درباره مظفر بختیار

مظفر بختیار، ایران شناس، فارسی پژوه و مترجم، متولد ، اصفهان
▪ دكترای زبان و ادبیات فارسی
▪ عضو هیأت علمی دانشكده ادبیات دانشگاه تهران
▪ از ایرانشناسان و نسخه شناسان برجسته دوران معاصر
▪ از متخصصان و پژوهشگران برجسته چین شناسی و فرهنگ های شرق دور
دكتر مظفر بختیار به مناسبت آثار و تحقیقات مهم خود در زمینه چین شناسی در سال ۱۳۷۵ از دانشگاه پكن به دریافت عنوان «استاد ممتاز دانشگاه پكن» و منشور ویژه آن نائل آمد. وی چندین سال از طرف دانشگاه تهران در دانشگاه پكن و دانشگاه هانكوك سئول به تدریس و تحقیق اشتغال داشت.
▪ برخی از آثار تألیفی وی عبارتند از: نی نامه، فرقه های صوفیه در چین، فرهنگ چینی به فارسی (به ویراستاری وی)، كتاب ایران، شكوه ایران، علف (ترجمه)، آداب فتوت (ترجمه)، مجموعه آثار رضا عباسی، حیاهٔ الطغرایی (به عربی) و...
حالا دیگر روزگاری است كه مثل مظفر بختیار كمتر پیدا می شود. كسی كه در تدوین اطلس تاریخی ایران به دو زبان فارسی و انگلیسی سهم عمده داشته باشد و كتاب ایرانش به شش زبان دنیا ترجمه شده و البته شاید از همه مهمتر تألیف «نی نامه» اثر جامی نفیس ترین نسخه هنری فارسی در جهان است كه انتشارات مركز نشر دانشگاهی آن را به چاپ رسانده است. «فرقه های صوفیه در چین» از انتشارات انجمن تحقیقات تاریخی پاكستان و «فرهنگ چینی به فارسی» تألیف گروهی از انتشارات دانشگاه پكن، از دیگر آثاری است كه به اهتمام دكتر مظفر بختیار منتشر شده اند. مظفر بختیار متولد اصفهان، دكترای زبان و ادبیات فارسی دارد و به عنوان استاد در دانشكده ادبیات دانشگاه تهران تدریس می كند. «بررسی نامه نسخه های خطی اسلامی در چین» به زبان انگلیسی از دیگر آثار اوست، برای تدوین این بررسینامه حدود ششصد شهر و روستا در سرتاسر كشور چین در چهار سال از نزدیك بررسی شده است. ترجمه عربی بررسینامه توسط دكتر علوجی استاد دانشگاه قاهره انتشار یافته و به چند زبان دیگر نیز در دست ترجمه است. زندگانی طغرایی به دو زبان فارسی و عربی، علف، ادب و آداب فتوت نیز بخش دیگری از آثاری است كه با ترجمه وی منتشر شده اند.
او درباره آثاری كه به زبان انگلیسی منتشر كرده (مثل كتاب «بررسی نامه نسخه های خطی فارسی در چین») می گوید: «برخی از این آثار كه به انگلیسی منتشر شده اند، درصدد بودم كه آنها را به خاطر گستره وسیع مخاطبان به انگلیسی بنویسم و منتشر كنم. برخی دیگر از آثار هستند كه ناشر تمایل داشته و همكاری كرده و حتی پیشنهاد داده كه من پذیرفتم. «كتاب ایران» از معروف ترین آثار مظفر بختیار است (با همكاری دكتر سید حسین نصر). درباره این كتاب می گوید: «این كتاب بیشتر بررسی عناصر فرهنگ ایران زمین است. نظریه ما این است كه عناصر فرهنگ ایران از هم تفكیك ناپذیرند. فرهنگ های دیرینه و باستانی و فرهنگ هایی كه اصیل باشند، فرهنگ هایی هستند كه عناصر آنها از یكدیگر قابل تفكیك نیستند. نقاشی همان حرفی را می زند كه شعر می زند، شعر همان حرفی را می زند كه خلاقیت های حجمی بیان می كند. این كتاب بیشتر در این زمینه است و این وضع را نشان می دهد. یعنی ویژگی های فرهنگی ایران را. كتاب «شكوه ایران» مثلاً كتابی بود كه ناشر پیشگام شكل گیری آن بود و تمایل داشت كتابی چاپ كند كه مخاطب آن گروه وسیعی باشند در حد غیرمتخصص كه بخواهند درباره هنر ایران اطلاعاتی كلی داشته باشند.»
