جاسوس انگلیس در ایران

فصلنامه «مطالعات سیاسی» که ۲۲ شماره آن از سوی» مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی» منتشر شده است، تاکنون زندگینامه تعدادی از رجال عصر پهلوی اول و دوم را در برخی از شماره های آن به چاپ رسانده است.
روزنامه کیهان در آستانه سی امین سالگرد انقلاب شکوهمند اسلامی با چاپ تعدادی از مقالات و زندگینامه های رجال آن دوران در ستون پاورقی «نیمه پنهان» خوانندگان و علاقه مندان مباحث تاریخ معاصر ایران را به مطالعه دعوت می نماید.اگرچه در طی سالهای گذشته زندگینامه برخی از این رجال در همین ستون به چاپ رسیده است، اما در این میان انتشار اسناد جدید و منتشر نشده که طی سالهای اخیر اقدام به انتشار آنها آغاز شده می تواند برای خوانندگان جستجوگر مباحث تاریخی حاوی جذابیت و آگاهی از مسایل و ناگفته های دیگر از تاریخ معاصر کشورمان باشد. دفتر پژوهشهای مؤسسه کیهان
● اشاره
چهره تاریخ ایران زخمهایی به خود دیده که عوامل استعماری با ابزارهای موجود آنها را آفریده اند. بسیار دیده ایم، خاورشناسان و دانشمندان زیرک یا زیرک نمای غربی را که به حقایق کاملا آگاه اند و با برگزاری سمینارها، دروس و یا تدوین کتب در زمینه مطالعات شرق شناسی، اسلام شناسی و ایران شناسی یا عناوین دیگر به اضمحلال ریشه های فرهنگی جوامع تحت سلطه خود می پردازند. متاسفانه برخی از رهبران سیاسی نیز با این به اصطلاح خاورشناسان همکاری کرده به منسوخ نمودن آثار هویت ملی خود مبادرت می ورزند. حتی برخی از روشنفکران نیز در اظهارنظر و گزینش خط مشی با آنها اختلافی نداشته، متقابلا از تقویت و پشتیبانی اینان برخوردار هستند. ازاین روی ایشان نه به مسئولیت اجتماعی خود به عنوان روشنفکر عمل می کنند که «بیداری جامعه» از آنان انتظار می رود و نه به فریب اندیشه های این جاسوسان در کسوت «محقق» باور دارند.
از بررسی فعالیتهای اکثر ایران شناسان درمی یابیم که آنان هم ازنظر موضوع مطالعه و هم از نظر رهیافت مطالعه، تحت هدایت دولتهای متبوعشان بودند و به میزان موفقیتی که کسب می کردند تشویق و تامین ۱ می شدند. دوشیزه لمبتون هم در این جریان یک استثنا نیست. وی به پاس تحقیقات و بررسیهایش که برای استعمار نقش کلیدی داشت در هفتم دسامبر ۱۹۶۰ به کسب مدال «سرپرسی سایکس مموریال» نایل آمد.۲
حضور این بانوی انگلیسی در لحظه های شگفت انگیز تاریخ سیاسی معاصر این مرز و بوم توجیهی جز دخالت انگلیسیها در امور سیاسی ایران ندارد. سابقه این گونه رفتارهای سیاسی در استراتژیهای قرون گذشته انگلیس نیز جلوه کرده بود و پس از آن نیز از درون تاریکیهای تاریخ بارها و بارها این تصاویر را دیده ایم.
بینش سیاسی وی در مورد مسائل ایران بی شک بینشی استعماری است که در واقع در فرآیند تکوین سلطه دوگانه سیاسی و تجاری انگلستان در نیمه اول قرن بیستم، با کنترل نفت ایران توسط انگلستان و بازپس گیری آن از سوی ایران، بارز شده، فصلی در تاریخ روابط دوجانبه به خود اختصاص داده است.
وی با ارادت و اخلاص بی شائبه به منافع استعماری انگلیس با انجام مأموریتهای محوله از سوی دولت متبوعش توانمندیش را در ایفای رسالت تاریخی خود در جهت اهداف انگلیس به ثبوت رساند.
این عنصر زبردست MI۶ -به قول انورخامه ای- فعالیتهای خود را با ایجاد شبکه های اطلاعاتی، اجرای عملیات روانی و سایر اقدامات در ایران سازمان دهی کرده و از نتایج آن، MI۶ را بهره مند ساخته است.
در این نوشتار با جنبه هایی از عملکرد و نظریات لمبتون که در بازخوانی منابع موجود به نقش جاسوسی وی تأکید می شود، آشنا می شویم.
● زندگی نامه
خانم دکتر کاترین لمبتون (Dr CA Lambton) یا (Ann Kathcrine Swynford Lambton۳) به سال ۲۱۹۱ در یک خانواده متوسط انگلیسی به دنیا آمد. پدرش «جرج لمبتون» (۹۴۹۱-۱۸۵۷) پرورش دهنده اسبهای مسابقه ای و عضو باشگاه سوارکاران انگلستان بود. او تحصیلات عالی خود را در رشته زبانهای شرقی دانشگاه معروف کمبریج به پایان رساند و به خدمت وزارت امورخارجه انگلستان درآمد و مأمور در ایران شد. او در ایران زبان فارسی را تکمیل کرد. ابتدا لهجه دختران تهران و تمام اصطلاحات و جملات فارسی را یاد گرفت. سپس به اصفهان رفت و در آن شهر نیز اصطلاحات اصفهانی و بختیاری را آموخت. در مراجعت از این سفر چون حادثه شهریور ۱۳۲۰ نزدیک می شد از طرف سفیر انگلیس در تهران مأمور اداره اطلاعات و مطبوعات سفارت انگلیس در ایران گردید.۴ وی علاوه بر زبان فارسی به زبانهای عربی و ترکی نیز به خوبی تکلم می کرد و لهجه محلی این زبانها را می دانست. به طوری که وقتی به فارسی حرف می زد مخاطبش نمی توانست تشخیص بدهد که او انگلیسی است.
وی از ۱۹۳۹ تا ۱۹۴۵ وابسته مطبوعاتی سفارت انگلیس در تهران و از ۱۹۵۳ تا ۱۹۷۹ استاد زبان فارسی دانشگاه لندن بود.۵ میس لمبتون وابسته مطبوعاتی «سربولارد»، سفیر انگلیس در تهران، فردی بسیار فراتر از یک وابسته مطبوعاتی بود زیرا در مورد ایران و تاریخ و قومیتهای آن در حد استادی، بااطلاع بود. سربولارد در تمام کارهای خود همیشه به لمبتون تکیه می کرد و از او به عنوان مشاور عالی قدر در تمام مکاتبات خود نام برده است.
او اکنون در دهکده ای نزدیک لندن دوران بازنشستگی خود را طی می کند. چند سال قبل دولت انگلستان برای خدماتش به امپراتوری بریتانیا به او لقب «لیدی» اعطا کرد. وی از چند دانشگاه دکتری افتخاری دریافت داشته است. این استاد مدرسه علوم شرقیه لندن۶ به مناسبت مطالعات و سوابقش، صاحب نظر در مسائل ایران شناخته می شود.
دوشیزه لمبتون چهره ای سفید، قدی بلند و اندامی نسبتا چاق داشت. همیشه دامنی بلند می پوشید و در صورت لزوم چادر هم به سر می کرد. تابستانها گیوه می پوشید. وسیله تردد او در شهر دوچرخه بود و بسیاری اوقات نیز پیاده رفت و آمد می کرد.۷
● آثار و نوشته های لمبتون
از مهم ترین آثار او باید در کتاب:
ـ مالک و زارع در ایران (۱۹۵۲م)
ـ لغت نامه فارسی (۱۹۵۳م)
ـ سه لهجه از لهجه های ایرانی (۱۹۳۸م)
ـ ایران عصر قاجار (۱۹۸۷م) نام برد.
گذشته از این دوشیزه لمبتون مقالات متعددی درباره مسائل مربوط به ایران نوشته در مجلات مختلفی انتشار داده است که مهم ترین آنها عبارت است از: شرحی درباره قم (۱۹۴۸م)، دوسیورغال متعلق به دوره صفویه (۱۹۵۰م)، اندیشه هایی درباره آیین جهانداری از نظر ایرانیان (۱۹۵۶م) و نصیحه الملوک و آیین شهریاری و تأثیر تمدن غرب در ایران(۱۹۵۸م).
لمبتون بعد از ترک ایران دو کتاب درباره این کشور یکی به نام انجمنهای سری در مشروطیت secret Societes and Persian revolution و دیگری اصلاحات ارضی در ایران نوشت و به چاپ رساند.
گفته شده که میس لمبتون سه ماه قبل از ترک ایران همه روزه به کتابخانه ملی می رفت و در آنجا مشغول مطالعه می شد. او در همان وقت اظهار داشته بود که مشغول نوشتن کتابی درباره تقسیم محصول بین مالک و زارع در ادوار مختلف در ایران می باشد. در این کتاب راجع به روابط مالک و زارع در ایران و چند صد نوع بهره مالکانه که مالک از زارع ایرانی می گرفت، اطلاعات جامعی تهیه شده که نهایتا کتاب با عنوان مالک و زارع در ایران منتشر شده است.
علاوه بر این «آن لمبتون» توانست کتابی در دستور زبان فارسی بنویسد که سالهای درازی در اغلب کشورها تدریس می شد. لغت نامه کوچکی هم تألیف کرد که شهرت گرفت. به علاوه به صورت منظم مقالات پژوهشی تاریخی درباره امور دیوانی، اجتماعی و مالی ایران می نوشت که در Bsoas و دایره المعارف اسلامی (لیدن) و سایر مجله ها به چاپ می رسید. آخرین کتاب وی ایران عصر قاجار است (۱۹۸۷میلادی) که توسط سیمین فصیحی پور ترجمه شده به ضمیمه آن مطالبی در باب شرق و شرق شناسی و ایران شناسی دارد که در نوع خود خواندنی است.
در اوایل ۱۳۲۲ میس لمبتون پیاده از تهران به اصفهان رفت. این مسافرت او ۴۲ روز طول کشید. در این مسافرت وی گزارشی ۲۷۰۰ صفحه ای تهیه کرد که همه آن به صورت کتابی خطی مدون شد. علاوه بر این در مندرجات برخی منابع تاریخی- سیاسی آمده است که وی متن قرارداد کنسرسیوم نفتی سال ۱۹۵۴ میلادی را ترجمه کرده است.۹
● استناد محققان به نوشته های لمبتون
تألیفات و نوشته های این محقق انگلیسی جزو منابع تاریخی و جغرافیایی درآمده است و محققان ایرانی و غیرایرانی با هر نوع نگرشی از آن استفاده می نمایند. برخی، مکتوبات وی را برای اثبات نظریات خود به کار برده اند و برخی دیگر به نقد نوشته های او پرداخته اند.
«ابونصر عضدی قاجار» می نویسد:
مورخان ایرانی در دوره پنجاه و چند ساله استیلای خاندان پهلوی کمتر نوشته ای بی غرضانه درباره سلسله قاجاریه و روزگار آنان ارائه داده اند و اگر بعضا چنین کاری کرده باشند من از آن آگاهی ندارم. آری واقعا جای یک تحلیل خالی از حب و بغض در نوشته های آنها خالی است و به همین سبب برای دست یابی به چنین تحلیلی ناگزیر باید به آنچه که در این زمینه به قلم خارجیان گذشته است روی آورد. من (ابونصر عضد قاجار) در اینجا برای نمونه به نظریاتی که توسط خانم «لمبتون» انگلیسی درباره اوضاع ایران در دوره قاجاریه ابراز شده است رجوع می کنم. قبلا لازم به یادآوری است که «میس لمبتون» هم سالها یکی از عوامل مؤثر برنامه های سیاسی لندن در ایران، بویژه پس از جنگ جهانی دوم بوده است و بی شک نمی توانسته در نوشته های خود جانب سیاست استعماری انگلستان را فرو گذارد. اگر در نظر بگیریم که انگلیسها در دوران قاجاریه از هیچ اقدامی برای توسعه نفوذ خود در ایران و مقابله با نفوذ روسیه و جلوگیری از پیشرفت و ترقی ایران خودداری نکردند. می توانیم یقین داشته باشیم که او سخنی از روی مجامله درباره قاجاریه نگفته است.
وی در جای دیگری می افزاید: دوشیزه لمبتون در کتاب خود به نام «ایران قاجاریه» که در سال ۱۹۷۸ در لندن منتشر شده چنین می نویسد: دوران قاجاریه در ایران که از ظهور آقامحمدخان تا خلع احمدشاه به طول انجامید سرانجام به استحاله این کشور از یک نظام سلطنتی اسلامی قرون وسطایی که بر شرق متصرفات خلفای عباسی حاکم بود به یک حکومت مشروطه سلطنتی مطابق با الگوی اروپای غربی منجر گردید. این دوران همچنین شاهد تحولات عمده در روابط ایران با همسایگان خود و قدرتهای بزرگ آن زمان است. از سوی دیگر پیشرفت تکنولوژی در غرب و شیوع عقاید آزادی طلبانه موجب شد تا ایران نیز ضرورت ایجاد تغییرات مهم در داخل مرزهای خود را احساس کند. آنچه دوشیزه لمبتون در کتاب خود آورده کمابیش با واقعیت منطبق است و قصد من از نقل این مطالب یادآوری اوضاع و احوال سلطنت دوران قاجاریه و نشان دادن این نکته است که چگونه قدرتهای خارجی دست و پای آنها را برای انجام هرگونه اصلاحاتی بسته بودند و با این حال آنها توانستند وحدت ملی را حفظ کنند و سرانجام به کشور ما حکومت پارلمانی بدهند۱۰.
در کتاب پارلمانتاریسم در ایران نیز آمده است: «دوشیزه لمبتون هم اساسا نهضت مشروطه را دارای هدف برپایی نظام پارلمانی نمی داند، بلکه معتقد است هدف مردم در این نهضت، آزادی در محدوده اسلام و نفی ظلم حاکم بوده است و علما هم با رهبری یک جنبش مسیحایی و غیرخشونت آمیز به دنبال انجام هدف اسلامی امر به معروف و نهی از منکر بوده اند و به گونه ای که حاکم به قدر لازم متنبه شود و حکومت عدل برقرار گردد و این امر به اقتضای زمان به مفهوم تا حدی مشورت با مردم یا نمایندگان آنان تعبیر می شد. اما حاکم ایده آل و صفات لازم برای او را هنوز به طور کلی در وجود پادشاه حکیم می جستند. لذا رهبران مشروطه از جمله علمای فعال هدفشان برپایی نظام پارلمانی نبود و آشنایی زیادی هم با آن نداشتند بلکه به دنبال اتخاذ روشهای نوین حکومتی توسط همان نظام سیاسی حاکم بودند تا از اعمال رژیم حاکم جلوگیری کرده ظلم را محدود و عدالت و امنیت برقرار نمایند.»
نویسنده کتاب سپس می افزاید: «رویکرد عبدالهادی حائری و نظر لمبتون در این زمینه قابل تأمل است؛ به نظر می رسد این اعتقاد که علمای فعال در نهضت مشروطه با مبانی پارلمانتاریسم و دمکراسی غربی آشنایی داشتند ولی هدف آنها ایجاد نظام پارلمانی به سبک غرب نبوده بلکه سعی ایشان برپایی نظام مشروطه پارلمانی در چارچوب اسلام و با اتکا به اصل اسلامی و بنیانهای دینی بود و از این حیث دیدگاه لمبتون درباره نقش علما نیز تا حدودی به واقعیت نزدیک است چرا که ایشان به دنبال دگرگونی اساسی و بنیادی نبودند بلکه درصدد نوسازی ساختار نظام سیاسی حاکم به منظور دفع ظلم و نفی استبداد بودند و این دیدگاه حداقل در ابتدای نهضت مشروطه درباره علما صادق است.» در جای دیگری از این کتاب اشاره می شود که: «دوشیزه لمبتون در تألیفی در باب انقلاب مشروطیت ایران معتقد است خواسته مردم و رهبران اصلی نهضت، مشروطیت یا دمکراسی نبوده است بلکه آنها صرفا خواهان ایجاد پاره ای اصلاحات بوده اند.»
از نظر لمبتون آزادی مطلوب مردم در نهضت، آزادی محصور در محدوده مورد نظر اسلام بوده است که منطبق با اخلاق و احکام اسلامی باشد. از دید او آنچه اساسا نهضت بدان اتکا داشت اعتراض علیه ظلم بود و این روایت که سلطنت با کفر باقی می ماند ولی با ظلم باقی نمی ماند هنوز در افکار وجود داشت و سرانجام مشروطیت به وقوع پیوست۱۱.
نگارنده کتاب پارلمانتاریسم در ایران این نکته را گوشزد می کند که دوشیزه لمبتون با دیدگاهی سکولار و با غفلت از نقش دولت انگلستان در انحراف مسیر انقلاب مشروطه، ماهیت دینی و اعتقادی رهبران نهضت به حاکمیت و قوانین شرع را عامل مخدوش گردیدن مسیر و اهداف انقلاب مشروطه دانسته است در حالی که هر پژوهشگری بااندکی مطالعه به این نکته پی خواهد برد که اساسا مشروطیت بعد از دخالت انگلستان از جنبه شرعی خود دور گردید و حتی نام مجلس شورای اسلامی را به شورای ملی تغییر دادند؛ لذا ادعای دوشیزه لمبتون در این باره نادرست است. نیز پوشیده نیست که هر دو جریان مشروطه خواه، اعم از مشروطه و مشروعه قائل به ایدئولوژی اسلامی بوده، خواهان انطباق قوانین با قرآن و اسلام و تعدیل ظلم و ستم از مردم، اجرای قانون و... بودند. اینان مدافعان سرسخت اسلامی شدن کامل قوانین بوده از منافع غنی اسلامی (چون تنزیه المله، تنبیه الامه) تغذیه فکری می شدند.
همچنین در بخش دوم، فصل چهارم کتاب تحولات سیاسی اجتماعی ایران ۱۳۵۷- ۱۳۲۰، ۲۱ ذیل عنوان جنبش ملی شدن صنعت نفت، مصدق و کودتا، نویسنده پس از ارائه زندگی نامه ای از مصدق در تشریح فضای عمومی بعد از شهریور ۱۳۲۰ به جمله ای از لمبتون با این مضمون «از سایه شوم استبداد، نوعی خلا معنوی بر جای ماند» اشاره می کند.
یکی از منابع درباره ایلات ایران مجموعه مقالات کتاب «آگاه» است که تحت عنوان ایلات و عشایر ایران انتشار یافته است. این مجموعه یکی از ارزشمندترین منابعی است که درباره عشایر ایران تدوین شده. عمده مقالات آن مربوط به جنبه های مختلف زندگانی عشایر ایران است. در این مجموعه مقاله ای به نام «تاریخ ایالات ایران» از «آن لمبتون» ارائه گردیده است که به اختصار به تاریخ ایلات ایران می پردازد۱۳.
ایل بختیاری نمونه ای از قبایل ایرانی است که اتکای به رؤسا و خوانین این قبایل در عصر افشاریه و زندیه و قاجاریه و بهره گیری از توان نظامی و نفوذ اجتماعی آنها، جز کشمکش و درگیری برای مردم ایران ره آورد دیگری نداشته است. دوشیزه لمبتون در این باره می نویسد: «در زمان قاجارها به غیر از خود قاجارها قدرتمندترین گروهها بختیاریها، اکراد، افشارها، قراگوزلوها، قشقاییها و اعراب فارس بودند. قدرت رهبران عشیره ای از نیروهای نظامی ناشی می شد که می توانستند در اسرع وقت گردآوری کنند و در صورت لزوم به کمک شاه بشتابند. هر چند که رؤسای عشایر بزرگ از سوی شاه انتخاب می شدند مع ذالک این اصل، اصل پایداری نبود و این رؤسا و رهبران طبیعی عشایر به شمار می رفتند. به طور کلی حکومت مرکزی نمی توانست به طور مستقیم نواحی تحت سلطه عشایر را اداره کند.»۴۱
از دیگر منابع جغرافیایی می توان به کتاب تاریخ سیاسی اجتماعی بختیاری نوشته پروفسور جن، راف، گارثویت۵۱ اشاره کرد که در نوشته های خود به دیدگاههای لمبتون امعان نظر داشته است. «امیر محمد حاج یوسفی» ذیل بحثهای مربوط به اصلاحات ارضی در ایران زمینه ها و سیاستها، وقتی به توصیف شرایط روستاها قبل از اصلاحات ارضی و نظام مالکیت می پردازد، در تبیین شرایط ناگوار روستایی به نوشته های لمبتون هم توجهی دارد. او می نویسد: «شرایط ناگوار روستایی مدتهای مدید بود که وجود داشت اما کمتر به آن توجه می شد و قبل از اصلاحات ارضی کمتر تلاش جدی و فراگیری در تاریخ کشور برای تحول در وضعیت روستایی و کشاورزی صورت گرفته بود.» وی می افزاید: «لمبتون معتقد است شاید این بدین دلیل بود که اولا دهقانان ایرانی انقلابی نبودند و ثانیا اینکه طبقات حاکمه در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم در ایران از زمین جدا نبودند بدین معنا که وابسته به زمین بودند و قدرت و ثروتشان را از آن کسب می کردند.»۶۱
همچنین عده ای از منتقدان لمبتون، کاستیها و نادرستیهای آثار وی را روشن کرده اند. کتاب مالک و زارع دوشیزه لمبتون مورد انتقاد شدید «پطروشفسکی» قرار گرفته است. افزون بر آن اشتباهات عمدی و غیرعمدی دوشیزه لمبتون در کتاب مالک و زارع کم نیست کما اینکه مترجم آن در پانوشت کتاب اغلب اشتباهات او را تذکر داده است. همین طور آقای «ابریشمی» در مقاله ای که اخیرا انتشار یافته متذکر شده است که دوشیزه لمبتون در فهرست منابع خطی مورد استفاده اش از مأخذی به نام خلاصه البلدان نام می برد و آن را از تألیفات حافظ ابرو برمی شمارد و به این وجه معرفی می کند «حافظ ابرو، خلاصه البلدان، موزه بریتانیا، شماره ۵۷۳۸-or» در این مورد که اصولا حافظ ابرو تألیفی به این نام داشته جای بسی تأمل و تردید است اما موضوع از آن جهت جالب می نماید که دوشیزه لمبتون در هیچ یک از صفحات کتاب و مطالب مندرج در پانوشتها از کتاب خلاصه البلدان که او به حافظ ابرو منسوب داشته بهره نگرفته نامی هم نبرده است.۷۱ دیدگاه لمبتون به طور عمده در دو کتاب مالک و زارع در ایران که به قلم آقای دکتر «منوچهر امیری» به فارسی ترجمه شده و کتاب اصلاحات ارضی در ایران پیرامون توسعه روستایی منعکس شده است.
وی ضمن بیان تفاوت موجود بین نظام فئودالی و روش اقطاع و با اشاره به ریشه فقهی مورد اخیر می نویسد: «گرچه در اسلام ظاهرا مبانی اصولی در این زمینه وجود داشته است با این همه باید به خاطر سپرد که کتب فقهی اسلامی حکایت از روشهایی می کرد که کمال مطلوب به شمار می رفت نه روشهایی که مرسوم و معمول بود.»
دوشیزه لمبتون در دهه۰۶۹۱ مسافرتهای متعددی به مناطق روستایی ایران کرده، ظاهرا دویست روستا و آبادی را مورد بازدید و بررسی قرارداده است. حاصل این مطالعات کتابی است به نام اصلاحات ارضی در ایران، بین سالهای ۱۹۶۶-۲۶۹۱ که نسبت به سایر آثار موجود در این زمینه غیر واقع بینانه تر است. و یک پژوهنده حتی با خواندن کتابی مانند ایران، دیکتاتوری و توسعه نوشته فرد هالیدی علی رغم پاره ای از نارساییهای آشکاری که دارد پی به غیرواقع بینانه بودن تحلیلهای دوشیزه لمبتون می برد. اما عالمانه ترین نقدی که به نظر نگارنده تا به حال از کتاب اصلاحات ارضی درایران به عمل آمده مربوط به محققی ایرانی است که ضمن مطالعه روستاهایی که مورد بررسی دوشیزه لمبتون نیز قرارگرفته بود به نتایجی مغایر با نظریات ایشان رسیده است.
● فعالیتهای اجتماعی در ایران
این بانوی انگلیسی قبل از شروع جنگ جهانی دوم به بسیاری از روستاها و قصبات ایران سفر نموده در هر روستایی برای خود دوستانی یافته با کمک آنها اطلاعات موثر و با ارزشی کسب کرده است. مسافرتهای وی اغلب پیاده انجام می شد و درخلال سفر از نقاطی که لازم می دیده عکس برداری می نموده است. در این مسافرتها همیشه یک کت و دامن کلفت از پـارچه های پشمی ایران می پوشید و یک گیوه به پا می کرد که معمولا روستاییان و چوپانان می پوشیدند و کلاه نمدی به سر می گذاشت. قیافه او طوری بود که در قراء و قصبات بیشتر به یک چوپان می مانست تا یک دختر انگلیسی علاوه بر این یکی دیگر از دلایل موفقیت او در سفرهای متعددش به روستاها، آشنایی اش با زبان های محلی آن مناطق بود. وی غالبا با مردم روستاها با زبان و لهجه خود آنها صحبت می کرد. وی روی دستگاه خرمن کوبی می نشست. درباغها انگور می چید و گاه با زنان روستایی پشت تنور زمینی می نشست و نان می پخت.۸۱ در لابه لای خاطرات افراد می توان سخت کوشی توام با مهارت وی را درشناخت جامعه ایران دریافت. «علی آگاه»- که به نظر می رسد. از ماهیت و اهداف لمبتون مطلع نبوده- می نویسد.
تصور می کنم تابستان ۱۳۲۸ بود و من ۲۴ سال داشتم و در دفتر بازرگانی و کشاورزی ام در رفسنجان نشسته بودم. قبل از ظهر بود که خانم بلند بالای خارجی با لباس بسیار معمولی و کفشهایی نظیر گیوه زمخت که به آن در کرمان «ملکی» می گویند و بیشتر کارگران و طبقات متوسط آن را به پا می کنند وارد و نامه ای کوتاه به دستم داد. این نامه از پسر عمه ام دکتر حسین مرشد متخصص گوش و حلق وبینی بود که به توصیه استاد و همکارش دکتر حسن علوی نوشته شده و دوشیزه لمبتون را معرفی نموده بود که برای تحقیقات کشاورزی به رفسنجان می آید و چون رفسنجان هتل و محل پـذیرایی نداشت ایشان را به منزل بردم و پس از صرف ناهار گفتند به بازدید چند روستا برویم. وقتی گفتم جیـپ را بردارم گفتند نه پیاده می رویم و این کار در رفسنجان معمول نبود کسی درماههای خرداد و تیر و هوای نسبتاً گرم و خشک آنجا آن هم ۳-۲ بعد ازظهر به روستا برود. چون خواسته مهمان بود ناچار به تقاضای ایشان عمل نموده و پـیاده راه افتادیم. اولین روستا ۴-۳ کیلومتری رفسنجان بود. بازدید و روانه دهات دوم و سوم که در ۶-۵ کیلومتری بود شدیم. عرق از سر و رویم می ریخت و چون وسایل دیگری درآن روزگار نبود یواش و به طوری که خانم نفهمد مشت مشت از هر جوی آبی که می رسیدیم آب می خوردم و در راه رفتن به زحمت خودم را به خانم می رساندم و همیشه یاد این ضرب المثل مشهور در گوشم صدا می کرد که «چه مردی بود کز زنی کم بود». در روستا خانم از نحوه کشت و زرع، میزان برداشت محصول، طرز تقسیم محصول بین مالک و زارع و میزان پرداخت به حمامی و سلمانی، نگهبان و کدخدا و غیره سؤال می کرد. دریک جا از من پرسید در رفسنجان به نوک خیش چه می گویند گفتم نمی دانم شاید اسم مخصوصی نداشته باشد وقتی از زارع سؤال شد گفت: «جوگ» آن وقت خانم اصطلاح برابری این لغات در فارس و خراسان و بعضی شهرهای دیگر ایران را ذکر کردند. در بازگشت با خستگی و کمی دویدن خود را به خانم می رساندم. وقتی که وارد شهر رفسنجان شدم دو نفر سلام کردند. خشکی دهان و زبان موجب شد نتوانم جواب سلام را بدهم. هنگامی که به منزل مراجعت کرده و جوراب را از پا در آوردم دیدم سر تا سر کف پایم آبله کرده است فردا دیگر رودرواسی را کنار گذاشتم و «چه مردی بود کز زنی کم بود» را به فراموشی سپردم و جریان روز قبل را برای خانم تعریف کردم و قرار شد بازدید بقیه دهات و تحقیقات برای نوشتن کتاب «مالک و زارع ایران» به وسیله جیپ و با برداشتن آب و یخ کافی انجام شود. دو روز بعد دوشیزه لمبتون با اتوبوس عازم کرمان و بلوچستان شدند و سالهای بعد خانم برای تحقیقات مشابه و نتایج اصلاحات ارضی به استانهای مختلف ایران سفر می کردند و من آرزو می کردم که محققان ایرانی هم این گونه کار کنند.
«ایرج اسکندری» و «دکتر یزدی» و من چند نفر دیگر را به خانه اش دعوت کرد. آنجا حدس می زدیم که «میس لمبتون» می خواست بفهمد مزه دهان ما چیست. البته زمان جنگ بود و ما انگلیسیها را جزو متفقین شوروی و ضد هیتلر می دانستیم و ابا نداشتیم از اینکه با «مصطفی فاتح» هم در یک شب بنشینیم. ما فاتح از این کوشش و تلاش برای جلب عده ای از زندانیان درموقع مراجعت از رفسنجان خانم مخصوصاً سفارش کردند که اگر گذرم به انگلیس و لندن افتاد سری به ایشان بزنم و آدرس و نشانی دانشگاه لندن و تلفن خود را دادند. سالها بعد که چنین اتفاقی افتاد و با خانم و خواهرم مهین به آنجا رفته بودیم در دانشگاه لندن که رفتم ناهار مهمان ایشان بودم و ایشان به نمایندگی انگلیس عازم کنفرانس اصلاحات ارضی در رم بودند درمراجعت لندن برای دیدن بنده و خانم و خواهرم به محل اقامت مان آمدند و یک شب شام همگی را به آپارتمان خود دعوت کرد که مواد غذایی را شخصاً خریداری و به منزل آورده و درحضور خودمان طبخ و سرو کردند و چون نه تنها از لحاظ علمی بلکه از لحاظ سنی هم ارشدیت کامل داشتند ما همه به ایشان درکلیه مراحل کمک می کردیم بعدها وقتی شنیدم که درکنفرانس رم آقای «سرهنگ ولیان»۱۹ به نمایندگی دولت ایران شرکت کرده اند بسیار افسوس خوردم.
واقعاً ما چه کسانی را در مقابل چه کسانی به کنفرانسهای جهانی می فرستیم. سالها بعد این خانم در دانشگاه لندن درباره تاریخچه قنوات یزد سخن می گفت حتی یزدیهای حاضر در آنجا هم به اعجاب بودند که کمتر کسی در یزد هم این همه اطلاع را دارد. با اینکه در ایران تا حدودی کارهای تحقیقی می شود ولی آرزو دارم این عقب افتادگی به نحو مطلوبی جبران شود. ۲۰
«لمبتون» در خیابان خانقاه تشکیلاتی به نام «انجمن حمایت از حیوانات» سازمان داد و عده ای از شخصیتهای معروف آن روز را به عضویت این سازمان در آورد. از جمله افراد سرشناس این جمعیت «عبدالحسین هژیر» بود. یکی از کارهای این انجمن به خصوص میس لمبتون این بود که در خیابانهای تهران دم اسبهای درشکه ها را که درشکه چی ها گره می زدند، باز می کرد. اغلب دیده می شد میس لمبتون چند بار دم اسب درشکه را باز می کرد و درشکه چی باز آن را گره می زد، همچنین سگهای ولگرد کوچه را مورد نوازش قرار می داد. روزی که می خواست از ایران برود، عبدالحسین هژیر در نامه ای به او از زحمات وی در سازمان حمایت از حیوانات قدردانی کرد. ۲۱
در آن آشفته بازار جنگ قدرت، این مدافعه و حمایت از حقوق حیوانات جای بسی تعجب دارد. رد پای همین مدافعان حقوق حیوانات در شنهای به جا مانده از این توفان سیاسی دست ساز خود آنان مشهود بود و چه بسیار حقوق این ملت که نادیده گرفته شد و گردی بر احساس این مدافعان حقوق حیوانات ننشست. جالب تر اینکه هژیر، دوست دیرین اشرف پهلوی از لمبتون به خاطر زحماتش در این انجمن حمایت کرده است.
● توانمندی لمبتون در جذب نیروهای توده ای
محمود طلوعی «در فصل پنجم کتاب خود ذیل عنوان توده ایها به نقل از احسان طبری می نویسد:
«بزرگ علوی» از نزدیک ترین یاران دکتر ارانی و سردبیر «مجله دنیا» بود و به همین جهت پس از دستگیری گروه ۵۳ نفر به هفت سال حبس مجرد محکوم شد. بزرگ علوی از موسسین حزب توده بود و در اولین کنگره حزبی به عضویت کمیته مرکزی حزب انتخاب شد. آقا بزرگ شخصیت انعطاف پذیر و دوگانه ای داشت و در حالی که از رهبران ارشد حزب توده به شمار می رفت با انگلیسیها هم روابط نزدیک داشت و سالها معاون و دستیار اصلی «میس لمبتون» دیپلمات معروف انگلیس در مرکز تبلیغاتی انگلیسیها در ایران به نام «خانه پیروزی» یا victiry house بود و ماهانه پانصد تومان که در آن تاریخ معادل حقوق یک وزیر بود از انگلیسیها دریافت می کرد. بزرگ علوی را «مصطفی فاتح» عضو ارشد ایرانی شرکت نفت انگلیس و ایران به میس لمبتون معرفی کرده بود. آقا بزرگ علاوه بر حقوقی که نزد انگلیسیها برای خود دست و پا کرده بود احسان طبری را هم به وسیله مصطفی فاتح در شرکت نفت استخدام کرد و احسان ضمن سردبیری روزنامه ارگان حزب توده سرپرستی یک نشریه تبلیغاتی شرکت نفت انگلیس و ایران را هم به عهده داشت. با چنین سوابقی از همکاری سران حزب توده با انگلیسیها لقب (توده ای - نفتی) که بعدها دکتر مصدق به توده ایها داد پر بی ربط نبود.
در ادامه همین مطلب طلوعی می افزاید: «اخیراً کتابی با عنوان «خاطرات بزرگ علوی» که به صورت مصاحبه با وی تنظیم و انتشار یافته است که در آن بزرگ علوی کم و بیش صادقانه از گذشته خود سخن می گوید و یکی از نکات جالب این کتاب دفاع جانانه او از میس لمبتون است که تهمت جاسوسی او را رد می کند و از وی به عنوان زنی دانشمند و فرهیخته و قابل احترام نام می برد.» به نظر می رسد طلوعی نظرات خودش را هم در قالب همین کلمات بیان کرده است. ۲۲
علوی در کتاب خاطراتش در خصوص حزب «همرهان» که به «مصطفی فاتح» منصوب بود (۱۳۲۱) می گوید: « یک شب مصطفی فاتح که با من دوست بود و قبلا گفتم «میس لمبتون» و اگر اشتباه نکنم سیاسی «گروه ۵۳ نفر» به شرکت درحزب «همرهان» نتیجه ای نگرفت. حتی نتوانست مرا جلب کند. من به فاتح رو در رو گفتم آقای «فاتح» من باید آنجایی باشم که «ارانی» و «ایرج اسکندری» هستند. البته بعدها به توصیه «مصطفی فاتح» در «بریتیش کنسول» کار گرفتم (منظور همین ویکتوری هاوس است).
وی در ادامه و در بیان خاطرات خود به زندگی سیاسی اش در سالهای بعد از شهریور ۱۳۲۰ می پردازد و می گوید: «مسئله عمده (بعد از آزادی از زندان) پیدا کردن کار بود. به چند جا سر زدم اول رفتم مدرسه صنعتی. دیدم نخیر همه چیز عوض شده. آلمانیها را بیرون کردند و یک نفر را که معلوم بود دست نشانده انگلیسیها است. آنجا گذاشتند. وقتی رفتم آنجا دیدم که با من سرسنگین بودند بعد به وزارت خانه پیشه و هنر رفتم. در آنجا هم موفق نشدم. شنیدم که وزارت فرهنگ به یک عده سوگلیهای خودشان برای چاپ کتاب پول هنگفتی می دهد. به آنجا هم رجوع کردم و بی نتیجه بود. در همین ضمن سرو کله «مصطفی فاتح» پیدا شد. «مصطفی فاتح» یک شب ما را به خانه اش دعوت کرد. در این شب «ایرج اسکندری» و «رادمنش»، «دکتر بهرامی» و برادر دکتر بهرامی و «میس لمبتون» هم بود. «میس لمبتون» خیلی خوب فارسی حرف می زد. من بعد راجع به میس لمبتون صحبت خواهم کرد. این ایرانیها، گویا هر کس انگلیسی بود می گفتند جاسوس است. «میس لمبتون» استاد دانشگاه بود جاسوسی یعنی چه؟ بعد راجع به آن صحبت خواهم کرد. او گفت می دانید که اینجا خالیه؟ (منظوراز اینجا «ویکتوری هاوس» بود.) اینجا یک کسی را می خواهد برای بررسی اخبار جنگی که از رادیو ایران به اسم رادیو متفقین پخش بشود.می خواهی اینجا کار بکنی تا من اقدام بکنم؟ من گفتم اشکالی نمی بینم که فعالیت مربوط به متفقین و اخبار مربوط به جنگ در رادیو ایران پخش بشود.البته من با «ایرج اسکندری» صحبت کردم. ایرج همیشه قدری نظربازتری داشت نسبت به دیگران و تنگ نظر نبود. «ایرج» گفت چه اشکالی دارد و بد هم نیست که تو آنجا باشی و شاید برای ما هم مفید باشد. من رفتم آنجا و کار می کردم. رئیس من آن وقت در آنجا «الول ساتون» بود.۲۹ کار من در زمان جنگ در «ویکتوری هاوس» این بود که اینها اخبار جنگی رامی گرفتند و در اختیار من می گذاشتند و من آنها را تقسیم می کردم و پس از ترجمه، متن فارسی آنها راتدقیق می کردم و یک نفر از رادیو تهران می آمد و می برد و به نام رادیو متفقین پخش می کردند. به محض اینکه جنگ تمام شد از ویکتوری هاوس بیرون آمدم.»۲۳
از نگاه علوی، خانم «لمبتون» یک دانشمند بود. او در کتاب خاطرات خود تاکید دارد که لمبتون ایران شناس بود. «چندین کتاب راجع به ایران و اسلام نوشته و کتاب معروف او مالک و زارع است که در همان زمان روی آن کار می کرد. اهمیت این کتاب در آن است که او تنها کسی بود که در آن زمان تمام گزارشهای کنسولگریهای انگلیس در ایران را در اختیار داشت و چون انگلیسیها همیشه با مالکین محلی سر و کار داشتند، از روی این اسناد توانست کتاب علمی جالبی به وجود بیاورد. من به او خیلی احترام می گذاشتم برای اینکه می دیدم که خیلی داناست و باسواد وخیلی کاریه. مثلاً می دیدم که این زن در آن زمان گیوه به پایش می کرد و سواراتوبوس می شد و می رفت به شهر قم. اگر چه از اعیان بود و یکی از خویشاوندانش آدم سرشناسی بود. خیلی خوب فارسی حرف می زد و با جرئت بود.در یک جلسه ای که یکی از وزیران انگلیسی به «ویکتوری هاوس» آمده بود در آنجا سخنرانی داشت. یکی از روزنامه نویسان ایرانی شروع کرد به صحبت کردن. او حرفش را قطع کرد و گفت آقا شما دارید اینجا نطق می کنید و یا سؤال دارید و اگر سؤال دارید بفرمایید. آدمی بود که جرئت داشت و می توانست حرف خودش را بزند. از این گذشته از ته و توی کار ایرانیها هم سر درآورده بود. روزی به من گفت: «این ایرانیها همه شان می خواهند وزیر بشوند. هی میان به این میگن به آن می گن که می خواهند وزیر بشن ما که وزیرسازی نداریم.» در اینجا یک چنین زنی بود و کار می کرد ومرتب می آمد در ویکتوری هاوس از صبح تا شب و گاه تاآخر شب آنجا بود. اگر گاهی وزیران انگلیس به ایران می آمدند وردست آنها بود اما به این آدم نسبت جاسوسی دادند. به نظر من اینها ابلهانه است. البته در زمان جنگ تمام کسانی که در خارج کار می کردند می بایستی اطلاعات خودشان را به دولت خودشان بدهند ولی این غیر از جاسوسی است که برود ببیند فلان کار مخفی که ارتش ایران دارد می کند این طور کارها را به انگلیسیها اطلاع بدهد. من همین حرف را درباره «فاتح» می زنم که فاتح مطلع بود، مورد اطمینان انگلیسیها بود اما ایشان جاسوس نبود.۲۴
نوشته و اظهارنظرهای «علوی» در این مورد جای تأمل دارد. وی که به عنوان فردی سیاسی، اهل قلم، کسی که سیاست از دوران مشروطیت در خانواده اش ریشه داشته، سابقه فعالیتهای برادرش در فرقه کمونیست و عضویت خود وی در گروه ۵۳ نفر و سپس حزب توده و... شناخته می شود بعید به نظر می رسد با چنین سوابقی ایشان به اهداف استعماری انگلستان التفات نداشته باشد. بویژه اینکه مشارالیه مدتی در ویکتوری هاوس به نوعی کارمند سفارت محسوب شده و از نزدیک با فعالیت های آنجا آشنا بود. در این صورت، چگونه علوی همچنان تأکید دارد که لمبتون جاسوس نبود. ویکتوری هاوسی که لمبتون رئیس آن بود و «زینر» هم بعدها به آن پیوست؛ اداره تبلیغاتی که جنگ روانی انگلیس را با ابزار انتشار نشریات متنوع و به کارگیری رادیو بی بی سی و با راهنماییها و مدیریت لمبتون و زینر، هدایت می کرد به چه منظوری تشکیل شده بود؟ پس ماهیت فعالیتها و اقدامات دوشیزه لمبتون با ساز و کارهای مأموریتهای اطلاعاتی هم سنخ بود و دانش ایران شناسی وی در خدمت این گونه اهداف قرار داشت.
