رژیم صدام و حملات شیمیایی

یكی از وحشتناك ترین و بی رحمانه ترین روش های مورد استفاده در جنگ ها كه ناقض كلیه حقوق انسانی و قراردادهای بین المللی است، به كارگیری و استعمال مواد شیمیایی و میكروبی است كه دارای اثرات بسیار مخربی بر حیات انسانی و محیط زیست بوده و دارای شدت اثر و سرعت فراوان است.
به رغم این ممنوعیت قانونی و بین المللی، این سلاح به طور رسمی و در ابتدا در جنگ های اول و دوم جهانی و سپس در جنگ های مختلف منطقه ای مثل ویتنام، افغانستان، فلسطین و نیز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران مورد استفاده قرار گرفت. كیفیت و كمیت به كارگیری این سلاح مرگبار در طول زمان تحولات فراوان داشته و از گازهای اشك آور و تاول زا و اعصاب تا گازهای خردل، سیانور، سیانور هیدروژن و... را شامل می شود.در جنگ عراق علیه ایران بیش از سیصد بار این سلاح در انواع مختلف و ابعاد گوناگون مورد استفاده قرار گرفت و به علت عدم برخورد قاطعانه مجامع بین المللی، بر كیفیت و كمیت آنها افزوده شد و محدوده استعمال آنها از جبهه ها و مراكز و افراد نظامی به شهرها و مناطق مسكونی كشیده شد و مناطقی مثل آبادان، مریوان، بانه و سردشت از شهرهای ایران و چند شهر كردنشین عراق از جمله حلبچه مورد این حملات قرار گرفتند كه حدود ۵۰ هزار مصدوم بر جای ماند.۱ مهمترین این حملات حمله شیمیایی به شهر سردشت در ایران و شهر كردنشین حلبچه در استان سلیمانیه عراق بود كه بیش از پنج هزار كشته و همین تعداد زخمی بر جای نهاد.
عراق در حملات خود از تمامی امكانات مثل هواپیما، توپخانه و خمپاره انداز جهت پرتاب گلوله های شیمیایی بهره گرفت و از انواع گازهای كشنده از جمله سیانور، خردل، اعصاب، تاول زا، نیتروژن و گاز مخوف سیانیدهیدروژن استفاده كرد. در این نوشتار ابتدا به طور خلاصه نگاهی به كنوانسیون های منع استعمال سلاح شیمیایی خواهیم داشت و سپس با تعریفی از سلاح شیمیایی، به تاریخچه استفاده از این سلاح ها در طول زمان اشاره خواهیم كرد و سپس به مسئله عراق و استفاده از اینگونه سلاح ها در جنگ علیه جمهوری اسلامی ایران خواهیم پرداخت.
الف - كنوانسیون های منع استعمال سلاح شیمیایی
در سال ۱۸۹۹ به دعوت تزار نیكلای دوم كنفرانس بین المللی لاهه تشكیل شد كه در این كنفرانس ۲۶ كشور شركت كننده، كاربرد سلاح شیمیایی را تحریم كردند و اعلامیه این نشست هم اكنون جزء اسناد مربوطه به شمار می رود.۲
ولی مهمترین سند در این زمینه پروتكل ۱۷ ژوئن ۱۹۲۵ ژنو است كه در سال ۱۹۲۸ لازم الاجرا شده است و در آن به صراحت استفاده از سلاح شیمیایی محكوم شده است و تاكنون بیش از ۱۲۰ كشور به آن پیوسته اند. ایران در ژوئیه ۱۹۲۹ (تیرماه ۱۳۰۸) و عراق در سپتامبر ۱۹۳۰ به این پروتكل ملحق شده اند.
در این پروتكل دولت های شركت كننده ممنوعیت استعمال اینگونه سلاح ها را تقبل كرده و در ضمن اعلام داشته اند با تمام قوا سعی می كنند دیگر كشورها را به الحاق به این پروتكل ترغیب كنند.
صرف نظر از این پروتكل به موجب اسناد ذیل هم استفاده از سلاح شیمیایی منع شده است:
- اعلامیه كنفرانس صلح لاهه (۱۹۰۷ و ۱۸۹۹)
- اساسنامه دادگاه نورنبرگ ۱۹۶۴ (ماده ۶)
- عهدنامه واشینگتن ۱۹۲۲ (ماده ۵)
- اعلامیه بروكسل ۳۱۸۷۴
از دیگر كنوانسیون های مهم در این زمینه، كنوانسیون ۱۹۷۲ پیرامون «منع تكمیل و توسعه و تولید و ذخیره سلاح های باكتریولوژیك و سمی و انهدام این سلاح ها» است كه در بخش هایی از آن ضمن تاكید بر پروتكل ،۱۹۲۵ دولت های متعاهد موافقت كرده و متعهد شده اند كه هرگز و تحت هیچ اوضاع و احوالی به تكمیل و توسعه و تولید و ذخیره و یا به نحوی از انحا، به تحصیل و نگهداری مواردی همچون عوامل میكروبی و بیولوژیك از هر منشأ و یا به هر طریق تولید - غیر از آنچه جهت پیشگیری یا حفاظت در مقابل امراض یا سایر مقاصد صلح جویانه اختصاص داده شده - مبادرت نكنند و هیچ دولت یا گروهی یا سازمان بین المللی را در تولید و به دست آوردن عوامل شیمیایی و تجهیزات یا وسایل انتقال آنها، به هر نحو كه باشد، كمك یا تشویق یا وادار نكنند.
ب - تعریف و تاریخچه مختصری از به كارگیری سلاح های شیمیایی
از نظر تعریف هیچ ماده ای به خودی خود ماده تهاجمی شیمیایی نیست ولی زمانی كه جهت اهداف مشخص ایجاد ضرر و خسارت مورد بهره برداری قرار گیرد، چنین نامیده می شود. به عبارتی كلیه مواد گازی، مایع یا جامدی كه در عملیات جنگی به كار رفته و هدف از آنها ایجاد ضرر و مرگ انسان، حیوان یا گیاه باشد، ماده تهاجمی شیمیایی است.۴
تاثیر سریع (از نظر زمان) و مقدار اندكی كه برای از پا در آوردن هدف مورد نیاز است از خصوصیات عمده این سلاح ها است.در طول زمان این سلاح ها بسیار متكامل شده اند و در حال حاضر گونه های فراوانی از آنها وجود دارند كه از جمله خطرناك ترین آنها گازهای تابون - سارین، وی ایكس، تاول زا، خفه كننده، عوامل خونی و انواع مواد سمی هستند كه مقدار اندكی از آنها باعث مرگ می شود.
استفاده از اینگونه مواد شیمیایی علل مختلفی می تواند داشته باشد كه از جمله عبارتند از: كسب پیروزی سریع، از میان بردن پوشش گیاهی جهت افزایش و بهبود قدرت دید، ایجاد موانعی از اراضی آلوده در طرفین جبهه و... كه مبارزه با آنها نیازمند تجهیزات كشف و اعلام خطر، تشخیص فوری نوع عامل، حفاظت، پاكسازی، معالجه و درمان است.
استفاده از مواد شیمیایی جهت مقابله با دشمن سابقه طولانی دارد و بهره گیری از مواد دودزا مثل گوگرد از قدیم الایام مرسوم بوده و این مورد در جنگ های میان ساسانیان و رومیان ثبت شده است.۵
در یونان قدیم نیز با تركیب قیر، سولفور و مواد چسبی، ماده ای ساخته می شد كه وقتی در آب ریخته می شد آتش می گرفت و آن را «آتش یونانی» می خواندند.
در ۱۴۵۶ كه تركان به نواحی بلگراد حمله كردند، مردم آن منطقه روی موش ها پودر كشنده ریخته، آنها را آتش زده و به طرف مهاجمان رها می كردند. اما در عصر جدید برای اولین بار در اكتبر ۱۹۱۴ آلمانی ها در منطقه نوشاپل گلوله های گاز اشك آور به طرف سربازان فرانسوی پرتاب كردند كه به علت محدودیت گلوله ها و پراكندگی سربازان چندان موثر نبود.
بعد از آن آلمان ها دست به ساختن گاز كلرین زده و این گاز را كه به نام گاز خردل معروف است علیه سربازان فرانسه و پیاده نظام كانادا به كار بردند و توانستند با مصدوم كردن آنها، شكافی به طول ۸ كیلومتر در جبهه ایجاد كنند.
بار دیگر در سال ۱۹۱۶ آلمان ها در «وردن» در جبهه ای به طول ۸/۱۲ كیلومتر، به حملات توپخانه ای پرداخته و در عرض ۶ روز جنگ، دو میلیون و پانصد هزار گلوله كه صدها هزار از آن گلوله گاز دار بوده شلیك كردند كه منجر به خستگی و مرگ همراه با تشنج ده ها سرباز فرانسوی شد.
پس از پایان جنگ اول در ،۱۹۱۸ آمار تلفات شیمیایی چشمگیر بود و تعداد كسانی كه براساس آمار رسمی در معرض اینگونه مواد قرار گرفته بودند به بیش از یك میلیون و سیصد هزار نفر می رسد كه حدود یكصد هزار نفر از آنها كشته شدند.۶
در جنگ ایتالیا و اتیوپی (۱۹۳۷-۱۹۳۶)، در حمله ژاپن به چین (۱۹۳۸) و در جنگ های داخلی اسپانیا (۱۹۳۶) نیز این گازهای سمی به كار رفت كه تعداد زیادی كشته و مصدوم به جا گذاشت.
در جریان جنگ دوم جهانی، با اینكه تمامی اطراف متخاصم دارای اینگونه سلاح ها بودند ولیكن از ترس عمل متقابل كمتر آنها را به كار گرفتند. البته آمریكا و انگلیس از نفت ژله شده ماده سوزان و خطرناكی به نام «ناپالم» ساختند كه جهت آتش زدن و سوزانیدن شهرها به كار می رفت مثل بمباران هامبورگ توسط هواپیماهای متفقین در سال ۱۹۴۲ كه دویست هزار غیر نظامی سوختند.