كتاب دیگری كه مظفر بختیار در شكل گیری آن نقش به سزایی داشته است «شكوه ایران» نام دارد. این كتاب در سه جلد منتشر شده است. شكوه ایران تألیف گروهی از هنرمندان و اهل قلم است كه عده ای از متخصصان هنر ایران هر كدام در رشته خاصی، فصل های مختلف این كتاب را نوشته اند. چنانچه مظفر بختیار در این باره می گوید: «حسب گرایش خودم مطالب و مقالات خوشنویسی را نوشتم. شكوه ایران كتاب بسیار ارجمندی شده است به دلیل این كه هنر و فرهنگ ایران را در یك نگاه معرفی می كند. البته این سه جلد كتاب كه در حدود شش هزار صفحه است، بیشتر به هنر ایران می پردازد. به هرحال كتاب موفقی شده است.»
ناشر شكوه ایران، Booth-cliborn بوس كلیبورن، ناشر معروف آثار هنری در جهان است. این كتاب در ایران به وسیله مركز نشر دانشگاهی توزیع شده است. درباره این كتاب بختیار می گوید: «این كتاب درباره هنر و فرهنگ ایران و برخی از آداب و رسوم مردم ایران است. فرهنگ و هنر ایران به قدری وسیع است كه باز هم حق آن در سه جلد كتاب ادا نمی شود. مهمترین عناصر فرهنگ ایران را درنظر گرفته ایم كه بیشتر روی هنر ایران تأكید شده و در برخی از فصول هم درباره آداب و سنت ها و رسوم مطالبی دارد كه منضم به عكس های متعددی است. در تألیف این مجموعه نظر بر این بود كه بیشتر هنر ایران از دیدگاه ایرانیان دیده و معرفی شود. مثلاً دكتر سیروس پرهام، دكتر پور جوادی و عده دیگری از چهره های كارشناس و سرشناس در تألیف و تدوین این كتاب همكاری داشتند.
كتاب دیگری كه مظفر بختیار به بازار نشر فرستاده ترجمه ای از كتاب «Grass» است كه «كوپر» نویسنده و فیلمساز معروف آمریكایی آن را نوشته و بختیار این كتاب را به نام «علف» ترجمه كرده است.وی درباره این كتاب می گوید: «به نظر من كتاب بسیار جالبی است. این كتاب از چند جهت قابل توجه است. به دلیل این كه هم از لحاظ ایران شناسی، هم از نظر شناخت ایل بختیاری و هم از این نظر كه «علف» یك فیلمنامه است، نخستین فیلم مستندی است كه در دنیا تهیه شده است. كوپردر سال ۱۹۲۴‎/۱۳۰۴ به ایران آمده بود برای تهیه این فیلم مستند، نظر كوپر این بود كه سینما می تواند بزرگترین عامل ارتباط و تبادل فرهنگ ها در جوامع بشری باشد. كوپر نخستین فیلم مستند دنیا را با عنوان «گراس» از كوچ ایل بختیاری تهیه كرد.» «آداب فتوت» كتاب دیگری است كه مظفر بختیار آن را ترجمه كرده است. این كتاب درواقع رساله ای است از «فرانس تشنر»، خاورشناس آلمانی كه تخصص اش در زمینه فتوت است. این رساله درباره نوآیین ها و بدعت هایی است كه در آیین فتوت پدید آمد و آیین فتوت را به صورت ابزاری سیاسی در خدمت خلفای عباسی درآورد. این رساله یك بحث تخصصی جالبی است كه مخاطبانش عام نیستند. این كتاب سال ها پیش چاپ شده بود.
كتاب مجموعه آثار رضا عباسی كه دكتر مظفر بختیار آن را گردآوری كرده، از غنی ترین مجموعه های موجود از آثار این نقاش بزرگ است. نكته قابل توجه در این مجموعه دقت به كار گرفته شده، از جانب گردآورنده است، چرا كه در دوره صفوی و هم زمان با رضا عباسی چند رضای نقاش دیگر هم وجود داشته اند كه به دلیل شباهت اسمی گاه نقاشی هایشان از آثار رضا عباسی قابل تشخیص نیست. دكتر بختیار در ۷۲ تصویر موجود در این كتاب سعی كرده آثاری را گردآورد كه اصالت آنها كمتر مورد تردید است. او در مقدمه كتاب قول داده بود كه مجموعه ای نیز از نقاشی های دیواری رضا عباسی فراهم آورد كه متأسفانه هنوز انجام نشده است.
رضا عباسی از بنیانگذاران مكتب اصفهان و درواقع مهمترین نقاش این دوره است. تفاوت هایی كه آثار او با آثار استادان بزرگ گذشته دارد به دو شاخه مربوط می شود. یكی انتخاب مضامین جدید است كه با توجه به چند واقعیت تاریخی توجیه پذیرمی شود. اول انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت و ساخته شدن بناهای باشكوه در آن كه نیازمند نگارگری بودند و همكاری استادان بزرگی چون عباسی در این مورد است كه مثلاً می توان به دیوارنگاره های پلكان كاخ عالی قاپو و سردر قیصریه اشاره كرد كه به احتمال زیاد اثر رضا عباسی و شاگردان اوست و دوم كوچاندن ارامنه جلفا به اصفهان و رفت و آمد اروپاییان به ایران كه باعث رونق هنر نقاشی و استقلال آن از دربار می شود، به طوری كه نقاشان این دوره می توانند با سفارش گرفتن تك چهره ها از مردم ارتزاق كنند. همین موضوع سبب می شود كه مضمون بیشتر آثار عباسی برخلاف استادان پیشین نه صحنه های جنگ و یا بزم كاخ های شاهان كه زندگی روزمره طبقات مختلف مردم جامعه باشد.
تصویرسازی كتب ادبی نیز به نسبت دوره های پیش كمتر است البته رضا عباسی به تصویرسازی كتاب هایی مثل دیوان میرعلی شیرنوایی، خسرو و شیرین نظامی و شاهنامه فردوسی نیز پرداخته ولی در مجموع می توان گفت كه او از نقاشی روایی بسیار فاصله گرفته است. مسأله مهم دیگر در آثار او تفاوت تكنیك های نقاشی است. عباسی به نسبت پیشینیان بسیار كمتر از رنگ استفاده می كند، اكثر نقاشی های او در تنالیته های ارغوانی، قهوه ای و خاكستری رنگی است.حذف رنگ و روایت و با توجه به این كه پرسپكتیو تا آن زمان هیچ گاه در نقاشی ایران وجود نداشته، تنها چیزی كه عملاً باقی می ماند، خط است. اكثر منتقدین معتقدند مهمترین نكته در آثار رضا عباسی كشف ارزش بیانی خط و قلم گیری است. تا حدی كه رضا عباسی حتی برای شبیه سازی جانوران، كه از موضوعات مورد علاقه اش بوده، از سایه پردازی استفاده نمی كرده است. در طراحی های او خطوط روان و سیال فراوانند و از همان ریتمی برخوردارند كه خطوط شكسته و نستعلیق.
نقاشی ایرانی تا پیش از رضا عباسی دارای قوانین و تقسیمات مشخص هندسی، جدول بندی و حتی تقسیمات رنگی است، مثل تضاد رنگ های خالص و مكمل. اما رضا عباسی به خاطر تمایل به تك چهره ها و همین طور عدم استفاده زیاد از رنگ از این معیارها نیز فاصله می گیرد. این كتاب ضمن انتشارات سازمان اوقاف در سال ۱۳۵۰ به چاپ رسیده است و از مهمترین آثار تهیه شده درباره نقاشی های رضا عباسی به شمار می آید. در زمینه هنر ایران وی هم اكنون كتاب احوال و آثار میرزا غلامرضا اصفهانی خوشنویس و شاعر و عارف مشهور را به طرزی نفیس در دست چاپ دارد.
كتاب واژه ها و اصطلاحات اسلامی در زبان چینی تألیف دكتر وانگ جیان پینگ استاد پژوهشكده مذاهب اسلامی و عضو فرهنگستان علوم اجتماعی چین، صرف نظر از ارزش ذاتی خود به لحاظ هویت و ساختار واژه ها كه به میانجی زبان فارسی و عناصر ایرانی وارد زبان چینی شده ، نمودار حوزه پهناور نفوذ فرهنگ ایرانی در دورترین سرزمین های جهان قدیم و در اقصای خاور دور است. در باره این كتاب مظفر بختیار در نشریه بخارا می نویسد: «واژه ها و اصطلاحات عربی، چنان كه در مقاله ای در Maritime Silk Route Studies( نشریه مركز تحقیقات راه ابریشم دریایی چین) با ارجاع به منابع و مستندات لازم به تفصیل توضیح داده ام به میانجی زبان فارسی و با هنجارهای آوایی و ساختار فارسی وارد زبان چینی شده است. دراین مورد با نویسنده كتاب هم گفت وگوها داشتیم و با قدرت جامعی كه در نامگذاری و گزینش عنوان كتاب به كار داشت توجه خود را به این نكته ظریف و اساسی نشان داده است.
انتشار اسلام در چین توسط ایرانیان و فارسی زبانان موجب شد مقدار زیادی از كلمات فارسی و واژه های عربی در فارسی در واژگان مسلمانان و زبان چینی به صورت لغت دخیل وارد شود. به طوری كه اكنون بسیاری از لغات و اصطلاحات و نامواژه های مذهبی كه حتی در ایران، بر اثر تأثیرگذاری فقهای عربی زبان شیعه از دوره صفوی به بعد شكل عربی آنها رایج شده در بین مسلمانان چین به همان شكل قدیم فارسی به كار می رود.
كتاب ذاشیه (zaxiue) كه از متون و درسنامه های متداول معارف اسلامی و حوزوی (به اصطلاح چینی نظام آموزش مسجدی) از دوره یوان (قرن هشتم هجری) تا كنون در چین است شامل خطبه ها، نیت ها، دعاها و صیغه های شرعی است كه بر مسلمانان واجب است در عبادات و مناسك و عقود شرعی به لفظ و عبارت فارسی ادا گردد. هنوز هم طبق سنت برخی از حوزه های اسلامی چین، مانند حوزه شرقی شاندونگ، ادای صیغه ایجاب و قبول به عبارت فارسی شرط لازم برای مشروعیت و صحت عقد ازدواج است، هرچند دو طرف زبان فارسی ندانند و به حفظ و نقل عبارت برگزار گردد. متن خطبه عقد است در ذاشیه:
اكنون به فرمان خداوند جهان و خالق كون و مكان و مربی عالمیان و پادشاه ازل و حكیم لم یزل و به شرف سنت سنیه بهترین اولاد بنی آدم و برگزیده گلستان معرفت و كدخدای ملك خدا و شفاعتخواه روز جزا، یعنی به نام لطیف شریف محمدمصطفی(ص) و به اجماع صحابه كبار (رض) و به مذهب مهذب امام اعظم كوفی صوفی (رح) و به گواهی این جماعت مسلمین كه دراین مجلس امر خیر حاضرند، شما كه وكیل ثابت الوكاله بالمشافهه اید از قبل مسماه فلانه بنت فلان بوده باشید نفس نفسیه موكله خود را به زنی و نكاح صحیح مسلمانی و به چهار امور شرعی كه بین الناس معروف و مشهور است و به مهر مذكور كه بعض او معجل و بعضی مؤجل است الی بقاءالنكاح به این جوان حاضر راغب كه فلان بن فلان بوده باشد دادیدش به زنی؟ باز وكیل گوید: دادیمش به زنی و شما كه جوان حاضر راغب اید نفس نفیسه موكله شان را به زنی و به نكاح مسلمانی در بدل املاكات مذكور خواستید و قبول كردیدش به زنی؟
داماد گوید: قبول كردیمش!
در همین كتاب عبارت نیت وضو و نمازهای روزانه به فارسی چنین آمده است:
نیت كردم كه آبدست می سازم از برای برداشتن حدث را
تا نماز بر من مباح شود، الهی از من قبول گردان!
نیت كردم كه بگزارم... ركعت فریضه نماز بامداد‎/ پیشین‎/ دیگر‎/ شام ‎/ خفتن وقتی متوجه شدم به جهت كعبه خالصاً لله تعالی اقتدا كردم به این امام، الله اكبر
(نسخه خطی ذاشیه در كتابخانه شهر نانكن چین ، برگ ۱۳۵ ـ ۱۳۶ . ۱۸ـ۲۲)
همچنان كه بر چند میلیون مسلمان شین جیائو یاجهری مذهب چینی كه در اقامه احكام مواظبت و مراقبت نام دارند، واجب است كه هر روز در تعقیب نماز بامداد یك بند از مخمس شمس الدین تبادكانی از تربیت شدگان و یاران طریقتی مولانا عبدالرحمن جامی را به فارسی بخوانند و در ماه دوره نمایند آن را بی آن كه اكثرشان زبان فارسی بدانند یا معنی تطابقی آنچه را می خوانند دریابند.
جایگاه زبان فارسی به عنوان زبان رسمی اسلامی در شرق سرزمین های اسلامی به فتوای تاریخی علمای ماوراءالنهر در قرن سوم برای ترجمه و تفسیر متون دینی به زبان فارسی و آرای شمس الائمه سرخسی در كتاب المبسوط باز می گردد كه در مراجع فقهی متداول در بین مفتیان و فقهای حنفی مذهب چین مانند كتاب شرح تنویرالابصار (۱‎/۴۵۱) در باب جواز كاربرد زبان فارسی در ادعیه عبادات و نیات و استشهاد به آیات شریفه ، به سبب بی رغبتی مسلمانان شرق نسبت به زبان عربی، بحث شده است. توجه مسلمانان چین نسبت به حفظ و اشاعه زبان فارسی به عنوان زبان رسمی و مشترك و فرهنگی جامعه اسلامی و احتراز از به كار بردن زبان و خط چینی و جایگزین ساختن خط شیائو ارجینگ و نگه داشت هویت فرهنگی خود باعث شد جامعه اسلامی چین به سرنوشت سایر اقلیت های د ینی در چین دچار نشود كه به مرور زمان در جامعه و فرهنگ دربرگیرنده چین ماهیت و هویت خود را از دست دادند. واژه hui-hui كه در زبان چینی به معنی مسلمان است ، چنان كه در بررسی نامه نسخه های خطی اسلامی در چین با استناد به منابع چینی آورده ام درچین قدیم معنی فارسی زبان داشت و چون زبان فارسی زبان دینی و فرهنگی و شاخصه مسلمانان چین بود huihui به تدریج معنی مسلمان به خود گرفته است، زبان عربی در قدیم كارایی چندانی در نشر فرهنگ و معارف اسلامی درچین نداشته، طبق همان بررسی نامه ۹۹‎/۰ از نسخه های خطی متون متداول اسلامی در چین به زبان فارسی و از متون ادبیات فارسی است.»
مظفر بختیار همان طور كه در آغاز نوشتیم از جمله كسانی است كه باید بیشتر از این قدرشان را دانست و درباره شان گفت و نوشت. كسانی كه دغدغه ای جز اعتلای نام ایران ندارند و جز بزرگی برای ایران در جهان نمی خواهند.

منبع : روزنامه ایران