ماجرا به حدی روشن است که واقعاً بیان چنین نظریاتی از سوی «علوی» شگفت انگیز است. در جایی که سایر همراهان و هم اندیشان وی به جاسوسی این بانوی انگلیسی صحه می گذارند، ایشان همچنان او را محقق می پندارد. علوی چه چیزی را پنهان می کندو چرا؟
از سویی ذکر این نکته ضروری است که سیاست سه قدرت شوروی، انگلیس و آمریکا در آغاز جنگ جهانی دوم مبارزه با نازیسم و فاشیسم بود و در این مبارزه نوعی اتحاد میان سه قدرت مذکور و جریانات وابسته به آنان به وجود آمده بود و به تبع آن از هرگونه درگیری تا سال ۱۳۲۴ (پایان جنگ) اجتناب می ورزیدند. حتی به همین دلیل (توافق سه قدرت) بر حزب توده نام کمونیست ننهادند. نکته قابل توجه اینکه حزب توده در آغاز فعالیت به علت حضور انگلیسیها در جنوب و قضایای شرکت نفت انگلیس و ایران اجازه فعالیت در خوزستان را نداشت. در چنین شرایطی همکاری مصطفی فاتح و یوسف افتخاری به عنوان وابسته به انگلیس، و رادمنش و ایرج اسکندری عادی می نمود.
«انور خامه ای» در خصوص نحوه استخدام بزرگ علوی و طبری دردستگاه انگلیسیها می گوید:
نخستین کاری که برای من و طبری پیدا شد در شرکت نفت انگلیس و ایران بود. بزرگ علوی این کار را به وسیله مصطفی فاتح پیدا کرده بود. خود علوی با آنکه می توانست به شغل سابقش یعنی تدریس زبان آلمانی در هنرستان صنعتی برگردد اما چون حقوق آن چندان زیاد نبود یا به علل دیگر ترجیح داده بود شغل دیگری را که فاتح برای او یافته بود بپذیرد. فاتح پیش از دستگیری ۵۳ نفر آشنایی مختصری با علوی داشت. پس از سوم شهریور علاقه فراوانی به دوستی با او و سایر روشنفکران ۵۳ نفر نشان می داد چون همکاری انگلیسها و شوروی ایجاب می کرد که میان هواداران آنها نیز همکاری ایجاد شود. فاتح به وسیله علوی با بعضی از روشنفکران مانند ایرج اسکندری، دکتر یزدی و عباس نراقی آشنا شد. علوی به کمک فاتح به معاونت «میس لمبتون» رئیس «ویکتوری هاوس» منصوب گردید. «ویکتوری هاوس» یا «خانه پیروزی» مرکز تبلیغاتی و سیاسی انگلیسیها در ایران بود که آن را به تقلید از «براون هاوس» یا «خانه قهوه ای» مرکز تبلیغات سیاسی آلمان هیتلری تاسیس کرده بودند و در تمام دوران جنگ نقش بسیار مهمی نه تنها در سیاست ایران بلکه در منطقه انجام می داد. انگلیسها یکی از زبردست ترین عناصر فعال خود یعنی خانم دکتر آن. ک. اس لمبتون را به ریاست این مرکز برگزیدند.
و این خانم نشان داد که به بهترین وجهی از عهده انجام این ماموریت خطیر برمی آید. کسانی که کتاب معروف میس لمبتون را به نام «مالک و کشاورز در ایران» که به فارسی هم ترجمه شده است خوانده و یا کتابهای دیگر او را درباره اصلاحات ارضی در ایران دیده اند به خوبی دریافته اند که این زن چه اطلاعات عمیقی درباره کشور ما دارد. میس لمبتون به راستی اعجوبه ای بود. عباس نراقی که به وسیله علوی و فاتح با او آشنا شده بود سالها بعد برای من ماجرای زیر را تعریف کرد:«نراقی پس از آزاد شدن از زندان به قم تبعید شد و تا شهریور ۱۳۲۰ دو سال د رآنجا اقامت داشت. میس لمبتون وقتی از این موضوع آگاه شد از او می خواهد که وی را به حرم حضرت معصومه ببرد و در آنجا راهنمایی کند. نراقی می گفت هر چه به او گفتم این کار بسیار خطرناک است و اگر مردم بفهمند شما را قطعه قطعه خواهند کرد از این کار منصرف نشد. ناچار قرار گذاشتیم چادری سرش کند و خود را خوب بپوشاند و با هم به حرم برویم. من خیال می کردم او دوری در حرم می زند و تماشایی می کند و برمی گردیم. ولی وقتی وارد حرم شد دیدم تازه اول بدبختی است. میس لمبتون دفترچه یادداشتی زیر چادرش گرفته و جزء به جزء حرم و کتیبه های آن را از من می پرسید و یادداشت می کرد. دو ساعت تمام من هی عرق می ریختم و ضمن جواب به سوالات اوالتماس می کردم که زودتر بیرون برویم ولی او با نهایت خونسردی مرا به دنبال خود می کشید و تا همه چیز را یادداشت نکرد از حرم بیرون نیامد.»
باری «علوی» به معاونت میس لمبتون منصوب شد. علوی به طبری و من گفت با فاتح صحبت و او موافقت کرده که ما را در شرکت نفت با حقوق مکفی استخدام کند. من پیشنهاد او را رد کردم چون معتقد بودم که شرکت نفت یکی از ابزارهای عمده سیاست استعماری انگلیس در ایران است و انسان نمی تواند هم انقلابی باشد و هم مستخدم کمپانی نفت انگلیس اما طبری این پیشنهاد را پذیرفت و با ماهی سیصد تومان در شرکت نفت استخدام شد. ۲۵«نورالدین کیانوری» در خاطرات خود در خصوص وابستگی برخی از اعضای حزب توده به انگلیسیها می گوید:«این موضوع که پس از شهریور ۱۳۲۰ «مصطفی فاتح» رئیس شرکت نفت انگلیس در ایران عده ای از ۵۳ نفر را که بی کار بودند به شکلی در شرکت نفت و یا در سازمانهای فرهنگی وابسته به انگلیسیها شاغل کرد در کتب گوناگون نوشته شده است و از جمله نام بزرگ علوی، احسان طبری و عباس نراقی برده می شود. از میان اینها عباس نراقی به طور کلی به طرف همکاری با انگلیسیها رفت و اطلاع من از وابستگی حزب سوسیالیست آقای «شهیدزاده» و اتحادیه کارگری «یوسف افتخاری» به شرکت نفت انگلیس از نشریات سالهای ۱۳۲۵-۱۳۲۰ حزب توده ایران است.» کیانوری در پاسخ به این سوال که ظاهراً دوشیزه لمبتون با رهبران حزب روابط داشت چنین اظهار داشته که «میس لمبتون با فاتح به تمام معنا یکی بود. فاتح این خانم را به این ور و آن ور می کشاند و همه را با او ملاقات می داد. لمبتون می گفت که من کارسیاسی نمی کنم و در کارهای فرهنگی ام. بنابراین میس لمبتون در پوششهای مختلف چون کار در زمینه ادبیات و غیره، با افراد زیادی از حزب ملاقات کرده است. زن باسوادی بود، در رشته ایران شناسی پروفسور بود. وی جاسوس زبردست و با اطلاع و باسوادی بود. یک ایران شناس به تمام معنی بود. معمولاً یک گیوه به پا می کرد و با لباس خیلی خیلی ساده به همه جا می رفت. فاتح سعی می کرد او را به گونه ای به همه جا وارد کند.» کیانوری در این کتاب به کلی منکر تاثیر نقش وی در سیاستهای حزب شده است. ۲۶
مشاهده می گردد که کیانوری نیز به جاسوسی لمبتون صحه می گذارد زیرا کیانوری در این خصوص آموزشهای لازم را دیده بود و با شگردهای اطلاعاتی آشنا بود.
احسان طبری در کتاب کژراهه ۲۷ در مورد همکاری با انگلیسها چنین توضیح داده:«مسئله همکاری با انگلیسها تنها به روزنامه «مردم» محصور و محدود نمی شد. «روستا» به دو تن برای کار کردن در خانه پیروزی (علوی) و شرکت نفت (من) ماموریت داده بود. من با حقوق نود تومان در ماه در دارالترجمه «شرکت» که رئیس آن «زندی» بود استخدام شدم. کار مهمی به من داده نشد ولی بعد از چندی روستا و اردشیر (آوانسیان) به ما اعلام کردند که باید از این محلها برویم. من اطاعت کردم ولی علوی به کار خود در خانه پیروزی که تحت ریاست میس لمبتون بود ادامه داد.»
ازگفته های طبری برمی آید که تصمیم به این نوع همکاری از طرف دولتهای شوروی و انگلیسها اتخاذ شده بود و اجرای آن از سوی شورویها به حزب توده ابلاغ گردید و از جانب انگلستان به فاتح (که قبلاً درباره نقش او در جریان ارتباط با لمبتون مطالبی بیان گردید) مراجعه شد. در واقع این امر دستور شورویها برای همکاری با انگلیس بود. پس از ورود ارتش امریکا به ایران، بین روزولت و استالین مذاکراتی درباره همکاریهای آتی در ایران انجام گرفت. پس از موافقت تلویحی و اعلام نشده شوروی و آمریکا در دوره روزولت علیه انگلیس، همکاری با فاتح و لمبتون عملا از دستور کار حزب توده خارج شد.۳۵
یکی دیگر از رهبران سابق حزب توده تأکید می کند که انتشار روزنامه ضدفاشیستی مردم با اشاره مستقیم شوروی و در نتیجه مباحثه بین میس لمبتون و یک خاورشناس روس صورت گرفته است هر چند به ظاهر این دیدار (بین میس لمبتون و خاورشناس روس) پس از انتشار نخستین شماره های روزنامه صورت گرفته باشد، ولی به هر حال نشان دهنده عمق اهمیتی است که این دو ابرقدرت برای هدایت افکار عمومی در جهت سیاست های خود قایل بوده اند.۳۶
علاوه بر این در واگویی خاطرات دیگران می خوانیم:
«عطاءالله زاهد» هنرپیشه و کارگردان سینما و تئاتر که بعد از شهریور ۱۳۲۰ در تئاتر «فرهنگ» با «عبدالحسین نوشین» همکاری داشت برای نگارنده چنین نقل کرد: «من با فضل الله صبحی مهتدی»۳۷ (قصه گوی ظهر جمعه رادیو در دهه ۲۰ تا ۴۰) هر هفته شب های شنبه برنامه ای تحت عنوان «با آثار ادبیات شرق آشنا شوید» در رادیو تهران اجرا می کردیم و طی آن برگردان آثار نویسندگان روس را که از سوی انجمن دوستداران شوروی که «صادق هدایت» هم عضو آن بود تهیه می شد، برای شنوندگان رادیو می خواندیم. روزی نامه ای از دوشیزه لمبتون برای من نزد گیشه تئاتر گذارده شده بود که مرا دعوت به ملاقات در خانه پیروزی کرده بود. شب نامه را به «نوشین» نشان دادم و نوشین گفت: «حتما دعوت را اجابت کن چون حالا دیگر انگلیسی ها متفق ما هستند و یک دشمن مشترک (هیتلر) داریم. وقتی به خانه پیروزی رفتم احسان طبری و بزرگ علوی را مشاهده کردم که در یکی از اتاق ها سرگرم ترجمه متون آثار نویسندگان معاصر انگلیس می باشند. در این ملاقات لمبتون به من دو پیشنهاد کرد؛ یکی اجرای برنامه در رادیو برای معرفی نویسندگان انگلیس و آثار آنان و دیگر اینکه اگر تمایل داشته باشم به لندن بروم و در رادیو بی بی سی گویندگی کنم. پیشنهاد اول به اجرا درآمد و هر هفته آثاری که طبری و علوی از انگلیسی و آلمانی ترجمه می کردند به وسیله من در رادیو عرضه می شد.۳۸
انور خامه ای در بخشی از خاطرات خود اشاره می کند که: «هنوز یک ماه از همراهی ارفع۳۹- صدر۴۰ نگذشته بود که شکست آن برای بسیاری از محرکان و پشتیبانان آن آشکار گردید. با اقداماتی که انگلیسی ها انجام می دادند (اشاره به انتشار مقاله روزنامه تایمز لندن) به خوبی معلوم بود دولت انگلیس از وضع وخیمی که در نتیجه اعمال حکومت صدر- ارفع پیش آمده سخت نگران است و چون همه می دانند که این حکومت به ابتکار خود آن دولت تشکیل گردیده است می کوشد خود را تبرئه کند به همین مناسبت مقارن همان ایام اداره انتشارات سفارت انگلیس تصمیم گرفت چند تن مدیران روزنامه ها و نمایندگان مطبوعات ایران را برای بازدید از انگلستان دعوت کند تا ضمن آن هم بی طرفی خود را در جریانات اخیر ایران نشان دهد و هم دلجویی از مطبوعات ما کرده باشد. این خبر به وسیله بزرگ علوی به اطلاع رهبران حزب توده رسید و علوی اضافه کرد که میس لمبتون اصرار دارد که حتما یک نفر نماینده از روزنامه «رهبر» در این عده باشد چون ایرج اسکندری و حکمی قبلا به پاریس رفته بودند و من نیز تحت تعقیب بودم و دیگران نیز موانعی داشتند. سرانجام قرعه فعال به نام ملکی خورد و با آنکه او نیز خود حاضر نبود در آن شرایط مبارزه تهران را ترک کند به هر ترتیب او را مجبور کردند مسافرت را بپذیرد و مسافرتی که چنانچه بعدا خواهیم دید خیلی به سود حزب توده تمام شد. طبیعی است که گذرنامه و مقدمات این سفر توسط اداره انتشارات سفارت انگلیس فراهم شد و دولت و مقامات انتظامی جرأت نداشتند از آن جلوگیری کنند.»۴۱
انور خامه ای معتقد است تعداد زیادی از احزاب و شخصیت ها علیه حکومت صدر- ارفع شعار، بیانیه و اعلامیه صادر کردند و هر گروهی به نوبه خود مخالفتش را با این حکومت اعلام کرد. با وجود این صدرالاشراف همچنان به استناد فرمان شاه، کار نخست وزیری را انجام می داد و یکی از عواملی که آزایخواهان را به پایداری در برابر حکومت صدر- ارفع ترغیب و تشویق می کرد پیروزی حزب کارگر انگلیس و انتخابات و روی کار آمدن حکومت «اتلی» بود. از این پیروزی، احزاب به ویژه حزب توده بسیار خرسند و خشنود بود. حزب توده از دولت انگستان تقاضای پشتیبانی از آزادیخواهان داشت. نقش لمبتون و علوی و چند نفر دیگر از حزب توده را که با انگلیسیها رفت و آمد داشتند در این جریان نباید فراموش کرد.
از گفته های طبری برمی آید که تصمیم به این نوع همکاری از طرف دولتهای شوروی و انگلیسها اتخاذ شده بود و اجرای آن از سوی شورویها به حزب توده ابلاغ گردید و از جانب انگلستان به فاتح (که قبلاً درباره نقش او در جریان ارتباط با لمبتون مطالبی بیان گردید) مراجعه شد. در واقع این امر دستور شورویها برای همکاری با انگلیس بود. پس از ورود ارتش امریکا به ایران، بین روزولت و استالین مذاکراتی درباره همکاریهای آتی در ایران انجام گرفت. پس از را و بچه ها را نشان می دادند. در این تصویر یک نکته پنهان رازداری نهفته بود که همانا ظاهر یک جنگل پردرخت که در درونش یک گاری و با سرنشین هایش از دید پنهان بودند. لذا این تصویر در یک مجله بچگانه خانه صلح انگلیس با زبان بی زبانی می خواست بگوید که خیلی از مسائل ساده و پیش پا افتاده در جهان اتفاق می افتد که از نظر ظاهر مثل این تصویر جنگل است ولی در درونش نشانی از رازی های نهفته دارد که پنهان است و فقط طراحان آنها قادرند که از درون آن، تصاویر ناپیدا را پیدا کنند.
● پان ایرانیست ها و لمبتون
ناصر انقطاع۴۲ در فرازی از کتابش ذیل عنوان نخستین انشعاب چگونه رخ داد، می نویسد: «در یکی از روزهای تیرماه سال ۱۳۳۰ «علی محمد لشکری» تنی چند از کوشندگان مکتب پان ایرانیست را به خانه خود که در حقیقت یکی از پایگاه های سازمان بود و هسته اصلی سازمان هم در همین خانه کاشته شده بود فراخواند و گفت: «بدان گونه که آگاه شدیم «محمدرضا عاملی تهرانی» و «محسن پزشکپور» تماس های محرمانه ای با میس لمبتون انگلیسی دارند. میس لمبتون در دوران جنگ جهانی دوم که انگلیسی ها و روس ها به ایران تاختند، به ایران آمد و در مرکز تبلیغاتی بزرگ انگلیسی ها در خیابان فردوسی شمالی نرسیده به میدان فردوسی سرگرم کار شد و چون تحصیلات عالی خود را در زبان فارسی گذرنیده بود در این مرکز ظاهراً به آموختن زبان انگلیسی به ایرانی ها پرداخت. البته در این مرکز تبلیغاتی برای گرد آوردن ایرانی ها شاخه های دیگری هم تدارک دیده بودند. از آن میان بخش های هنری، نقاشی، تئاتر، نویسندگی و روابط عمومی و کلاس های انگلیسی را می توان نام برد. لمبتون، دبیر این مرکز کارش تنها درس دادن نبود. زیرا پس از رفتن نیروهای انگلیسی از ایران وی در همین مرکز ماند و شروع به مسافرت های گوناگون به سراسر کشور بویژه به بخش های جنوبی کرد و سال های چندی تا ملی شدن نفت در ایران ماند. وی با بسیاری از مقامات، از آن میان با عبدالحسین هژیر که به مقام های وزات و نخست وزیری و وزارت دربار رسید، نیز دوستی صمیمانه داشت.»۴۳ دوشیزه لمبتون در زیر پوشش پژوهش های علمی و مردم شناسی، زیرشناخت باورهای سیاسی و فرهنگی و اجتماعی ایرانیان گفت وگوها و دیدارهای پیدا و پنهان نیز ب رهبران حزب های سیاسی ایران انجام می داد و هنگامی که چنین درخواستی را از مکتب پان ایرانیست کرد، شورای مرکزی صلاح ندید که چنین گفت وگو و دیداری با او انجام شود.
سرانجام، در دوران ملی شدن صنعت نفت چون شایع شد که وی در استان فارس و بختیاری سرگرم توطئه و تحریک عشایر است به دستور دکتر مصدق از ایران اخراج شد و به انگلستان بازگشت و با سمت استاد زبان فارسی دانشگاه آکسفورد (یا کمبریج) سرگرم کار شد. «به هر روی لشکری گفت ما آگاه شدیم که پزشکپور و عاملی دور از نظر شورای رهبری مکتب و به گونه ای پنهانی با میس لمبتون دیدارهای داشته اند. وی سخنان خود را دنبال کرد و گفت گذشته از این، گزارش رسیده است که محسن پزشکپور در برخی از شب ها به خانه «سید مهدی پیراسته» از سردمداران مخالف مصدق می رود و تا نیم شب ها در آنجاست و روشن نیست که چه زدوبندهایی را انجام می دهد. لشکری افزود: «امروز پزشکپور را در اینجا خواسته ایم تا نخست بگوید که چرا با وجود ناخشنودی شورای رهبری از دیدار با میس لمبتون، با او دیدار داشته است و همچنین روشن کند که چرا بارها به خانه مهدی پیراسته، یعنی کسی که یکی از سردمداران مخالف با جنبش ملی شدن نفت ایران است می رود و سوم اینکه چرا این رفت و آمدها پنهانی انجام گرفته و گزارش آن را به شورا و مکتب نداده است و چهارم اینکه آگاه شدیم که محسن پزشکپور به وسیله شخصی به نام «سرتیپ زاده» رئیس اداره آگاهی از بودجه محرمانه آن دستگاه پول می گیرد و رابط میان سرتیپ زاده و پزشکپور نیز یکی از دوشیزگان پان ایرانیست به نام «پریوش سرخوش» است. که این دوشیزه از خویشان سرتیپ زاده است.»
نویسنده کتاب که خود از پان ایرانیست های سابق است، پس از شرح برخی امور داخلی می افزاید:
وضع بسیار حساسی پیش آمده بود. سه چهارتنی را که لشکری برای فاش کردن این نکته ها به خانه خود فراخوانده بود گیج و مات یکدیگر را می نگریستند و سخنی بر زبان نمی آوردند. پس از لشکری «محمد مهرداد» رشته سخن را به دست گرفت و گفت: هر پنج اتهام پزشکپور سنگین است و گزارش هایی که به ما رسیده کاملاً مستدل و استوار است. براین پایه جز نام «خیانت» نام دیگری نمی توان داد. لحظه ای گذشت که پزشکپور آمد. او همیشه غبغبی می گرفت و به گونه ای رفتار می کرد که نشان دهد رهبر و سرپرست دیگران است و آن روز نیز با همان رفتار و روش به خانه لشکری آمد و علی محمد لشکری و محمد مهرداد و منوچهر تیمسار کازرونی او را به اتاقی بردند که یکی دو تن از ما حضور داشتیم و یکی دو تن هم از پشت شیشه در ورودی درون اتاق را می نگریستند. نخستین سخن را مهرداد آغاز کرد و گفت آقای پزشکپور می دانید که من هموند انجمن و جزو شورای مرکزی آن بوده ام و یک بار هنگام ورود به انجمن، طی تشریفاتی که همه می دانیم سوگند خورده ایم ولی زمانی که مکتب پان ایرانیست بنیاد نهاده شد شما دوباره مرا سوگند دادید، چرا؟
در این هنگام لشکری رشته سخن را به دست گرفت و گفت: سرور پزشکپور! ما آگاه شدیم شما چند بار با میس لمبتون دیدار داشته اید. رنگ از چهره پزشکپور پرید و نگاهی به لشکری و مهرداد کرد و گفت مقصودتان را نمی فهم. لشکری که آوایی تندرآسا داشت صدای خود را اندکی بلندتر کرد و گفت پرسش من ساده است. تو چند بار با میس لمبتون دیدر داشته ای، ازاین گذشته برخی از شبها نیز به خانه مهدی پیراسته رفته ای و سازمان را از هیچ یک از این کارها آگاه نکرده ای. پزشکپور گفت شما حق ندارید از دبیر مسئول سازمان این گونه بازخواست کنید.
من با شورای رهبری طرف هستم. لشکری گفت من و مهرداد و منوچهر تیمسار کازرونی از هموندان شورایی هستیم که تو می گویی با آن طرف هستی. از تو می پرسم که چند بار با میس لمبتون دیدار داشته ای؟ چرا شبها به خانه سیدمهدی پیراسته که دشمن خواستهای ملت ایران است می روی و تا دیرهنگام در آن جا می مانی؟ و چرا از سرتیپ زاده رئیس آگاهی، ماهانه دستمزد می گیری؟ در این هنگام پزشکپور بی آنکه سخنی بگوید به صورت قهر از جا برخاست که از اتاق بیرون برود. لشکری که مردی درشت اندام و بلندبالا و از کشتی گیران به نام بود شانه های او را گرفت و محکم روی صندلی نشاند و فریاد زد: بنشین و حرف بزن. آن گاه دست در جیب کرد و هفت تیری بیرون کشید و گفت خائن! تو را همین جا می کشم. تو با خون من و این جوانان پاکدل و صدها مانند اینها سرگرم معامله با میهن فروشان و جاسوسان شده ای (بعدها دانستیم که هفت تیر چوبی بوده و تنها برای اقرار آوردن پزشکپور از آن سود برده شد که اتفاقاً مؤثر هم بود.) پزشکپور با دیدن هفت تیر و شنیدن آوای تندرآسای لشکری، ناگهان درهم شکست و درحالی که مانند جوجه ای درون آب افتاده می لرزید گفت: من تنها دو بار با دوشیزه لمبتون دیدار داشته ام و نمی دانم که چند بار به خانه پیراسته رفتم ولی هرگز قصد خیانت نداشته ام و چیز مهمی رخ نداد که در خور گزارش باشد. لشکری گفت دروغ نگو اگر قصد خیانت نداشتی چرا شورا را آگاه نکردی؟ باید راست بگویی. پزشکپور درحالی که به لکنت دچار شده بود گفتن مطالب را آغاز کرد ولی لشکری گفت آنچه را می خواهی بگویی بنویس. از آن سوی محمدرضا عالمی تهرانی به محض آگاه شدن از ماجرا همان شب گزارشی دست و پا شکسته از دیدارهای خود با میس لمبتون تهیه کرد و به مکتب فرستاد و تاریخ آن را هم دو روز جلوتر گذارد و در گزارش خود افزود که به انگیزه مأموریتی که از سوی دبیر مسئول (پزشکپور) داشتم این کار را انجام دادم و بدین وسیله می خواست هم خود را تبرئه کند و هم بگوید که کار پزشکپور محرمانه نبوده و به من نیز چنین مأموریتی داده شده بود، که بعداً شورا را آگاه کنیم، دلیلی که به هیچ روی پذیرفتنی نبود.۴۴
● رخدادهای سیاسی دهه۳۰ و ۱۳۲۰
نخستین واکنش عوامل استعمار درباره ملی شدن صنعت نفت تقریباً از همان ابتدای بحران یعنی در سال ۱۹۵۱ (۱۳۳۰) بروز کرد. در مارس ۱۹۵۱ مقاله ای بدون نام در روزنامه تایمز منتشر شد. وزارت امور خارجه انگلستان این مقاله را به عنوان عالی ترین تحلیل از جریانات داخلی ایران و ریشه های اصلی مسئله ملی شدن صنعت نفت، مورد توجه قرار داد. بعدها معلوم شد نویسنده آن دوشیزه لمبتون بوده است. وی در این مقاله توجه خوانندگان را به دسته بندیها و تضادهای داخلی جلب می کرد که در مسئله نفت به اوج خود رسیده بود. ازنظر نویسنده، جامعه ایران طی سالیان دراز درحالت عدم تعادل بوده است.
دیدگاههای لمبتون که اسناد و آرشیوهای زیادی در اختیارش بود تا به ایجاد اخلال روند نهضت ملی شدن نفت و تخریب موقعیت مصدق بپردازد، با نظریات دیگر نویسندگان بریتانیایی کاملاً منطبق بود. آنان نیز مانند لمبتون معتقد بودند که وضع به سرعت بدتر می شود و بیش از هر زمان دیگری لازم است که اقدامات قاطعانه و مؤثری برای جبران اشتباهات گذشته به عمل آید. ازنظر بریتانیا، حکومت مصدق و جریانهای همراه یک مصیبت بود چرا که مسئله موجود به نفت محدود نمی شد بلکه این جریان چیزی را هدف قرار داده بود که از آن به عنوان کاپیتالیسم بریتانیا یاد می شد. لمبتون پی برده بود که در این اوضاع و احوال نمی توان منافع امپریالیسم انگلستان را در ایران تأمین کرد. از این رو وی تنها راه نجات بریتانیا از این مخمصه را توسل به دخالتهای پنهانی و تضعیف موقعیت دکتر مصدق می دانست.۴۵
کوششهای انگلیس برای طرد مصدق از صحنه سیاسی ایران سالها قبل از نخست وزیری وی آغاز شده بود چه او مدام با امتیازنامه سال ۱۹۳۳ عناد می ورزید. در مارس ۱۹۵۱ «سرفرانسیس شپرد» طرحی ریخت که به موجب آن از شر مصدق و هواداران او در مجلس خلاص شود؛ به این ترتیب به شاه فشار آورد که مجلس را منحل کند و «سیدضیاء» و یا «احمد قوام» را روی کار بیاورد که با هر کدام از آنها در غیاب پارلمان می توانستند وارد معامله شوند و قضیه نفت را به نفع انگلیس به پایان برسانند.۴۶
در این هنگام لشکری رشته سخن را به دست گرفت و گفت: سرور پزشکپور! ما آگاه شدیم شما چند بار با میس لمبتون دیدار داشته اید. رنگ از چهره پزشکپور پرید و نگاهی به لشکری و مهرداد کرد و گفت مقصودتان را نمی فهم. لشکری که آوایی تندرآسا داشت صدای خود را اندکی بلندتر کرد و گفت پرسش من ساده است. تو چند بار با میس لمبتون دیدر داشته ای، ازو در وجود مصدق برای انگلیس نفعی نمی دید، پیشنهاد کرد برای تحت الشعاع قرار دادن او باید دست به عملیات پنهانی زد و به دوستان ایرانی که هنوز در آن کشور داریم روحیه داد؛ چه بعید به نظر می رسد آنها از ترس آن که مبادا جزو خائنین محسوب شوند در برابر مصدق خودی نشان دهند؛ مگر آنکه بدانند ما کمکشان می کنیم.
«برتود» در گزارش ژوئن ۱۹۵۱ خود می نویسد:
در مورد این بحران با دوشیزه لمبتون که در دوران جنگ جهانی دوم وابسته مطبوعاتی سفارت انگلیس در تهران بود مذاکراتی داشتم. او نویسنده ای است که مدت زیادی در ایران به سر برده و با زبان و افکار مردم ایران بهتر از هرکس دیگر آشنایی دارد. وی معتقد است که هیچ نوع معامله ای با مصدق امکان پذیر نیست و تا جایی که ممکن است باید او را بایکوت کرد مگر در موارد بسیار ضروری که برای حفظ نظم عمومی در جنوب ایران لازم باشد. به نظر او یکی از راههای پنهانی برای تضعیف موقعیت دکتر مصدق قوت قلب دادن به ایرانیانی است که درک آنها از «مفهوم منافع ملی ایران» با نظرات بریتانیا تطبیق می کند، ولی واهمه دارند که خائن قلمداد شوند. او همچنین عقیده دارد که راه دیگر ممکن است این باشد که با استفاده از افسران روابط عمومی سفارت بریتانیا در تهران وضع را تغییر داد و فرصتی را به وجود آورد تا آن عده از روشنفکران ایرانی که نظر مساعدی نسبت به بریتانیا دارند بتوانند بی پرده علیه مصدق سخن بگویند و لمبتون همچنین معتقد است که بدون انجام رهنمودهای فوق نمی توان رژیم کنونی را تغییر داد. لمبتون همچنین معتقد است که اگر بریتانیا تلاشهای محتاطانه ای را صورت دهد خواهد توانست همکاری ایرانیانی را که معتقدند ناسیونالیسم مصدق منجر به یک خودکشی اقتصادی خواهد شد، جلب کند.
لمبتون پس از ارائه چنین تحلیل و راه حلهایی برای اجرای طرح خود «رابین زینر»۴۷ را برای رهبری عملیات پنهانی انگلیس پیشنهاد می دهد. لمبتون اصرار می ورزید که این طرح بایستی توسط زینر اجرا شود چرا که وی از عهده اش برمی آمد؛ و این متضمن نفعی تاریخی برای بریتانیا است.۴۸
«میس لمبتون» همچنین گفت لازم است دکتر «رابین زینر» استاد کرسی زبان فارسی در دانشگاه آکسفورد را که در طول جنگ در عملیات پنهانی خویش در ایران موفق بوده به تهران بفرستیم که مبارزه ای زیرزمینی را علیه مصدق شروع کند و زمینه را برای تعیین نخست وزیری که از لحاظ بریتانیا مناسب باشد، فراهم نماید. دوشیزه لمبتون بهترین نامزد را برای نخست وزیری در درجه اول «سید ضیاء» و سپس «احمد قوام» یا «علی سهیلی» سفیر ایران در لندن می دانست. بعداً لمبتون نام «عباس اسکندری» را نیز به این لیست سه نفره اضافه کرد و گفت که اسکندری ابتدا از رهبران حزب توده بوده ولی وقتی یک پست مناسب به او داده شد خود را از کمونیستها کنار کشید. به نظر دوشیزه لمبتون، عباس اسکندری یک فرصت طلب تمام عیار و در عین حال توانا به شمار می رفت که در برابر پول حاضر بود هر کاری را انجام دهد.
«جفری فورلانگ» رئیس اداره امور شرق وزارت امور خارجه انگلستان، پس از مطالعه روی لیست چهار نفره دوشیزه لمبتون متوجه شد که در مورد هر یک از آنها ملاحظاتی دارد. مثلا درباره «سید ضیاء» احساس می کرد گرچه او به هواداری از انگلیس مشهور است اما شانس او برای احراز این پست قدری مشکوک به نظر می رسید به خصوص که به سختی می توان انتظار داشت که چرخش پاندول سیاسی به سرعت به نفع ما تغییر جهت دهد. «قوام» هم پیر و بیمار بود. فورلانگ به لیست چهار نفری دوشیزه لمبتون، سرلشکر «فضل الله زاهدی» وزیر کشور سابق مصدق را هم اضافه کرد اما بعداً نامش را خط زد و گفت او در طول جنگ در تحریکات طرفداران آلمانها علیه ما در ایران ظاهراً دخالتهایی داشته گرچه به خاطر آنکه نیروهای انگلیسی او را توقیف و زندانی کردند، کینه ای از بریتانیا به دل نگرفت.۴۹ در حالی که انگلیسیها (هربرت هریسون وزیر امور خارجه انگلستان) مصدق را به عنوان خطری برای منافع بریتانیا در خاورمیانه و به طور کلی در هر جای جهان تلقی می کردند، «هنری گریدی» سفیر آمریکا در تهران مصدق را تحسین می کرد. از این سو اختلاف نظرهای انگلیسیها با آمریکاییها در ارتباط با مصدق حاد شده بر سر تداوم حضور وی بر اریکه قدرت یا سرنگونی وی اختلافات شدیدی بین طرفین ظهور و بروز نمود.
یکی از شیوه هایی که انگلیسیها برای مقابله و حمله به سردمداران نهضت ملی شدن نفت برگزیده بودند، بهره گیری از امکانات رادیو بی بی سی بود. «فورلانگ» به «شپرد» اطلاع داد ما با تنظیم کنندگان برنامه های فارسی بی بی سی هر دو هفته یک بار به طور مرتب جلسه داریم وهرگاه بخواهیم خط تازه ای را در این مورد دنبال کنند حدود آن را برایشان مشخص می کنیم. بی بی سی بسیار خوشحال خواهد شد که از طرف شما راهنمایی شود که طرح چه مسائلی اثرات بیشتری خواهد داشت تا برنامه های خود را بر همان اساس تنظیم نماید.
فورلانگ حتی نوشته بود: برنامه های فارسی رادیو بی بی سی، دولت کنونی ایران را به صورت «دولتی احمق و کله شق» معرفی خواهد کرد، روی ترس ایران از روسیه انگشت خواهد گذاشت و احتمالا این حدس و گمان را تقویت خواهد کرد که پس از اعلام آتش بس در جنگ کره، نقطه ای که در آینده روسها به آن ضربه خواهند زد، ایران خواهد بود.۵۰
● طرحی برای معامله با مصدق
«جفری ویلر» از اعضای سفارت انگلیس در تهران که چندین سال به طور فعال با AICO در زمینه روابط عمومی کار کرده بود در هنگام حضور در لندن از طریق «باوکر»، دستیار معاون وزارت امورخارجه، پیشنهاد کرد به اتفاق دوشیزه لمبتون نامه هایی از قول اتباع بریتانیا مقیم ایران به عنوان بی بی سی جعل کنند که در آنها از زبان این به اصطلاح انگلیسیهای مقیم تهران آنچه را که وزارت امورخارجه مایل است مطرح شود منعکس سازند. اما گردانندگان بخش فارسی رادیو بی بی سی این پیشنهاد را رد کردند و گفتند ممکن است شنوندگان ایرانی مشکوک شوند و بالاخره حقیقت آشکار گردد که اصولا چنین اشخاصی یا در ایران وجود ندارند و یا اصلا چنین مطالبی ننوشته اند.۵۱
در ادامه، می توان به سیاستهای ضدملی انگلیسیها و تشکیل جلسات متعدد آنان در این مورد اشاره کرد. آخرین جلسه مهم دولت کارگری انگلیس برای سرنگونی دولت مصدق روز ۲۳ اکتبر ۱۹۵۱ تشکیل شد. در این جلسه «لسلی روروان» از وزارت خزانه داری مسئله اصلی را چنین مطرح کرد: در صورتی که بریتانیا به این نتیجه قطعی رسیده باشد که به هیچ وجه با مصدق وارد گفتگو نشود آیا ما آماده ایم دست به اقداماتی بزنیم که به سقوط وی منجر گردد؟۵۲
تشکیل چنین جلسات و اظهارنظراتی از سوی مقامات انگلیسی لمبتون را بر آن داشت تا به صبر و شکیبایی توصیه کند. وی می گفت: اگر ما فقط بتوانیم بر اعصاب خود مسلط باشیم، دکتر مصدق سقوط می کند و AIOC به ایران بازخواهد گشت. به نظر دوشیزه لمبتون، مصدق و هوادارانش فاقد چنان سازمان و موقعیت اجتماعی بودند که بدون کمک خارجی بتوانند به صورت نیرومندی روی پای خود بایستند.
