش یابد زمینه توسعه فعالیت زنان و ایفای نقش های بیشتر و مهمتر برای آنان فراهم می گردد.معاونت تكثیر و پرورش شیلات ایران و دفتر امور زنان در زمینه توانمند سازی زنان برای آبزی پروری گامهای نخستین را بر داشته اند.ولی بنظر می رسد توسعه نقش زنان در آبزی پروری و صنایع فرآوری مربوطه خصوصاً در مناطق روستائی مستلزم توجه بیشتر و برنامه ریزی در سطوح میانی ( استانها ) و خرد ( شهرستانها ) می باشد. باید تاكید بیشتری در جهت توانمندسازی زنان روستائی صورت گیرد و امكان دسترسی آنان به منابع نیز افزایش یابد. تولید فن آوریهای مناسبی برای آبزی پروری خرد در مناطق دور افتاده بخصوص برای زنان در جهت افزایش بهره وری و راحت كردن كارها توصیه می شود. علاوه بر این مطالعاتی در زمینه نقش ,‌كاركرد و سهم زنان و دختران در آبزی پروری ضرورت دارد.بدین ترتیب نه تنها امنیت غذایی این گروههای اجتماعی و جامعه ای كه به آن تعلق دارند بهبود می یابد بلكه سرانه مصرف آبزیان در این جوامع كه در حاشیه قرار گرفته اند نیز افزایش یافته و الگوهائی از توسعه انسانی زنان نظیر اتكاء به نفس, استقلال اقتصادی و بهبود شخصیت انسانی آنان ظهور می یابد.
سپاسگذاری
از آقای دكتر صالحی معاون تكثیر و پرورش شیلات ایران و همكاران ایشان آقای مهندس هدایت, خانم مهندس الواری, آقای مهندس مختاری، ‌همچنین آقای مهندس كازرونی مدیر كل شیلات گیلان و اقای مهندس قاسمیان معاون تكثیر و پرورش آن اداره كل كه در جمع آوری اطلاعات و منابع كمال همكاری را مبذول نمودند قدردانی می نمایم. از آقای زكی و سركار خانم علی پور كه در تایپ مقاله مساعدت نمودند نیز تشكر می نمایم.
منابع :
ـ اداره كل آموزش و ترویج (۱۳۸۱) . گزارش عملكرد كمیته ترویج و توسعه نقش زنان در آبزی پروری سالهای ۱۳۸۰ و ۱۳۸۱ . معاونت تكثیر و پرورش شیلات ایران
ـ اداره كل شیلات گیلان ( ۱۳۸۱). مشخصات آبزی پروران زن استان گیلان . دورنگار مورخه ۱۹/۱۲/۸۱
ـ اداره كل امور اداری شیلات (۱۳۸۱) . خلاصه آمار نیروی انسانی شیلات ایران منتهی به سه ماهه دوم سال ۱۳۸۱
ـ سازمان جهانی خوار و باروكشاورزی(۱۹۹۴) . راهبردهایی برای توسعه پایدار كشاورزی و روستائی,‌رهنمودهای جدید برای كشاورزی و شیلات . ترجمه مركز تحقیقات و بررسی مسائل روستائی جهادكشاورزی ۱۳۷۸.
- شادی طلب ,‌ژاله (۱۳۷۵).
ـ شیلات ایران ( ۱۳۸۱) ـ سالنامه آماری شیلات ایران ـ دفتر طرح و توسعه شیلات ایران.
ـ مهندسین مشاور رویان ۱۳۸۱) . مطالعات امكان پذیری آبزی پروری در شالیزارهای استان گیلان ( كشت توام) . شیلات ایرانـ مهرابی بشرآبادی،حسین (۱۳۷۶).بررسی اثرپیشرفت تكنولوژی كشاورزی بر وضعیت اشتغال و آموزش زنان روستایی در ایران. مجموعه مقالات گردهمایی زنان۰مشاركت و كشاورزی۰ فصلنامه اقتصاد كشاورزی و توسعه۰ نشریه شماره ۳.
مهندسین مشاور جامع ایران ( ۱۳۷۶) بررسی وضعیت مشاركت زنان روستائی در مدیریت وسازماندهی بخش كشاورزی . موسسه پژوهشهای برنامه ریزی و اقتصاد كشاورزی۰وزارت كشاورزی
Baluyut, E., Woman in aquaculture production in Asian countries, In Proceedings of the ADCP/NORAD Workshop on
Women in Aquaculture, Rome, FAO, ۱۳-۱۶ April ۱۹۸۷
Drewes, E., ۱۹۸۰. Role of women in small-scale fisheries of the Bay of Bengal. Madras, India, Development of Small-Scale Fisheries in the Bay of Bengal, FAO/SIDA (GCP/RAS/۰۴۰/SWE), BOBP/REP/۴:۴۱ p.
FAO., ۱۹۸۶c. Women in developing agriculture. In FAO Women Agric. Ser. ۴:۱۰۵.
FAO., ۱۹۸۶d. Women in agriculture and rural development. FAO Eighteenth Regional Conference for Asia and the Pacific, Colombo, Sri Lanka. Rome, FAO.
Liberor,A., ۱۹۸۷. Women&#۰۳۹;s roles in institutions and credit. In Proceedings of the ADCP/NORAD Workshop on Women in Aquaculture, Rome, FAO, ۱۳-۱۶ April ۱۹۸۷

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران