مفهوم کودکی و جایگاه کودکان در فرهنگ و جامعه ایرانی

حق تعالی صبوتی (کودکی) بخشد پیران را از فضل خویش که صبیان از آن خبر ندارند. زیرا صبوت بدان سبب تازگی می آورد.... که جهان را نو می بینند. مولوی فیه ما فیه
وجود کودکان در سنگ نگاره های مختلف ایران دلیل اهمیت اجتماعی کودکان و موفقیت آنان به عنوان حکومت گران آینده یا استوار کنندگان پایه های حکومتی است.
از جمله این موارد در نخستین نقش برجسته که تاجگذاری اردشیر اول است در پشت سر پادشاه شاپور اول دیده می شود که دست راست خود را به علامت احترام و شاید هم سوگند یاد کرده است در مکان شاه و مظفر خدا: دو بچه دیده می شوند که اگر از خاندان شاهی باشند وجود آن ها توجیه کننده موفقیت کودکان به عنوان یک طبقه در جامعه حکومتی است.
لوحه های گلی تخت جمشید و نوشته های گاته ها، گواهی می دهد که زنان و کودکان در ایران باستان از آزادی ها و امتیاز های خاصی هم برخوردار بوده اند.
اسناد دیگر نیز گواه اهمیت و موقعیت نوجوانان در جامعه ایرانی است از جمله آن ها رساله ها، پیمان نوشته ها، وصیت ها و اندرزهای بسیاری برای کودکان که احتمالا باید عهده دار مسئولیت های فرمانروایی باشند، نوشته شده است. از جمله کهن ترین این آثار دو رساله عمومی به تحریر پازند است که رفتار کودکان را در طول روز از خانه تا مدرسه مشخص می کند بیست بند دارد که شانزده بند آن در بیان آداب نظافت، آداب سفره، آداب غذا خوردن و ادب درس است، بندهای دیگر احترام به رهگذران، شرکت در انجام کارهای خانه و فرمانبری از پدر و مادر را سفارش می کند.
رستم جهان پهلوان حماسه ها، تربیت سیاوش را از کاووس می خواهد تا او را آداب سواری و مردانگی بیاموزد، سیاوش از او پیمان داری نیکی و جوانمردی آموخته و سخت بدان پای بند است.
اسفندیار هم وقتی مرگ را پیش چشم می بیند از رستم می خواهد تا بهمن را تربیت کند برخی از رسم های عامه نیز نماینده حسن توجه به پرورش کودکان و علاقه مندی به سعادت آن هاست از جمله آن ها جان پناه ها یا رسم هایی است که برای جلوگیری از گزند چشم بد در مورد کودکان رعایت می شوند. مثلا چشم گوسفند قربانی را خشک می کنند... و با قطعه ای نمد خر مهره بر نخ می بندند به کلاه بچه یا بر سر شانه اش می آویزند. در این خصوص ادبیات نقش بزرگی برای کودکان قائل است.
ادبیات جلوه بیانی هنر است یعنی اندیشه و احساس آدمی را از طریق کلمات به گونه ای زیبا، درست و قابل فهم بیان می کند یا رفتار وکردار او را که همراه با نمایش حرکات است، توصیف می کند.ادبیات یک جنبه اختصاصی و رسمی دارد و یک جنبه عمومی که در افسانه ها، توصیه ها، لالایی ها، معماها، چیستان ها، گفتار بازی ها و قافیه پردازی ها تجلی می کند. این بخش از ادبیات عناصر اصلی شعر کودک را در خود دارد و آن موسیقی، وزن، قافیه و شور و جنبشی است که با روحیات کودکان متناسب است شعر عامیانه سکون و سکوت کودک را از آواز و حرکت و رنگ پر می کند. بیشترین خواست کودکان هم پر کردن همین خلاء است. ادبیات مهم ترین جلوه گاه برای کودکان است.
استرابون مورخ یونانی می نویسد که پارسیان کار قصه گویی و خنیاگری را با هم در آمیختند و با داستان ها و افسانه های سودمند کارهای ایزدان و مردان نامی را گاه با نوای موسیقی برای کودکان باز می گویند.
به سه امر مهم در تربیت کودکان در جامعه ایرانی توجه شده است:
۱) هنرهای تن که هدفش دارا شدن زیبایی، برازندگی اندام، فراگیری سواری، اسب دوستی، کمانداری، نیزه افکنی و شکار است.
۲) پرورش فکری که بیشتر در آموزه های دینی و فضائل انسانی چون جوانمردی، مردمی، عشق به راستی، وفاداری به پیمان ها و دادگری است.
۳) اصول اخلاقی که هدفش کسب فضیلت های اخلاقی، فرمانروایی بر خویشتن، بی نیازی، خرسندی، سپاسگزاری و توجه به آبادانی کشور و بخشندگی است و تاکید می کند که هدف از فراگیری این آموزش ها (نیکو شدن) است.
ایرانیان با توجه به اهمیت اسلام که همیشه به دوران کودکی به عنوان حساس ترین دوره رشد انسان نگریسته، معتقدند که نهاد کودکان بر اساس فطرتی پاک و دست نخورده پی ریزی شده است.
دستورات پیامبران و ائمه را سرلوحه کارشان قرار داده. پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد(ص) همواره برای کودکان ارزش بسیار قائل بوده و بر رعایت کودکان از جانب بزرگسالان تاکید فراوان کرده اند.
در روایتی نقل شده هنگامی که پیامبر گرامی اسلام مشغول نماز و عبادت بودند امام حسین (ع) بر پشت مبارکشان سوار شدند.
ایشان آنقدر سجده را به درازا کشاندند تا امام حسین (ع) این کودک خردسال از بازی آزادانه خود سیر شد.پیامبر اکرم (ص) با این عمل موقرانه خود، دو درس بزرگ زندگی به دیگران آموخت. اول آن که کودک در هر جا و در هر فرصتی حق خود را دریافت کند.
دوم این که نباید از آزادی طفل خردسال در بازی حتی در پر ارزش ترین لحظات ممانعت به عمل آورد.
کودک با توجه به پیشرفت های جامعه و تحولات اجتماعی که در آن زندگی می کنند باید رشد یابد و تربیت شود.
و جمله معروف حضرت علی (ع) که آداب خودتان را بر کودکانتان تحمیل نکنید، چرا که برای زمانی غیر از زمان شما آفریده شده اند به زیبایی بیانگر این نکته مهم تربیتی می باشد.

ویدا بزی
کارشناس ادبی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان خراسان جنوبی

منبع : روزنامه خراسان