دوشیزه لمبتون نسبت به کاشانی۵۳ سوءظن۵۴ داشت که مبالغ هنگفتی پول از جایی دریافت داشته احتمالا این پول را نه روسها بلکه یک منبع آمریکایی در اختیار او قرار داده است و اضافه می کرد البته پول از طرف وزارت امورخارجه آمریکا پرداخت نشده ولی شاید منبع پرداخت آن شاخه ای از S.O.E (سازمان عملیات اجرایی ویژه) بوده که برای مدتی از دکتر مصدق و کاشانی به عنوان پاسخی در برابر کمونیسم استفاده می کرد. لمبتون ارزیابی آمریکا را درباره قدرت مصدق رد می کرد و عقیده داشت آمریکاییها در مورد مسائل مربوط به ایران تجربه و واقع بینی سیاسی انگلیسها را ندارند.۵۵ نکته مهم اینکه، مبارزات آیت الله کاشانی از عراق در سال ۱۹۲۰ و تداوم آن طی سالهای بعد و همچنین مواضع ایشان در خلال سالهای مبارزه، موضوعی است که خود جای تحلیل جداگانه ای دارد. اما اینکه دوشیزه لمبتون بدون ذکر سند و ارائه دلیل متقن چنین اتهامی را به ایشان وارد کرده چیزی جز عدم مماشات این چهره ضدانگلیسی به ذهن متبادر نمی سازد و از این رو این مطلب صرفا به منظور بدنام کردن و مخدوش نمودن وجهه سیاسی این روحانی مبارز مطرح شده است.
تقریبا از ابتدای بحران سال ۱۹۵۱ میلادی یک جریان فکری قوی در وزارت امورخارجه انگلیس معتقد بود که احساسات ضدانگلیسی (بیمارگونه) و زیرکانه مصدق هرگونه مذاکره ای را بیهوده می سازد. این طرز فکر در گزارشهای «اریک برتود»، دستیار معاون وزارت امورخارجه در امور اقتصادی منعکس می گردید، گو اینکه این شخص تماس روزمره با مسائل ایران نداشت. در واقع در اثر نوعی «توافق شرافتمندانه» او تا حدودی از مسائل مزبور کنار گذاشته شده بود چون پیش تر کارمند «شرکت نفت انگلیس و ایران» بود اما در هر موردی که فرصت دست می داد آزادانه عقیده اش را ابراز می کرد که معمولا در تأیید قضاوتهای دوست صمیمی اش خانم آن لمبتون بود. وی نه تنها به عنوان یک دانشمند بلکه به عنوان شخص صاحب نظر در امور جاری ایران مورد احترام بود. نظریات او هر چند معمولا به طور مستقیم یا از طریق گزارشهای «برتود» ابراز می شد، وزنه ای به شمار می رفت. میس لمبتون به وزارت امورخارجه اصرار می ورزید تا جایی که امکان دارد مصدق را بایکوت کنند و تنها در موارد بسیار ضروری برای حفظ نظم عمومی با او وارد معامله شوند. یک سال و نیم پس از روی کار آمدن مصدق، برتود می نویسد: «میس لمبتون تعطیلات آخر هفته گذشته را با ما گذراند و او هنوز معتقد است که مذاکره با مصدق امکان پذیر نیست زیرا موضع او به طور کلی بر احساسات ضدانگلیسی قرار دارد. اگر شروع به دادن امتیاز بکند پایه های قدرت خودش را در هم خواهد ریخت. بنابراین به نظر میس لمبتون پذیرفتن هرگونه توافقی با مصدق بی فایده است چون او بلافاصله دبه درخواهد آورد.»۵۶
به عقیده لمبتون امکان دارد موضع مصدق را با «وسایل پنهانی» تخریب کنیم. او فکر می کرد که از طریق وابسته مطبوعاتی سفارت انگلیس در تهران به تدریج می توان حالت عمومی را تغییر داد و بدین سان به ایرانیان باهوشی(!) که آماده همکاری با انگلیسها هستند فرصت داد. در یکی از گزارشهای «برتود» در ژوئن ۱۹۵۱ (خرداد ۱۳۳۰) آمده است: «میس لمبتون احساس می کند بدون مبارزه ای براساس خطوط فوق الذکر امکان ندارد بتوان محیط مساعدی را برای تغییر رژیم در تهران به وجود آورد.» با تلاشهای محرمانه انگلیس، همکاری با ایرانیانی میسر می بود که اطمینان داشتند برنامه مصدق در ملی کردن نفت فقط به خودکشی اقتصادی مملکت خواهد انجامید. از این رو لمبتون برای انجام این وظیفه پیچیده و دشوار، رابین زینر را پیشنهاد کرد. به نظر میس لمبتون این شخص مرد «ایده آل» برای رهبری عملیات پنهانی طرفداران انگلیس بود. به نوشته برتود در ژوئن ۱۹۵۱ دکتر زینر هنگامی که در سال ۱۹۴۴ تهدید جدی وجود داشت که روسها آذربایجان را تسخیر کنند در امر تبلیغات مخفی بی اندازه موفق بوده است. او هر کس را که در ایران سرش به تنش بیارزد و اهمیتی داشته باشد می شناسد. شخصی است بسیار زیرک البته در آن هنگام خط مشی سیاسی ما بر این قرار داشت که افکار عمومی را از بازار به بالا بر ضد رخنه روسها برانگیزیم.
● سفر با چادرنماز
در حال حاضر، «اسکوایر» رایزن جدید ما این وظیفه را انجام می دهد ولی خیلی کم به امور دیگران می پردازد و بزودی کاری که دوشیزه لمبتون بیچاره به تنهایی از پس آن برمی آمد، چهار یا پنج نفر انجام خواهند داد. حتی در این صورت باز هم دستش از آنچه برایش باقی می ماند پر خواهد بود؛ خواندن مطبوعات ایرانی، حفظ تماس با سردبیران و روزنامه نگاران، نشر یک تفسیر خبری به فارسی، تقریبا هفت بار در ماه، فیلم های تبلیغاتی و امثال آن. وقتی کالورت بیاید، سرپرستی رادیوی ما را به عهده می گیرد و سعی خواهد کرد در رادیوهایی که برنامه فارسی پخش می کند نفوذ کند. فعلا دوشیزه لمبتون با کمک گرفتن از هر کسی باید این کار را انجام دهد. بعدا یک افسر جوان بخش سیاسی هند به اینجا خواهد آمد که کار اصلی او اداره بولتن روزانه انگلیسی خواهد بود. (ص ۱۴۶)
ـ یازدهم ژوئن ۱۹۴۳ (۱۳۲۲.۳.۲۰)
امروز من نه به صورت عادی بلکه در یک مراسم رسمی و تشریفاتی به سه نفر از افراد جمع خودمان مدال هایی دادم که به مناسبت سال نو اعطا می شود. یکی از آنان دوشیزه لمبتون۷۲ بود که طی نزدیک به چهار سال بودن مرخصی در سمت وابسته مطبوعاتی خدمت کرده است. خوشحالم که بگویم او این هفته عازم میهن است.(ص ۲۶۶)
ـ دسامبر ۱۹۴۴ (۱۳۲۳.۹.۱۹)
یکی از مسائل ما اسکان دادن به کارمندان زن است و حال آنکه وقتی من اینجا آمدم فقط یک زن وجود داشت؛ دوشیزه لمبتون.(ص۳۶۶)
لمبتون پس از پایان جنگ جهانی دوم و خروج نیروهای متفقین، بار دیگر به ایران آمد. ورود او هفده روز پس از تشکیل دولت هژیر و هم زمان با مسافرت شاه به انگلستان انجام شد. بحث های داغی درباره مأموریت جدید او و فعالیت هایش درگذشته در روزنامه های مخالف دولت در گرفت. چندی پس از ورود به ایران (گفته می شد که بارها ملاقات های پنهانی با هژیر داشته) مسئله سفر «نوری اسفندیاری» وزیر امور خارجه دولت هژیر به انگلستان پیش آمده بود و رادیو بی بی سی در برنامه فارسی خود تأیید کرد سفر وزیر امورخارجه برای مشورت با «مستربوین» وزیر امور خارجه وقت انگلستان جهت تغییر بعضی از مواد قانون اساسی ایران صورت گرفته است.
لمبتون بار دیگر در زمان آغاز حکومت مصدق به ایران آمد. مأمورین بلافاصله ورود او را به مرحوم مصدق گزارش دادند. در این هنگام یک ماه از ورود لمبتون می گذشت. او پس از برخورد سرد با مقامات ایران با اتومبیل به بغداد رفت و از بغداد به کرمانشاه بازگشت. در این شهر بیست روز مهمان مستر هاوس کنسول انگلیس در کرمانشاه بود. (در آن تاریخ هنوز در این شهر دولت ایران رابطه خود را با انگلیسی ها قطع نکرده بود و کنسولگری ها و سفارت انگلیس در ایران تعطیل نشده بود.) لمبتون درحالی که چادر نمازی بر سر داشت با اتوبوس به تهران آمد. در میدان فوزیه سابق در یک آپارتمان دو طبقه منزل کرد. چندی بعد ملبس به چادر نماز مجددا از آنجا به اصفهان رفت و یک هفته میهمان «کلنل بکلی» کنسول انگلیس در اصفهان بود و از آنجا به شهرکرد سفر کرده، سپس به چهارمحال و کوه های بختیاری و از آنجا به شوشتر و خوزستان رفت. لمبتون در همین سفر به ایران به یکی از دوستان ایرانی خود گفته بود: «وضع امروز ما در ایران به کلی فرق کرده و در حکومت کارگری ما در شرق به کلی خود را از دست داده ایم.»۳۷ وی پس از مراجعت به لندن کنفرانسی از مشاهدات خود در ایران در دانشگاه لندن برگزار نمود.
▪ یک نمونه فعالیت های جاسوسی لمبتون
لمبتون فردی فراتر از وابسته مطبوعاتی بلکه به عنوان یک فرد اطلاعاتی کارآزموده توان گرداندن چندین موضوع را به طور هم زمان داشت و با افراد و شخصیت ها احزاب و گروه ها، درباریان و حتی افراد «لمپن» در ارتباط بود. عملکرد علمی و عملی وی بین سال های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۲ نشانگر توانایی اوست. او علاوه بر کار عملی در عرصه ایران شناسی، شناخت قومیت و ایلات و عشایر ایران، فرهنگ ایرانی اسلامی در حد یک استاد دانشگاه به مقام صاحب نظری رسید. در برخی مسائل نظریاتش دارای اعتبار علمی است. خیانت ها و جاسوسی های وی با توجه به همین توانایی ها تداوم یافته بعید نیست که از ابتدا با همین هدف وارد ایران شده و سفرها و ملاقات های او به لحاظ گسترش حوزه نفوذ دولت متبوعش صورت گرفته است. تکیه بولارد به توصیه های وی حاکی از توانایی های انکارناپذیر اوست.
هنگام اشغال ایران در سال ۱۳۲۰ دولت انگلیس با اطلاعاتی که از فعالیت های جاسوسی آلمان ها در ایران به دست آورده بود تصمیم گرفت از معلومات و تجربیات لمبتون در دستگیری آنها استفاده نماید. در سال ۱۳۳۰ این دوشیزه قسمتی از فعالیت های سیاسی خود را به نام فعالیت های فرهنگی در مجله انگلیسی رویو آرناتیک منتشر کرد که بیشتر مربوط به کوششی است که وی برای دستگیری «سام مولر» جاسوس زبردست آلمانی در قمصر کاشان به کار برده است. در آن روزها مولر از طرف مایر، جاسوس آلمانی مأمور سفر به نواحی کاشان و انتخاب نقطه امنی برای عملیات خود بود. مولر ابتدا به کاشان میرود ولی چون ماندن او در این شهر ممکن بود موجب سوءظن مأمورین گردد با مشورت یکی از تجار مورد اعتماد مایر، قرار شد مولر برای انجام مأموریت خود به قمصر عزیمت کرده در باغ آن تاجر کاشانی مستقر شود. مولر چون فارسی را خوب می دانست بنا به معرفی آن تاجر و مالک باغ به عنوان شاگرد به باغبان معرفی شد.● نقش انگلیس در کودتای ۲۸ مرداد
پاییز و زمستان سال ۱۹۵۲ (۱۳۳۱) دورانی بحرانی بود که طی آن انگلیسها و آمریکاییها به اتفاق یکدیگر به کشیدن نقشه عملیات پنهانی بر ضد مصدق پرداختند. سیاست انگلیسی ها ثابت ماند، اما تغییر سیاست در واشنگتن مشاهده شد. از نظر آنها دستگاه حکومتی ترومن در معامله با مصدق بی نهایت محتاط بود. دین آچسون وزیر امورخارجه و جورج مک گی، معاون او که به مسئله ایران می پرداخت راه خطا می پیمودند، به جای آنکه مصدق را یک دیوانه فوق العاده گم راه و یک افراطی خطرناک ضدانگلیسی بدانند، او را به عنوان یک جنتلمن دلپذیر شرقی تلقی می کردند. «سرپیرسون دیکسون» (که در ژانویه ۱۹۵۳ وقتی «مکینس» به سفارت بریتانیا در واشنگتن منصوب شد، به عنوان قائم مقام وزیر امورخارجه جانشین او گردید) نوشت: «اشکال دستگاه حکومتی قبلی این بود که هر بار که مصدق موضع خود را تغییر می داد به ما فشار می آوردند که به او امتیازی بدهیم اما چنین به نظر می رسد که دستگاه حکومتی جدید تشخیص داده است که ما اکنون به حد و مرز دادن امتیازها رسیده ایم.» و این پیشرفتی قابل ملاحظه در «نوسانی» بودن که زینر و لمبتون به آن اشاره کرده بودند. تفسیر دیکسون درباره تغییر مزبور این بود: «این گروه بسیار نیرومندتر است.»۵۷
▪ شبکه های جاسوسی انگلیس در ایران و اعزام جاسوسان بریتانیایی به تهران
بریتانیا برای مقابله با جریان نهضت ملی شدن نفت و رهبران آن به سراغ جاسوسان و کارشناسان کهنه کار خود رفت که سابقه آشنایی با اوضاع ایران داشتند و این کشور را خوب می شناختند. برخی از این جاسوسان در کسوت اهل علم درآمده بودند و در مراکز علمی بریتانیا به تدریس و تصنیف اشتغال داشتند. از آن جمله «زینر» دوست لمبتون، استاد دین و اخلاق در دانشگاه آکسفورد و صاحب تألیفات معتبر در زمینه مذاهب شرق بود که سوابق ممتد اطلاعاتی از دوران جنگ جهانی دوم در ایران داشتند. او در زمان جنگ، وابسته به سفارت بریتانیا بود و پس از جنگ در دانشگاه آکسفورد به تعلیم زبان فارسی پرداخت و سرانجام در ۱۹۵۲پس از انجام مأموریت در تهران به آکسفورد برگشت و به سمت استادی مذاهب شرقی و اخلاق منصوب شد.
«آلن چارلز ترات» (Alan Charles Trott) در سالهای جنگ دوم جهانی رئیس سرویس اطلاعاتی انگلیس (MI۶) در ایران بود که با پوشش کاردار سفارت بریتانیا در تهران عمل می کرد. از اقدامات مهم «ترات» روابط گسترده او با سیاست مداران ایرانی و جذب آنها به سرویس جاسوسی انگلیس بود. معاشرت وی با صاحب منصبان لشکری و کشوری بسیار گسترده بود. به طوری که سرلشکر حسن ارفع در خاطرات خود می نویسد: «ما با کارمندان سفارت بریتانیا چه سیویل و چه نظامی دارای روابط بسیار دوستانه بودیم به ویژه با سفیر سرریدر بولارد، آلن ترات، ژنرال فریزر، کلنل بی بوس، کلنل گاسترل و آن لمبتون. من با دشواری فراوان می کوشیدم تا برای آنها وضع واقعی به ویژه نگرش اخلاقی و معنوی ارتش که کاملا فدایی شاه و سلطنت بود و میهن پرستی عامه مردم را توضیح دهم.»۵۸
«سر ریدر بولارد»، وزیر مختار انگلیس در ایران در زندگی نامه خود می نویسد: «ما خوشبختانه در تهران کارمندانی داشتیم که دارای دانش فوق العاده عالی از میهن خود و از ایران و زبان فارسی بودند. آتاشه نظامی سرلشکر فریزر و دستیار او سرهنگ دوم بی بوس، دوشیزه لمبتون و یک گروه دبیر شرقی. «دوشیزه لمبتون» در زمانی که به عنوان وابسته مطبوعاتی در سفارت انگلیس در تهران کار می کرد دارای مدرک دکتری فلسفه از دانشگاه لندن بود.»
سرویس اطلاعاتی بریتانیا توسط جاسوسانی برجسته چون «آلن چارلز ترات» و «آن لمبتون» و «ارنست پرون» شبکه های بومی وسیع خود را بازسازی کرد و در همین دوران «اداره خاورمیانه» سرویس اطلاعاتی آمریکا نیز به رهبری کرومیت روزولت نخستین شبکه های خود را تنیده بود و هر دو دستگاه جاسوسی فعالیتهای توطئه گرانه پیچیده و مؤثری را به ویژه در بحبوحه حوادث سالهای ۱۳۴۲-۱۳۲۵ به فرجام رسانیده بودند.
پس از معرفی زینر توسط دوشیزه لمبتون و ورودش به ایران توسط «عباس اسکندری» با «قوام السلطنه» ارتباط یافت و او را نامزد جانشینی مصدق کرد. چند هفته بعد از ورود زینر به ایران «ووهاوس» از مسئولان ارشد MI۶ نیز به او پیوست. وودهاوس و زینر به همراه گروهی در سفارت انگلیس، با دستور صریح از «هربرت موریس» وزیرامورخارجه دولت کارگری انگلستان، وسایل سقوط مصدق را فراهم آوردند. این دستور بعدها مورد تأیید «ایدن» وزیرامورخارجه دولت محافظه کار نیز قرار گرفت.۵۹
وودهاوس در شرح حال خود به تفصیل و روشنی می نویسد که چگونه پس از ورود به تهران به وسیله زینر با عوامل و جاسوسان دیگر سفارت چون «ارنست پرون»، دوست سوئیسی شاه و «برادران رشیدیان» و «شاپور ریپورتر»، که در آن زمان هنوز جوان بود و نام و نشانی چندان نداشت آشنا شد. سرنخ این جریان دست پرفسور لمبتون بود که وزارت امورخارجه بریتانیا تقریبا در کلیه اقدامات مهم مربوط به ایران، پیش تر با او مشورت می کرد و صواب دید او را به کار می بست. در گزارش برتود در مورخ ۱۵ ژوئن ۱۹۵۱ آمده است: «رابطه زینر با شاه از طریق ارنست پرون بود که همه تحرکات دربار و جریانات داخلی را به او اطلاع می داد.»۶۰
▪ فراهم آوری مقدمات کودتا
مقدمات کودتای ۲۸ مرداد به دست عوامل انگلیس و شرکت نفت سابق و هوادارانشان در داخل ایران طرحی گردید ولی چون با مشارکت آمریکایی ها به اجرا درآمد به کودتای آمریکایی معروف شد. از همان اوان اجرای قانون ملی شدن نفت، سرنگون کردن رهبران این نهضت ملی هدف شماره یک دولتمردان انگلیس به شمار می رفت.
● شرح حال شاه از زبان لمبتون
به همین سبب شبکه های جاسوسی بریتانیاو شرکت نفت انگلیس که از دیرباز حضور فعال و همه جانبه ای در زندگی سیاسی- اجتماعی ایران داشتند، مأموریت یافتند که با استفاده از طرفداران و شبکه های جاسوسی محلی در ایران نسبت به تضعیف و بی ثبات کردن حکومت مصدق تلاش کنند. تعدادی از زبده ترین جاسوسان و شرق شناسان مانند دوشیزه لمبتون، رابین زینر، لارنس لاکهارت، جفری ویلر، ریچارد سدان و وودهاوس بسیج شدند تا از تجربیات و دانش وسیع خود در مورد جامعه ایران استفاده کرده با اجرای برنامه های گوناگون و بحران سازی مداوم، مصدق را سرنگون و مسئله نفت را به دلخواه خود حل و فصل نمایند. آنها موفق شدند عواملی مانند «ارنست پرون»، «شاپور ریپورتر» از عوامل دربار و شاه، و برادران رشیدیان و سیاست مداران قدیمی و همچنین افرادی که می توانستند رهبری مخالفین را برعهده بگیرند، مانند «زاهدی» را در طرحهای توطئه خود وارد سازند.۶۱ ذیل عنوان رایزنی برای جانشینی زاهدی در کتاب خواب آشفته نفت آمده است: «و چنین بود که وزارت خارجه انگلیس هم در صدد پیدا کردن جانشین مناسبی برای زاهدی برآمد و باز در این مرحله به سراغ دوشیزه لمبتون رفتند که معتقد بود «شاه آدم بیهوده ای است چون نه خودش قادر به حکومت است و نه می گذارد سایرین حکومت کنند.» لمبتون، ابتهاج را هم لایق نخست وزیری نمی دانست و همچنان اصرار داشت «تنها کسی که قادر به حل مسائل ایران و نجات مملکت می باشد، سیدضیاءالدین طباطبایی است.» اما شاه فرصتی برای رایزنیها باقی نگذاشت و مشکل خود را با آیزنهاور حل کرد.۶۲ زیرا با توجه به نفوذ و سلطه روزافزون آمریکاییها، شاه متوجه این امر بود که باید به سوی آنها تمایل بیشتری نشان دهد لذا پیش از آنکه شاه بخواهد تصمیم بگیرد، مجری سیاستهای آمریکاییها شد.
● ویکتوری هاوس و فعالیتهای آن
خنثی سازی تبلیغات شورویها از طریق اداره انتشارات سفارت انگلیس یا همان ویکتوری هاوس هم داستانی شنیدنی دارد که می توان در آن نقش لمبتون و دستیاران ایرانی اش را ملاحظه کرد.
در بیان شرایط زندگی مردم، فجایع و جنایات مربوط به جیره بندی خواربار و بلایا و مصیبتهایی که مردم در سالهای اشغال گرفتار آن بودند، بسیار گفته شده است. از اواخر زمستان ۱۳۲۰، یعنی درست زمانی که مجلس «پیمان همکاری میان ایران و انگلیس و شوروی» را تصویب کرد و به اشغال ایران صورتی قانونی بخشید؛ درست از هنگامی که انتظار می رفت فشار بر ملت ایران کمتر شود و محرومیتهای ایرانیان کاهش یابد، کم یابی نان آغاز شد و به تدریج به صورت قحطی فراگیری درآمد. غارت محصولات ایران بویژه غلات از سوی متفقین، انتقال محصولات کشاورزی و دامی ایران به شوروی از خطه شمالی کشور و خرید محصولات جنوب از کشاورزان توسط انگلیسها به منظور تحویل به شورویها، منجر به مرگ هزاران نفر از گرسنگی شد. در چندین شهر مهم شورشهای خودانگیخته ای علیه قحطی و گرسنگی و بیدادگری روی داد که به دست حکومت به خاک و خون کشیده شد و به تبع آن مشاجرات تبلیغاتی میان انگلیسها و شورویها بر سر فریب دادن مردم ایران آغاز شد که هر کدام می کوشیدند خود را یاور و مددکار ملت ایران نشان دهند. در چنین شرایطی ناگهان انسان دوستی شوروی گل کرد و یک روز ده یا دوازه کامیون شوروی در خیابانهای تهران به راه افتاده گندمهای اهدایی را به مردم ایران نشان دادند و به دنبال آن برخی مطبوعات درباره این کمکهای بی شائبه و برادرانه دولت شوروی قلمفرسایی کردند؛ اما انگلیسها حتی این کمدی مسخره را نیز تحمل نکردند و اداره انتشارات سفارت انگلیس همان «ویکتوری هاوس» در اعلامیه ای که در روزنامه ها (البته به استثنای مطبوعات حزب توده) منتشر شد آوردند که «اگر شوروی ۲۵هزار تن گندم به ایران داده به علت آن است که انگلیس و آمریکا تا پایان ژانویه ۱۹۴۳ چندین برابر ۲۵هزار تن به آن کشور گندم فرستاده اند و البته بهترین راه کمک به تهران آن بود که گندم از مناطق آذربایجان که سه سال متوالی حاصل در آنجا خوب بوده و مقدار کافی انبار شده است به تهران آورده شود ولی مالکین آذربایجان از تأمین آذوقه شهر تبریز هم دریغ دارند چه رسد به آنکه به فکر مردم بیچاره تهران باشند.»۶۳ میس لمبتون و دستیاران ایرانی اش از یک سو می کوشیدند تبلیغات شوروی را خنثی کنند و به ملت ایران بگویند که فریب نخورند که این ۲۵هزارتن گندم را شوروی به آنها داده است بلکه باید بدانند که این هدیه را به طور غیرمستقیم آنها داده اند، از سوی دیگر سعی می کنند هم خودشان و هم شوروی را تبرئه کنند و تمام کاسه و کوزه ها را به سر مالکان آذربایجان و ایالات دیگر بشکنند و آنان را مقصران اصلی و مسببان قحطی نشان دهند.
انور خامه ای در برشماری نهادهای انگلیس در ایران و نقش آنها در تعیین سیاستهای کلی آن زمان در ایران می نویسد: «نهاد پنجم اداره اطلاعات سفارت انگلیس «ویکتوری هاوس» بود که سرپرستی آن را میس لمبتون برعهده داشت. این اداره گرچه از لحاظ نام گذاری، جزئی از سفارت انگلیس محسوب می شد اما در واقع نهادی کاملا مستقل و وابسته به دستگاه اطلاعاتی- تبلیغاتی انگلستان بود و احتمالا با اینتلیجنس سرویس نیز پیوندهایی داشت.»۶۴
● ارتباط لمبتون با بهاییان ایرانی
در ۱۰مهر ۱۳۴۵، ساواک تهران به ریاست ساواک (نصیری) و مدیریت اداره کل سوم (مقدم)چنین گزارش می دهد: «با تحقیقاتی که به نحو غیرمحسوس به عمل آمده است خانم «نعیمی» ۶۵ دختر عبدالحسین نعیمی که اکنون همسر سرلشکر خسروانی می باشد یکی از بهاییهای متعصب و بانفود فرقه بهاییان ایران است. عبدالحسین نعیمی در سالهای ۱۳۲۰ الی ۱۳۲۴ رئیس کمیته (شبکه) محرمانه سفارت انگلیس درتهران بوده و با همکاری دبیر اول سفارت انگلیس (ترات) در امور سیاسی خارجی و داخلی ایران نقش مؤثری داشته و دوشیزه لمبتون که یک دوشیزه ۸۰ ساله انگلیسی است و در جنگ جهانی دوم ریاست کمیته اینتلیجنت سرویس انگلستان را در تهران به عهده داشته و کلیه امور و بازیهای سیاسی داخلی را به نفع انگلستان رهبری می نموده یکی از دوستان و همکاران مؤمن «عبدالحسین نعیمی» بوده. آقای نعیمی در سال ۱۳۲۵ یا ۱۳۲۶ از سفارت انگلیس کنار رفته و همکاری خود را در امور سیاسی به طور مخفیانه و غیرمحسوس با سرویس اطلاعاتی سفارت انگلیس در تهران ادامه می داده است و در ظاهر به کسب و تجارت می پرداخته است. آقای نعیمی از مالکین بزرگ به شمار می رفته و همکاری خود را با دوستان انگلیسی در تهران حفظ کرده است و از لحاظ بهایی گری جزو گروه کارگردانان بهایی در تهران می باشد که آقای«ثابت پاسال» در مواقع لزوم از نظریه و افکار نعیمی استفاده می نماید.
او در حال حاضر ساکن تهران است. دختر آقای نعیمی که زن سرلشکر خسروانی است در چند سال قبل توانست به طور محرمانه شوهرش (سرلشکر خسروانی) را به دین بهایی گرایش دهد. سرلشکر خسروانی در حضور آقای دکتر«علی ورقا»استاد دانشگاه که از بهاییان متعصب و یکی از روحانیون بهاییان است با حضور آقای نعیمی رسماً به دین بهایی گروید و قرار بر این شده که از لحاظ حفظ پرستیژ و شئون نظامی و بعضی از پستهایی که به وی محول گردیده بهایی بودن وی از چهارچوبه دیوار خانوادگی تجاوز نکند. خانم نعیمی نیز از چندی قبل عهده دار انجام وظایف پدرش با سرویسهای اطلاعات سفارت انگلیس و مقامات انگلیسی است و خانم نعیمی درسال چند مرتب به اروپا و انگلستان مسافرت و در کنفرانسهای بهاییان جهان که در لندن و واشنگتن و کانادا تشکیل می گردیده از طرف زنان بهایی ایران شرکت می نماید و در انجام وظایف خود در موردترویج و توسعه نفوذ بهاییان جدیت و از خودگذشتگی نشان داده و اکنون مقام اول را در بین بهاییان ایران دارا می باشد. «سرلشکر خسروانی» شوهر بانوی مزبور نیز ترقی و توفیق خود را در امور اداری و نظامی مرهون اقدامات زنش می داند و شایع است بنا به توصیه خانم نعیمی سرلشگر خسروانی موظف می باشد که در کارهای اداری افراد و درجه داران و افسران بهایی را به طور غیرمحسوس بیش از سایرین مشمول لطف خود قرار دهد. خانم نعیمی دارای خواهر دیگری می باشد که عیال آقای «علی امینی» که شغل وی مالک است و از بهاییان متعصب به شمار می رود. خانم سرلشکر خسروانی در تمام جلسات رسمی و غیررسمی خواه مربوط به شوهرش و خواه مربوط به سایر دوستان با علاقه زیاد شرکت می نماید و در لندن در انجمن بهاییان ایران مقیم انگلستان نایب رئیس بوده و این انجمن بیشتر به امور زنان و دختران و تازه عروسان بهایی رسیدگی می نماید و هر ساله در بهار و زمستان به لندن مسافرت می نماید. خانم نعیمی به وسیله پدرش عبدالحسین نعیمی با دیپلماتهای انگلیسی و آمریکایی آشنایی دارد و در لندن نیز با زنان و مردان نمایندگان مجلس و وزارت امور خارجه آشنایی داشته و به منزل آنان رفت و آمد دارد . سرلشکر خسروانی در تمام موارد زندگی سعی می کند هر چه بیشتر از نظر بهاییان و تظاهر به بهایی گری دوربماند و در جلسات متشکله بهاییها دیده نشود و بدین جهت شاید ۹۰% از دوستان و بستگان سرلشگر خسروانی از بهایی بودن وی اطلاعی نداشته و از فعالیتهای سیاسی و مذهبی زنش بی اطلاع می باشند.»
طبق اسناد ساواک، باند فوق یکی از شبکه های گسترده مافیایی- جاسوسی دکتر«عبدالکریم ایادی» بود که در دوران اشتغال «عطاءالله خسروانی» به عنوان وزیر کار، مشاغل کلیدی این وزارتخانه را به دست داشتند.
طبق اطلاع خانم تیمسارسرلشکر پرویز خسروانی معاون ژاندارمری کل کشورجزو بهاییهای متعصب بوده و سرلشکر خسروانی نیز اداره کننده یک لجنه بهایی است و مرکز جلسات لجنه هم هفته ای یک بار در منزل سرلشکر خسروانی تشکیل می شود و آقای عطاءالله خسروانی (وزیر کار) دکتر «راسخ» و دکتر«ایقانی» در جلسات مذکور شرکت می کنند و به وسیله وزیر کار با سپهبد «ایادی» پزشک دربار شاهنشاهی مربوط هستند و از وی اخذ دستور می نمایند. گفته می شود خسروانی، وزیر کار عده زیادی از بهاییان وزارت کار را که سمت مهمی در آن وزارت خانه به آنها محول نشده به مرور تغییر پست داده و امور مهمه وزارت کار را به دست آنان سپرده که می توان نام مهندس «مجد» معاون فنی وزارت کار و «پرتو اعظم» مدیرکل امور اجتماعی وزارت کار را ذکر نمود. ضمناً این عده از مبلغین بهایی هستندو هر یک لجنه ای دارندو دستورات صادره از طرف سپهبد «ایادی» را که وسیله وزیر کار به آنها اطلاع داده می شود اجرا می نمایند.۶۷
● توطئه در "پیاده رو"
در ماه ژوئن ۱۹۴۱ آلمان هیتلری پیمان خود را با روسیه شوروی شکست و در جبهه ای به طول دو هزار کیلومتر به خاک شوروی حمله کرد. درست ده روز بعد در اوت ۱۹۴۱ (سوم شهریور ۱۳۲۰) نیروهای متفقین از جنوب و شمال کشور ما را اشغال کردند وهرج و مرج و گرانی و فساد را برای ایران به ارمغان آوردند. نیروهای خارجی (انگلیس و شوروی) بهانه اشغال خود را وجود شماری از عمال و افسران آلمانی درپوشش مهندس و تکنسینهای فنی در مؤسسات راه آهن و برخی از مؤسسات دیگر صنعتی و احتمال اجرای نقشه آلمان برای اشغال ایران اعلام داشتند. متفقین قبلاً در ۱۶ژوئن و ۱۹ژوئیه و ۱۶اوت مکرر به دولت ایران در این زمینه اخطار کرده بودند. این حوادث منجر به استعفای رضاخان از سلطنت و تبعید او توسط انگلیسها به جزیره موریس، سپس به ژوهانسبورگ شد. درچنین شرایطی، انگلیسها دو سازمان مجهز جاسوسی درایران تدارک دیدند. یکی «خانه پیروزی» (ویکتوری هاوس) برای توزیع نشریات تبلیغاتی به زبانهای فارسی و عربی و انگلیسی مثل روزگار نو، شیپور و عالم جنگ، به مدیریت یک ایرانی به نام «تمدن الملک» بود و دیگری سازمان ضد اطلاعات و جاسوسی M۱۶ ریاست سازمان ضد اطلاعات با «کلنل اسپنسر» و ریاست خانه پیروزی برعهده یک
فارغ التحصیل رشته زبانهای شرقی از دانشگاه آکسفورد انگلستان به نام «میس لمبتون» بود. لمبتون در باغ سفارت انگلیس در تهران ساکن بود و محل خانه پیروزی در ساختمان بزرگ و وسیعی درخیابان فردوسی، کمی پایین تر از میدان فردوسی بود که بعد از جنگ به مرکز انجمن روابط فرهنگی ایران و انگلیس تبدیل شد و درحال حاضر نیروی انتظامی درآن مستقر است.
پخش کلیه نشریات انگلیسها در تهران و شهرستانها برعهده «حسن عرب» ۶۸ صاحب بنگاه نشریاتی «پیاده رو» بود. بنگاه پیاده رو درخیابان نادری نرسیده به چهار راه یوسف آباد مقابل بیمارستان سابق شوروی (شرکت دارویی تیدی) بود.
«پیاده رو» شامل دو دهنه مغازه بزرگ با یک زیر زمین وسیع و قفسه های بزرگ پر از کتاب و نشریات و مجلات خارجی بود. قبل از ورود متفقین، «بنگاه پیاده رو» نشریات آلمانی، از جمله مجله سیگنال را هم برای فروش عرضه می کرد ولی با ورود متفقین، کارعرب به پخش نشریات انگلیسی منحصر شد. پیاده رو همچنین مرکز ملاقاتهای میس لمبتون با برخی رجال سیاسی آن زمان بود. لمبتون اغلب بعد از ظهرها به «پیاده رو» می آمد و در این محل با برخی از رجال آن روزگار چون «عبدالحسین هژیر» و «مورخ الدوله سپهر» و «دکتر طاهری» و «ملک مدنی» (نمایندگان با نفوذ مجلس) و «غلامحسین ابتهاج»۶۹ (برادر ابوالحسن ابتهاج) صحبت می کرد.
معروف ترین نویسندگان چپ همچون «آقا بزرگ علوی»، «احسان طبری»، «عباس نراقی» از گروه پنجاه و سه نفر ارانی که در خانه پیروزی درخدمت لمبتون بودند، نیازهای فرهنگی خود را از بنگاه «پیاده رو» تهیه می کردند. «عرب» بیشتر اوقات در سفر و حضر همراه لمبتون بود؛ در سفر برای سرکشی به شعبات «خانه پیروزی» در شهرستانها، در ملاقات لمبتون با سران عشایر، در بازدید از اماکن مذهبی که لمبتون با چادر نماز از آن اماکن دیدن می کرد. عرب بعد از جنگ به فعالیت سیاسی پرداخت و با «صنیع حضرت» از لاتهای تهران جزو محافظین و گروه ضربت «سید ضیاءالدین طباطبایی» درآمد. او دسته ای از داش مشتیها و اراذل جنوب شهر را تشکیل داده بود تا از آنها برای مقابله و زد و خورد با دسته های حزب توده استفاده کند. او بعد از ۲۸ مرداد در سلک روزنامه نگاران در آمد و روزنامه پرچم خاورمیانه را درخوزستان منتشر کرد. سپس صاحب دو هتل بزرگ یکی در شیراز و دیگری در اهواز شد. او با شیخ نشینهای خلیج فارس مربوط بود و اکثر مشتریهای هتلهای او را شیخ نشینان تشکیل می دادند. عرب برای سرگرمی مشتریهای هتلهایش از فرانسه و اسپانیا و لبنان گروه زنان رقاصه و آرتیستهای آنچنانی را به ایران دعوت می کرد تا برنامه های تفریحی به نمایش گذارند. عرب با اینکه سواد کلاسیک نداشت اما به زبانهای انگلیسی و عربی به راحتی صحبت می کرد. او پیش از انقلاب اسلامی به انگلستان پناهنده شد و اکنون سالهاست که درآنجا زندگی می کند. کسانی که او را دیده اند. نحیف و ضعیف و به سیمای معتادان توصیفش می کنند. هوشنگ مقاره ای گفته است به تازگی به خاطر خرید و حمل تریاک به دام پلیس انگلستان افتاده با وساطت دوشیزه لمبتون آزاد شده است.
ظاهراً این دومین بار بوده که لمبتون به داد او رسیده وی را از مخمصه نجات داده است.
بار اول مربوط به زمان جنگ می شد که انگلیسها پوسترهای بزرگ مقوایی و اوراق تبلیغاتی خود را که علیه آلمانها چاپ کرده بودند بدو می سپردند تا به در و دیوار خیابانها و فروشگاهها و معابر عمومی نصب کند. عرب تعدادی از آنها را الصاق و بقیه را به کسبه خیابان استامبول و شیرینی فروشیها برای تهیه پاکت میوه و جعبه شیرینی می فروشد. زیرا در زمان جنگ، کاغذ و مقوا به طور سرسام آوری کم یاب و گران شده بود. انگلیسها از طریق همسران کارکنان و کارمندان سفارت که مرکز خریدشان استامبول بود جریان را می فهمند و عرب را تحت تعقیب قرار می دهند که با وساطت مس لمبتون نجات می یابد. ظاهراً این بار هم به خاطر اختلافی که با اسدالله خدا یکی (اسدالله کچل) داشته از جانب او، لو می رود و پس از خرید لول تریاک توسط پلیس، دستگیر و تحویل کورت ( دادگاه) لندن می شود. همسر عرب دوشیزه لمبتون را که حالا بیش از هفتاد سال دارد و در دهکده ای خارج از لندن زندگی می کند از جریان دستگیری شوهرش آگاه می سازد. میس لمبتون درنامه ای برای قاضی تذکر می دهد که عرب مبتلا به بیماری است و تریاک دوای اوست. ضمناً یادآور می شود زمانی که او در ایران خدمت می کرده است عرب در سفر و حضر همراه او بوده خدمات زیادی به بریتانیای کبیر نموده است.
● وابسته مطبوعاتی انگلیس در ایران
دادگاه نیز از محاکمه او چشم می پوشد و مقرری پناهندگی اش را افزایش می دهد و به قول خودش ظاهراً عدو سبب خیر می شود. ۷۰ دراین جا برخی از مکتوبات سفر انگلستان درمورد دوشیزه لمبتون می آید و علت زوایای شخصیتی این دوشیزه، توانمندیهای وی و ارزش اهمیت ایشان از نگاه سفیر بولارد بیان می شود. این نوشته ها به نوعی ارزیابی عملکرد این کارمند عالی رتبه سفارت در جهت اهداف دولت متبوع خود است که از منظر نگاه سفیر کاملاً مثبت ارزیابی شده است و استحقاق دریافت نشان را یافته است.
ـ ژانویه ۱۹۴۰ (۱۳۱۸.۱۰.۱۱)
وقتی اعضای سفارت برای معرفی نزد شاه رفته بودند او را در وضعیتی متفاوت یافتند. شاه حتی درباره دبیر بازرگانی مزاحی می کند. او چون نسبت به نظامیان نازک دل است، چند کلمه ای با وابسته نظامی رد و بدل کرده اما بیشترین توجه را (همان طور که باید) نسبت به دوشیزه لمبتون، وابسته مطبوعاتی، مبذول داشته است. خانم «داروین» به یاد می آورد که وقتی دوشیزه لمبتون نسبت به اسبهای مسابقه پدرش بی علاقگی نشان داد، اشتیاقی نسبت به شرق پیدا کرد و تصمیم گرفت به ایران بیاید. این تصمیم دوشیزه لمبتون برای ما خجسته بود چون او زبان فارسی را در حد عالی می دانست و دوستان ایرانی فراوانی به دور خود جمع کرده بود. وقتی جنگ شروع شد، دوشیزه لمبتون در ایران بود و سفارت او را به عنوان وابسته مطبوعاتی به کار گرفت. شغلی که خیلی خوب از عهده اش برمی آید. وزارت امور خارجه ما هرگز تعیین نکرده است که یک وابسته مطبوعاتی چه نوع لباس رسمی باید به تن کند. بنابراین تصمیم گرفته شد که او با ردای دانشگاهی در مراسم ظاهر شود. خانم «رابرتس» برای او از پارچه ای که از بازار خریداری شد ردای دانشگاهی درست کرد و از یک نفر در کالج امریکایی کلاهی دانشگاهی به امانت گرفت که اگرچه دانشگاه و دانشکده و رنگ آن نامتناسب بود ولی با آن موقعیت، مناسبت داشت. دوشیزه لمبتون بلند قد است، به گمان من حدود یک متر و ۷۵ سانتیمتر و تا حدودی زمخت به نظر می رسد. ولی چهره ای بسیار جذاب و معقول دارد وهنگامی که برای شرف یابی لباس مذکور را پوشید خیلی جلب توجه می کرد. (ص ۳۰)
ـ بیست و پنجم فوریه ۱۹۴۰ (۱۳۱۸.۱۲.۵)
کار اصلی دوشیزه لمبتون وابسته مطبوعاتی، این است که مواظب روزنامه های ایرانی باشد و ببیند که اخبار انگلستان فضای مناسبی از صفحات را اشغال کرده باشد. ما گه گاه می بایست متوجه «لغزش» به نفع آلمانیها باشیم. به هر حال از نظر ما مطبوعات ایران نسبت به آنچه در آغاز جنگ بود خیلی بهتر شده است. (ص ۴۵)
ـ اول مه ۱۹۴۱ (۱۳۲۰.۲.۱۱)
دوشیزه لمبتون وابسته مطبوعاتی ما اخیراً در دهکده ای نزدیک کاشان اقامت داشت؛ در محلی به فاصله پنج یا شش ساعت با اتومبیل ازتهران. در آنجا پیرمردی در یک دکان از او می پرسد: حقیقت دارد که جنگی در جریان است. او نمی دانسته که چه کسانی در حال جنگ هستند، اما شنیده جنگی در کار است. دوشیزه لمبتون او را مطمئن می کند که اطلاعاتش درست است و از او می پرسد که آیا جنگ گذشته را به خاطر دارد. پیرمرد بعد ازمدتی فکر کردن می گوید چیزی ازاینکه روسها به یک جایی نزدیک اینجا آمدند به خاطر می آورد. این در مملکتی است که ارتشهای روسیه و ترکیه و انگلیس د رآن حضور دارند. (ص ۹۴)
ـ ششم اوت ۱۹۴۱ (۱۳۲۰.۵.۱۵)
من سعی می کنم برای دوشیزه لمبتون، وابسته مطبوعاتی پرکارمان یک دستیار دست و پا کنم. او دایماً در حال ایجاد فعالیتهای تازه است. اخیراً اقدام به انتشار بولتنهای خبری به صورت دو بار در هفته به آلمانی و مجارستانی کرده است. مجارستانیها که چند صد نفر می شوند و اکثراً کارگران ماهری هستند با اشتیاق این بولتنها را می خوانند. (ص ۱۱۰)
ـ یازدهم نوامبر ۱۹۴۱ (۱۳۲۰.۸.۲۰)
دوشیزه لمبتون به طور اتفاقی ازخانم وزیر صنعت (همسر عیسی صدیق، وزیر پیشه و هنر) که زمانی وزیر فرهنگ بود ولی مورد بی مهری شاه سابق قرار گرفت و مدتی بی کار مانده شنیده به خاطر اینکه وقتی شوهرش وزیر بوده مثل دیگران جیبهایش را پر نکرده است تا حالا بتوانند به راحتی گوشه عزلت بگیرند. از شوهرش گله می کند. (ص ۱۴۲)
ـ دوم دسامبر ۱۹۴۱ (۱۳۲۰.۹.۱۱)
]نامه بولارد به همسرش[ انواع مسایل پیچیده دائماً به وجود می آید و کارکنان سفارت در حال افزایش اند. دوشیزه لمبتون به تنهایی دو سال وابسته مطبوعاتی بوده است با سرپرستی تبلیغات به عنوان کار جنبی. او اکنون حدود پنج نفر انگلیسی بدون احتساب ایرانیها، کارمند دارد.
ـ سوم دسامبر ۱۹۴۱(۱۳۲۰.۹.۱۲)
آنها ]وزارت امور خارجه انگلستان[ درنظر دارند «کالورت» را که در جده با من بود به اینجا بفرستند. من می خواهم که او پخش برنامه فارسی را از رادیو تهران به عهده بگیرد. او با ایران و زبان فارسی خوب آشناست و یک سال به اداره پخش رادیویی به زبان عربی از لندن کمک می کرد. من امیدوار هستم هر شب پانزده دقیقه برنامه رادیویی داشته باشم. تبلیغات دارد به یک حرفه بزرگ مبدل می شود.
دوشیزه لمبتون وابسته مطبوعاتی ما آن را در وقت اضافی خود اداره می کند ولی حالا که در مورد تبلیغات ما مانع سیاسی وجود ندارد می توانیم بیشتر به آن بپردازیم. ما دچار توهم نیستیم. واضح است که نان و شکر فراوان و به قیمت پایین (و نه سیرک) ۷۱ مهم تر از تبلیغات شفاهی و کتبی است ولی ما می خواهیم از هر دو وسیله استفاده کنیم. (ص ۱۴۵)... چه حیف است که د.ل. آر.ل.ای.او.ل. ]مقصود خانم و آقای لاریمر است[ نمی توانند به عنوان «مدیران روابط عمومی» به تهران بیایند. این عنوان جدید مدیر تبلیغات است.
● توطئه هایی برای هویت زدایی
مولردر ساختمان کوچکی در انتهای باغ سکونت گزید و دستگاه فرستنده خود را نیز در همان اتاق مستقر ساخت. انگلیسها فهمیده بودند که دستگاه فرستنده ای در حوالی کاشان وجود دارد ولی آنها نمی دانستند که این فرستنده در کدام قسمت از این شهر مستقر است و چگونه می توانند به محل این فرستنده دست یابند. برای کشف این فرستنده و شناسایی و دستگیری متصدی راه اندازی آن، میس لمبتون از طرف بولارد مأموریت یافت با سفر به کاشان در کشف محل استقرار این فرستنده و دستگیری متصدی آلمانی آن اقدام کند. لمبتون مدت یک ماه تمام در اطراف کاشان گردش می کرد. او هر روز کوله بار خود را که حاوی مقدار زیادی اوراق، یادداشت و عکس بود به کول می کشید و نقاطی را که می شناخت زیرپا می گذاشت و در مقام تحقیق بود. پس از یک ماه تلاش به این نتیجه رسید که محل استقرار دستگاه فرستنده و مسئول کاراندازی آن در قمصر کاشان قرار دارد. بلافاصله با پای پیاده از نیاسر راه قمصر را در پیش گرفت. ادامه ماجرا به رودررویی مولر، جاسوس آلمانی و لمبتون انگلیسی منجر شد که جاسوس آلمانی دست و پای لمبتون را بست و فرار کرد. سپس نیروهای ژانداری۷۴ حاضر شده، غائله را ختم کرده لمبتون به تهران می رود. این واقعه بسیار جالب و شنیدنی در کتابهای تاریخی نقل شده است که به علت مطول بودن آن در اینجا ذکر نمی شود. علاقه مندان می توانند به کتب تاریخی از جمله زندگی سیاسی عبدالحسین هژیر نوشته جعفرنیا و یا روزها و رازها، خاطرات ناصر امینی، رجوع کنند.
● نکته پایانی
شرق شناسی زاییده یک ضرورت اقتصادی بود چرا که به تعبیری نخستین مرحله تحقیقات شرقی از آنجا آغاز شد که نیاز سیاسی و تجاری دول اروپایی آنها را به داشتن افرادی که با زبان و تاریخ و رسوم محلی ممالک شرقی آشنا باشند، واداشت. پس از آن و بعد از دو جنگ جهانی، توسعه اقتصادی، دید تازه تجاری، اندیشه سرمایه گذاری و روشهای حکومتی جدید هر یک جداگانه سبب شد که دول غربی با توجه عمیق تری به رشته شرق شناسی و از جمله ایران شناسی بنگرند.۷۵ ایران شناسی را اروپاییان بنیان نهادند و همچون شاخه های دیگر شرق شناسی غربی، جزیی از تمهیدات استعمار برای تسلط بر شرق گردید.
نیازی به تکرار این نکته نیست که غالب دانشمندان و محققان که رشته های شرق شناسی را دنبال کردند مخارج تحصیل، تحقیق و سفر را از مؤسسات، دانشگاهها، مجامع علمی و دولتی یا انجمنهای مورد حمایت و خادم دولتهای خود اخذ نمودند و جمعی از آنان نیز مآلاً به خدمتهای رسمی دولتی مانند عضویت در وزارت امور خارجه درآمدند. کوتاه سخن اینکه در شرق شناسی علمی دست سیاست دولتها هیچ گاه بی کار نبوده است.۷۶
این دانش اروپایی با وارونه جلوه دادن ارزشهای تمدنی و خاموش ماندن در برابر شکوه و عظمت تمدنهای غیراروپایی، توطئه هایی را سامان دهی کرده که کمترینش هویت زدایی از جوامع مدنظرشان بود. شرق شناسی که به کاوش در میراث تاریخی- فرهنگی شرق می پردازد به لحاظ روشی ابتدا در حوزه زبان شناسی داخل می شود زیرا علاوه بر سهولت ارتباط میان بومیان و مهاجران، فهم عناصر فرهنگی، تاریخی و جغرافیایی هر کشور را اعتبار بیشتری می بخشید.
در این جستار، نمونه هایی بسیار از آورده ها و نوشته ها و دیدگاههای دیگران درخصوص دوشیزه لمبتون بازگو شد که از فحوای آن مشهود است، پشت پرده فعالیتهای علمی نقشه های جاسوس مآبانه و ویرانگرانه ای نهفته که سایه های شوم آن، تاریکیهای تاریخ ما را می سازد.
آموزش و فراگیری زبان فارسی یا تعلیم زبان انگلیسی به ایرانیها توسط لمبتون نه فقط ابزاری بود برای فهم عناصر فرهنگی بلکه دستمایه ای بود جهت اهداف استعماری که او را شایسته دریافت مدال برای محقق کردن چنین اهدافی کرد.
«چه کسی باور نمی کند که یک تحقیق صددرصد علمی اندر احوالات ترک و عرب و بلوچ ایران و پرداختن به ریزترین مسائل فرهنگی آنها تنها به این جهت صورت گرفته باشد که بگاه ضرورت از آنان در مقابل حکومت مرکزی یا در برابر یکدیگر استفاده شود؟»۷۷
شنیده ایم که بسیاری از متون نوشته شده توسط شرق شناسان، زمینه مساعدی را برای تجاوز غربیان به شرق فراهم کرده است و خوانده ایم که برخی سفرنامه ها دستورالعمل کشورگشایی محسوب شده اند. در چندی از متون تاریخی نیز آمده است که سفرا و نمایندگان دولتهای غربی، مقدمات نفوذ وسیع تر دولت متبوع خود را تدارک دیده با برنامه ریزیهای بلندمدت این فرایند را مهندسی کرده اند. بی جا نیست که می بینیم لرد کرزن، این مدافع استعمار، نسلی از مأموران انگلستان (که یکی از آنها میس لمبتون است) را تحت نفوذ فکری خود داشته است. لمبتون متأثر از اندیشه های او، مطامع دولت خود را، با استفاده از ضعفهای داخلی کشورمان اقناع کرد.
در سراسر واکاویهای خاطرات کسان مرتبط با ایشان، او را در کسوت علم و تحت پوشش پژوهشهای علمی و مردم شناسی با عنوان «شناخت باورهای سیاسی و فرهنگی» معرفی می کنند که با رهبران حزبهای سیاسی ایران دیدارهای پیدا و پنهانی داشت. وی با تمهید ساز و کارهای تنیدن شبکه های جاسوسی و بومی سازی آن، عملیات روانی دولت بریتانیا را با همکاری رادیوی بی.بی.سی پشتیبانی و حمایت کرده، توسل به عملیات پنهانی لازم جهت تشویق و ترغیب افراد به منظور اقدامات براندازی دولتهای مردمی را توصیه می نمود و به راحتی با دخالت در امور سیاسی این کشور در شرایط حساس، برکناری مقامات ارشد سیاسی را طراحی کرده آلترناتیوهای لازم را نظر به شناختی که نسبت به شخصیتهای ایرانی داشت، معرفی می نمود. دوستی و مؤانست وی بازینر، افسر اطلاعاتی MI۶ در ایران و... همه و همه این تشکیک را تقویت می کند که «چگونه می شود تصور کرد که کسی شیفته ملتی باشد اما از هرگونه اقدامی در جهت تنزل و تیره روزی و عقب نگهداشتن آنها کوتاهی نکند؟»
آیا هنوز می توان به کسانی چون سرپرسی سایکس، لرد کرزن، ادوارد براون، پوپ، یا دیگران به عنوان شرق شناس و ایران شناس علاقه مند به این آب و خاک خوش بین بود؟

فاطمه صفوی
پانوشت ها:
۱- وی در مقدمه مالک و زارع به این واقعیت چنین اشاره می کند: «اکنون وقت آن است که از موسسه پادشاهی امور بین المللی و کمیته تحقیق «لور هلم» که متحمل مخارج مسافرت های من در سال های ۸۴۹۱ و ۹۴۹۱ میلادی شده اند سپاسگزاری کنم.» فصیحی پور، سیمین، جریان های اصلی تاریخ نگاری در دوره پهلوی، تهران نوند (نوید سابق)، ۲۷۳۱، ص ۶۱۱.
۲- گزارشی از جلسه انجمن سلطنتی آسیای مرکزی در سالن انجمن پادشاهی بولینگن هاوس پیکادمی چهارشنبه هفتم دسامبر ۰۶۹۱ حاکی است: «سرویلیام دیکسن» مارشال نیروی هوایی و رئیس انجمن به کرسی ریاست جلوس نمود و در پایان سخنرانی مدال سرپرسی سایکس مموریال را که از طرف انجمن در سال ۰۶۹۱ به دوشیزه لمبتون اعطا شده بود به ایشان اهدا کرد. متن سخنرانی رئیس؛ علیا حضرتا، بانوان، آقایان، برای اینجانب موجب نهایت خوش وقتی است که امروز پروفسور لمبتون را که برای ما پیرامون اوضاع اجتماعی ایران در عهد قاجاریه سخنرانی می نماید به شما معرفی کنم. در این سخنرانی ما بر خود می بالیم زیرا پروفسور لمبتون بزرگ ترین شخصیت صاحب نظر انگلیسی در مورد مسایل مربوط به ایران است.
ایشان از سال ۱۳۹۱ به امور ایران علاقه مند بوده و قسمتی از عمر خود را در آنجا گذرانده است. این ایام مشتمل بر پنج سالی است که با سمت وابسته مطبوعاتی سفارت بریتانیا در تهران در طول سال های جنگ جهانی اخیر خدمت کرده است؛ از آن زمان به بعد چندین بار از ایران بازدید و به نواحی مختلف کشور مزبور مسافرت کرده است و صاحب اطلاعات عمیقی در باب مسائل ایران است. پروفسور لمبتون نه تنها در زمینه تاریخ و ادبیات کلاسیک ایران صاحب اطلاعات کم نظیری است بلکه به فارسی و به خصوص به دستور زبان مزبور تسلط کامل دارد و از امور سیاسی ایران مطلع و با مردم این مملکت آشناست و مؤلف مقالات و کتب متعددی نظیر مالک و زارع در ایران و سه لهجه محلی ایرانی است. دوشیزه لمبتون از سال ۲۵۹۱ به بعد کرسی استادی زبان فارسی در دانشگاه لندن را عهده دار است. ناطق امروز ما شخصیتی است که همتا و تالی ندارد و یقین دارم سخنرانی امروز برای شما بی نهایت آموزنده و لذت بخش خواهد بود. اکنون با نهایت مسرت ایشان را معرفی می نماید.
پس از سخنرانی لمبتون رئیس انجمن مجددا از علیاحضرت اجازه می خواهد از تشریف فرمایی دوشیزه لمبتون تشکر کند. در ابتدای سخنرانی به ایجاز و اختصار درخصوص دوشیزه لمبتون و اطلاعات وسیع ایشان پیرامون تاریخ، عرف و عادات و زبان ایران صحبت شد ولی مقام دوشیزه لمبتون والاتر از اینهاست و به نظر اینجانب که مسلما سفرای کبار حاضر در جلسه اظهارات مرا تأیید می نمایند. دوشیزه لمبتون گرانبهاترین عامل ا رتباط بین ما و ایران، کشور بزرگ و دوست و متحد ما در پیمان مرکزی سنتو محسوب می شوند. (فصیحی پور، سیمین، جریان های اصلی تاریخ نگاری در دوره پهلوی، تهران نوند (نوید سابق)، ۲۷۳۱، صص ۷۱۱ تا ۹۱۱).
۳- en wikipedia org.wiki.nn-lambton
۴-مهدی نیا، جعفر، زندگی سیاسی عبدالحسین هژیر، تهران پانوس، ۳۷۳۱.
۵-دوشیزه لمبتون پس از مراجعت به وطن در سال ۳۵۹۱ به دانشیاری و در سال ۴۵۹۱ به مقام استادی ادبیات فارسی دانشگاه لندن نایل آمد و در سال ۴۵۹۱ موفق به دریافت دکتری ادبیات فارسی شد.
۶- این مدرسه از مراکز باسابقه شرق شناسی، مطالعات اسلامی و تدریس به زبان های شرقی در انگلستان است که چهره سرشناس بخش فارسی آن دوشیزه لمبتون بوده است. وی چند سال است که بازنشسته شده ولی کتاب دستور زبان و روش تدریس فارسی او که در سال ۳۵۹۱ توسط انتشارات کمبریج چاپ شده و نیز فرهنگ فارسی به انگلیسی او همچنان مورد استفاده دانشجویان و مراکز تدریس زبان فارسی در انگلستان است و در حال حاضر دکتر تورخان گنجی و آقای مرتون اعضای تمام وقت بخش فارسی این مدرسه اند.
دکتر گنجی که ایرانی و در تبریز درس خوانده است ریاست بخش را برعهده دارد. کار اصلی او ادبیات ترکی و قفقازی است ولی در کنار تدریس آن بعضی دروس فارسی را نیز درس می دهد. آقای مرتون انگلیسی است و در حقیقت جای دوشیزه لمبتون استخدام شده است. او بیشتر علایق تاریخی دارد و متون تاریخی فارسی را تدریس می کند. برنامه درسی این بخش کمابیش مانند کمبریج است ولی به لحاظ مالی مشکلات کمبریج را ندارد و به لحاظ تهیه کتاب و منابع هم از امکانات خوبی برخوردار است. کتابخانه مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن یکی از غنی ترین کتابخانه های شرق شناسی است که استفاده از آن نیز آسان است. (لمبتون، آ.ک.س، ایران عصر قاجار، ترجمه: سیمین فصیحی پور، تهران،جاودان خرد، ۵۷۳۱، صص ۴۴۸و ۹۴۴).
۷- تربیت سنجابی، محمود، کودتاسازان، تهران، موسسه فرهنگ کاوش، ۶۷۳۱، صص ۲۹-۸۲.
۸- لمبتون، آ. ک. س، ایران عصر قاجار، سیمین فصیحی پور، جاودان خرد، ۵۷۳۱، صص ۰۴۵ و ۱.۴۵
۹- کسانی که متن قرارداد کنسرسیوم سال ۴۵۹۱ را دیده اند می دانند که آن مفصل ترین و در عین حال پیچیده ترین و صعب الفهم ترین قراردادهای نفتی بود که تا آن زمان وجود داشت. قراردادی بود که می بایستی واقعیت امتیاز آن را زیر نقاب پنهان می کرد. عبارت های متن فارسی گنگ تر و نامفهوم تر از آن بودکه با یک یا دو بار خواندن معنی محصلی از آن دستگیر شود. متن قرارداد را نخست دکتر «لطفعلی صورتگر» به فارسی ترجمه کرد. «امینی» می گوید: «دیدم ترجمه ای کرده که من هر چه می خوانم نمی فهمم. گفتم آقا این چه جوری است و فلان و بالاخره از فؤاد روحانی خواهش کردم ترجمه کرد. واقعا ترجمه خوبی هم کرد. طرف های قرارداد می بایستی هر دو متن را امضا کنند و نمایندگان کنسرسیوم برای اینکه مطمئن شوند ترجمه ای را که ایرانی ها تهیه کرده بودند به دوشیزه لمبتون که استاد کرسی فارسی در لندن بود دادند و او آن را به صورت نهایی درآورد.» (موحد، محمدعلی، خواب آشفته نفت: از کودتای ۸۲ مرداد تا سقوط زاهدی، ج ۳، تهران، نشر کارنامه، ۳۸۳۱، ص ۲۷۳).
۱۰ـ عضد قاجار، ابونصر، بازنگری تاریخ قاجاریه و روزگار آنان همراه با خاطرات نویسنده و تأملاتی چند در برخی از رویدادهای معاصر ایران، تهران، بی نا، ۶۷۳۱، صص ۹۸ تا .۹۲
۱۱- شهرام نیا، امیرمسعود، پارلمانتاریسم در ایران (بنیادهای فکری و زمینه های تاریخی در عصر مشروطیت)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۹۷۳۱، ص ۷.۴۲
۱۲- مقصودی مجتبی، تحولات سیاسی- اجتماعی ایران ۷۱۳۵- ۰۲۳۱، تهران، روزنه ۰۸۳۱، ص ۷.۱۰
۱۳- میرزایی دره شوری، غلامرضا، بختیاری ها و قاجاریه، تهران، ایل، بی تا، ص .۵۲
۱۴- همان، ص ۴.۱۰
۱۵- تحولات سیاسی اجتماعی ایران ۷۱۳۵- ۰۲۳۱، ص ۹.۳۸
۱۶- جریان های اصلی تاریخ نگاری در دوره پهلوی، ص ۴.۱۳
۱۷ـ همان، ص ۶.۱۳
۱۸- زندگی سیاسی عبدالحسین هژیر، تهران، پانوس، ۳۷۳۱، ص ۷۴۳
۱۹- احتمال می رود شخص مذکور سرهنگ عبدالعظیم ولیان، شهردار سابق تهران باشد.
۲۰- http:.. www Bukharamagazin com
۱۲- زندگی سیاسی عبدالحسین هژیر، ص ۶۴.۳
۲۲- چهره ها و یادها، ص۷۸.۲
۲۳- همان، ص۳۴.۲
۲۴- همان، ص۰۶.۲
۲۵- خامه ای، انور، خاطرات سیاسی، تهران، نشر گفتار، ۲۷۱۳، صص۳۶۲-.۲۶۲
۲۶- خاطرات نورالدین کیانوری، تهران، مؤسسه تحقیقاتی و انتشاراتی دیدگاه، اطلاعات ۱۷۱۳، صص۵۷و ۶۷.
۲۷- طبری، احسان، کژراهه- خاطراتی از تاریخ حزب توده، تهران، امیرکبیر، ۳۷۱۳، ص۵۴.۱
۳۵- ایران عصر قاجار، ص.۴۵۸
۳۶- همان.
۳۷- فضل الله صبحی مهتدی فرزند محمد حسین مهتدی از بهاییان معروف کاشان بود. زندگی وی بسیار پرماجرا و مملو از فراز و نشیبهای عجیبی است. او شرح زندگی خود را در کتاب صبحی و پیام پدر به تفصیل نوشته است و چنان که خود شرح می دهد سالیان درازی را در قفقاز، عشق آباد، بخارا، سمرقند، تاشکند و مرو گذرانده و سپس به ایران آمد. او در ایران هم تقریبا به اغلب نقاط سفر کرده و در همه جا به عنوان مبلغ باهوش بهاییان به شمار رفته است. صبحی پس از خاتمه جنگ جهانی اول برای زیارت عبدالبهاء از راه بادکوبه و استانبول و بیروت به حیفا رفت و در آنجا مقرب درگاه شد و سالها کاتب عبدالبهاء گردید. وی مدت دوازده سال کاتب وحی و در کنار عبدالبهاء بود.
۳۸- تربیت سنجابی، محمود، کودتاسازان، تهران، مؤسسه فرهنگ کاوش: .۱۳۷۶
۳۹- حسن ارفع، فرزند میرزا رضاخان ملقب به دانش ارفع الدوله به سال ۱۲۷۴ در شهر تفلیس به دنیا آمد. در دوازده سالگی وارد مدرسه نظام شد و تحصیلات خود را در دبیرستان نظام ژنو سوئیس، دبیرستان موناکو و دبیرستان نظام ترکیه به پایان رساند. در ۲۴سالگی به استخدام ژاندارمری ایران درآمد. در سال ۱۳۰۶ برای گذراندن دانشگاه جنگ به پاریس اعزام شد. دارای مدرک تحصیلی «فرمانده عالی ستاد» و رئیس دانشکده افسری، رئیس اداره سواره نظام و به درجه سرتیپی رئیس رکن دوم ستاد ارتش در زمان جنگ جهانی دوم بود. در سالهای پس از شهریور ۱۳۲۰ چندین بار ریاست ستاد ارتش و عالی ترین پست نظامی را به عهده داشت. نامبرده در سالهای ۱۳۲۵-۱۳۲۰ یکی از چهره های فعال سیاسی- اطلاعاتی ایران به شمار می رفت.
۴۰- محسن صدرالاشراف فرزند سیدحسین فخرالذاکرین در سال ۱۲۵۰ در خانواده ای روحانی در محلات به دنیا آمد. پدر او سیدحسین روضه خوان بود. سیدمحسن صدر پس از تحصیل علوم دینی معمم شد و مدتی شغل پدر را در پیش گرفت تا اینکه به تهران آمد و به جای عمویش سیدصدرالدین ملقب به صدرالاشراف معلم یکی از پسران ناصرالدین شاه شد. صدرالاشراف در اوایل مشروطیت وارد وزارت عدلیه شد. بعد از بمباران مجلس و بازداشت عده ای از آزادیخواهان به فرمان محمدعلی شاه برای بازجویی از زندانیان و تعیین تکلیف آنان به باغشاه محل بازداشت زندانیان فراخوانده شد. بعد از کودتای ۱۲۹۹ ابتدا به ریاست استیناف آذربایجان منصوب شد و در تشکیلات نوین عدلیه ابتدا معاونت کل دادستان و سپس به ریاست دادگاه انتظامی قضات و سرانجام به ریاست شعبه تمیز و دادستانی کل دیوان تمیز رسید.
۴۱- خاطرات سیاسی، ص.۴۴۰
۴۲- ناصر انقطاع همواره دلبستگی خاصی به کار مطبوعات داشت. در سیزده سالگی هنگامی که دانش آموز دبستان بود اولین نوشته های او در هفته نامه یویو که به مدیریت «عماد عصار» نتشر می شد چاپ گردید. پس از آن د رحالی که هنوز به بیست سالگی نرسیده بود به طرح و تنظیم جدول کلمات متقاطع و کاریکاتور در روزنامه های گوناگون پرداخت. در جوانی به فعالیت سیاسی مشغول شد و پس از ۲۸ مرداد مدتی از کارهای سیاسی کناره گرفت و به کار پژوهش در زمینه زبان فارسی و ریشه یابی واژه ها و تاریخ ایران پرداخت. نوشته های او در کیهان و اطلاعات سپس روزنامه رستاخیز چاپ می شد. وی فارغ التحصیل دانشکده روزنامه نگاری و علوم اجتماعی است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در اوایل سال ۱۹۸۶ به لس آنجلس رفت و با نشریه پیام ایران همکاری کرد. و در اوایل سال ۱۳۸۷ یکی از بنیانگذاران نشریه روزنامه صبح ایران شد و به مدت ده سال سردبیری این نشریه را به عهده داشت.
۴۳- انقطاع، ناصر، پنجاه سال با پاین ایرانیستها، کالیفرنیا، لس آنجلس، شرکت کتاب، ۲۰۰۱ میلادی (۱۳۷۹) صص۴۷-.۴۱
۴۴- متأسفانه نه پزشکپور و عاملی آن صداقت را داشتند که اصل موضوع را بیان کنند و نه درون حزب پان ایرانیست افرادی بودند که موضوع را پی گیریند. اما کارنامه شش دهه حزب پان ایرانیست چه در دوران نهضت ملی شدن نفت و چه پس از کودتای (۱۳۵۷-۱۳۳۲) نشانگر هم سویی و همراهی با انگلستان بود و حتی در قضیه بحرین، حزب نعل وارونه زد چون هیچ کدام از مخالفان ظاهری حزب توسط رژیم دستگیر نشده، حتی به مراجع ذی ربط چون ساواک هم احضار نگردیدند و تا پایان فروپاشی نظام شاهنشاهی مدافعان آن آیین بودند. پس از انحلال حزب رستاخیز پان ایرانیستها مدافع نظام شاهنشاهی ماندند.
۴۵- ایران عصر قاجار، ص .۴۷۴
۴۶- علم، مصطفی، نفت، قدرت و اصول پیامدهای کودتای ۲۸ مرداد، ترجمه غلامحسین صالحیار، تهران، چاپخش .۱۳۷۷
۴۷- رابین زینر قبلا برای M۱۶ کار کرده بود. او فارسی را سلیس صحبت می کرد و همه رهبران سیاسی ایران را می شناخت اما به رغم همه خصوصیاتش جاسوسی معمولی نبود. یک آمریکایی که به بررسی فعالیتهای حرفه ای پرداخته او را مردی چند شخصیتی توصیف می کند. «زینر» قدرت خارق العاده ای در ترکیب فکر بلندش با زندگی ای پست داشت. او زندگی اش را میان شایعات و مباحث، چه در زمینه فلسفه و مذهب و چه در مورد نقاط ضعف بشر، می گذراند، مشروب زیاد می خورد و از داروهایی برای افزایش ادراک حسی واقعیات ازلی استفاده می کرد.
۴۸- ایران عصر قاجار، ص .۴۷۵
۴۹- همان، صص ۳۴۶- .۳۴۵
۵۰- همان، ص .۳۵۸
۵۱- همان، ص .۳۵۹
۵۲- علم، مصطفی، نفت، قدرت و اصول پیامدهای کودتای ۲۸ مرداد، ترجمه غلامحسین صالحیار، تهران، چاپخش، ۱۳۷۷، ص .۳۶۳
۵۳- به نظر می رسد که این نوع برخورد ناشی از سوءظن نبود بلکه نوعی القای مطلب بود تا از این رهگذر شاید بتوان به روحانیت مبارز مورد حمایت مردم ضربه ای وارد کرد.
۵۴- پیدایش نهضت توانمند و مردمی آیت الله سیدابوالقاسم کاشانی با نقش مؤثر «جمعیت فداییان اسلام» اهداف ضداستعماری و استقلال طلبانه ای در پی داشت که بویژه در نهضت ملی کردن صنعت نفت نمود پیدا کرد. «جورج میدلتون» کاردار سفارت انگلیس، آیت الله کاشانی را با کینه توزی (یک عوام فریب آب زیر کاه مفسد و ضدغربی) می خواند و «آن لمبتون» از گردانندگان شبکه اینتلیجنس سرویس در ایران نوشت: «مادام که نهضت ملی کردن صنعت نفت از سوی روحانیون با اصطلاحات اسلامی توجیه نشد از پشتیبانی گسترده مردم برخوردار نبود. (شهبازی، عبدالله، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، جستارهایی از تاریخ معاصر ایران، تهران، اطلاعات، ۱۳۸۲، ص ۱۷۵).
۵۵- همان، ص .۳۶۴
۵۶- بیل، جیمز و ویلیام راجر لوئیس، مصدق، نفت، ناسیونالیسم ایرانی، ترجمه: عبدالرضا هوشنگ مهدوی و کاوه بیات، تهران، گفتار ۱۳۷۲، ص .۳۷۳
۵۷-همان، ص .۴۰۲
۵۸- ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، جستارهایی از تاریخ معاصر ایران، ص .۵۴
۵۹- خواب آشفته نفت: از کودتای ۲۸ مرداد تا سقوط زاهدی، تهران، نشر کارنامه، سه جلد ۱۳۸۳، ص .۱۰۸
۶۰- همان، ص .۲۸۴
۶۱- تحولات سیاسی- اجتماعی ایران ۱۳۵۷- ۱۳۲۰، ص .۱۴۱
۶۲- خواب آشفته نفت: از کودتای ۲۸ مرداد تا سقوط زاهدی، ج۳، ص .۱۳۹
۶۳- خاطرات سیاسی، ص .۲۷۷
۶۴- همان، ص .۳۱۰
۶۵- ملیحه نعیمی، از مأمورین قدیم اینتلیجنت سرویس و از کارگزاران بهاییت.
۶۶- شاهپور راسخ، فرزند احمد به سال ۱۳۰۳ در تهران متولد شد. مادرش خانم قدس ایران و پدرش از تجار معروف تهران بود. وی دبیر آموزش و پرورش بود و در سال ۱۳۲۶ به علت ترک محل خدمت و ادامه تحصیل منتظر خدمت شد. پس از اخذ دکتری جامعه شناسی به عنوان استاد دانشگاه و معاون سازمان برنامه و بودجه برگزیده شد. در طول خدمت نشانهای همایون، قدردانی و کار دریافت نمود و سفرهای متعددی به خارج از کشور داشته است، از جمله به همراه اشرف پهلوی جهت شرکت در کنفرانس بین المللی زن در مکزیکوسیتی، به آن کشور رفت. نامبرده و همسرش از مبلغین فرقه بهاییت بوده در مجله سخن مقالاتی می نوشت.
۶۷- ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، جستارهایی از تاریخ معاصر ایران: .۱۳۴۴.۸.۱۹
۶۸- حسن عرب فرزند اکبر به سال ۱۳۰۱ در تهران و در خانواده ای لبنانی الاصل به دنیا آمد. درباره تحصیلات وی در اسناد موجود مطلبی ثبت نشده است. نامبرده یکی از مخالفان حزب توده بود که چندین بار توسط عناصر آن حزب مضروب شد. او در مخالفت با مصدق در سال ۱۳۳۲ در بیروت با روزنامه های لبنانی مصاحبه می کرد. مشارالیه از عوامل انگلیس بود که با شرکت افسران انگلیسی و به منظور طرح نقشه و ایجاد تحرکاتی علیه مستشاران آمریکایی در منزلش جلسه تشکیل می داد و در سال ۱۳۳۰ پس از دستگیری «ناوارا» جاسوس انگلیس مدتی به کشور عراق فرار کرد. حسن عرب مدیر روزنامه پرچم خاورمیانه بود که بعدا به نشریه سیاسی خوزستان تغییر نام داد. در سال ۱۳۳۶ فروشگاه مطبوعاتی بین المللی توسط نامبرده در شیراز تأسیس شد.
۶۹- خاندان ابتهاج نیز درزمره خاندانهای بهایی می باشد.
۷۰- تربیت سنجابی، محمود، کودتاسازان، تهران، مؤسسه فرهنگ کاوش، ۱۳۷۶، ص .۳۱
۷۱-خاطرات سرریدر ویلیام بولارد سفیر کبیر انگلستان در ایران، نامه های خصوصی و گزارشهای محرمانه، ترجمه: غلامحسین میرزاصالح، تهران، طرح نو، .۱۳۷۸
۷۲- دوشیزه لمبتون مدال «خادم نظام امپراتوری بریتانیا» را گرفت.
۷۳- زندگی سیاسی عبدالحسین هژیر، ص .۳۷۴
۷۴- حضور نیروی ژاندارمری جهت حمایت از لمبتون حاکی از اطلاع بخشی از دستگاههای دولتی و یا دولتمردان و سیاست بازان ایرانی از نوع فعالیتهای وی بوده و بیشتر حاکی از نفوذ استعمار انگلیس در دستگاههای ایرانی است. کما اینکه چنین نفوذی در شهربانی هم ملحوظ بود.
۷۵- جریانهای اصلی تاریخ نگاری در دوره پهلوی، ص .۶۹
۷۶- همان، ص .۶۹
۷۷- همان، ص .۷۵

منبع : روزنامه کیهان