همان طور كه آمد از جمله علل به كارگیری عوامل شیمیایی، خالی كردن زمین از منابع گیاهی است كه آمریكا از این نوع سلاح، حدود ۵۰ هزار تن در عملیات نظامی خود علیه ویتنام، بر روی حدود یكصد هزار كیلومترمربع در خاك این كشور استفاده كرد چرا كه جنگل های انبوه این كشور، مخفیگاه مناسبی برای نیروهای ویت كنگ به شمار می رفت.
در ۱۹۶۲ سه كشور انگلیس، آمریكا و شوروی طی قراردادی متعهد شدند تحقیقات خود را در مورد عوامل بیماری زا مربوط به جنگ میكروبی تهاجمی پایان دهند اما آنچه مبهم ماند این بود كه چه چیز دفاعی است و چه چیز تهاجمی؟
در طول دهه های اخیر نیز ما شاهد گسترش به كارگیری این گونه سلاح ها بوده ایم، در افغانستان از سوی نیروهای شوروی علیه مجاهدین این كشور، در فلسطین اشغالی از سوی صهیونیست ها برعلیه مردم به صورت گاز اشك آور و گازهایی كه باعث بروز اسهال و استفراغ شدید می شود و در اریتره و كامبوج نیز این سلاح ها در جهت از میان بردن انسان ها، دام ها و محصولات كشاورزی به كار گرفته شده است.
● عراق و به كارگیری سلاح شیمیایی
عراق در ابتدای جنگ یعنی سال ۱۳۵۹ (۱۹۸۰) توانایی چندانی در تولید قابل توجه مواد شیمیایی نداشت ولی با انتقال مقادیری از عوامل شیمیایی و مواد اولیه آن از شوروی و خرید تجهیزات از كشورهای اروپایی و آمریكایی این ضعف را جبران كرد.
عراق تا قبل از عملیات خیبر به طور متفرقه و پراكنده از این سلاح استفاده كرده بود ولكن استفاده گسترده این سلاح در این عملیات بود كه از ابتدای آن و آزادسازی جزایر مجنون در ۳/۱۲/۶۲ تا پایان همان سال عراق در ۱۴ مورد خطوط پدافندی ایران را مورد حمله قرار داد و تعداد زیادی شهید و مجروح به جای گذاشت.
نداشتن تجربه كافی، محدودیت منطقه عملیاتی در میان آب های هورالهویزه و استفاده گسترده و چندگانه گازهای شیمیایی از عوامل مهم افزایش تلفات و ضایعات بود.
همچنین عملیات بدر، والفجر هشت و كربلای پنج دیگر موارد استفاده از سلاح شیمیایی توسط عراق بود كه عملیات اخیر از لحاظ شدت و گستردگی بالاترین رقم حملات شیمیایی را به خود اختصاص داده است.
در این عملیات رژیم عراق بیش از ۵۶ بار از تسلیحات شیمیایی استفاده كرد و بیش از هفت هزار گلوله توپ و خمپاره حاوی مواد سمی علیه مواضع ایران شلیك كرد كه خوشبختانه به خاطر آمادگی رزمندگان، تلفات و مجروحین به نسبت سلاح به كار رفته، بسیار اندك بود.۷
در تاریخ ۷/۴/۶۶ سردشت مورد حمله شیمیایی عراق قرار گرفت كه به شهادت ۱۳۰ تن و مجروحیت بیش از ۸هزار نفر انجامید و این شهر به عنوان نخستین شهر قربانی تسلیحات شیمیایی پس از هیروشیما نامیده شد.
عراق علاوه بر شهرهای ایران، در مناطق كردنشین خود نیز اقدام به استفاده از سلاح شیمیایی كرده كه مهمترین آن پس از عملیات والفجر۱۰ و آزادسازی شهرهای مهم استان سلیمانیه و در راس آن شهر حلبچه بود كه رژیم عراق به گستردگی فراوان اقدام به استفاده از این سلاح كرد.
از تاریخ ۲۶ اسفند ۶۶ هواپیماهای عراقی طی ۲۰ نوبت، حلبچه را با یكی از مخوف ترین گازهای سمی به نام سیانیدهیدروژن بمباران كردند كه در نتیجه حدود پنج هزار تن كشته و بیش از ۷ هزار نفر دیگر مجروح شدند. این حادثه به قدری فجیع و تاثربرانگیز بود كه از سوی محافل خبری جهان به عنوان تلخ ترین حادثه سال اعلام شد.

میرمسعود حسینیان
پی نوشت ها:
۱ - سخنرانی دكتر ولایتی وزیر خارجه وقت جمهوری اسلامی ایران در كنفرانس پاریس ۱۹۸۹
۲ - تاریخ جنایت بار جنگ شیمیایی از آغاز تا حلبچه - روزنامه رسالت ۲۲/۱/۶۷
۳ - كنفرانس تجاوز و دفاع - مرداد ۶۷ سخنرانی با عنوان «حقوق بین الملل و جنگ شیمیایی»
۴ - آنریكو جاكیا و فرانچسكو آماری - سلاح شیمیایی - ترجمه م. بهروزی، ص ۷۰
۵- تاریخ جنایت بار جنگ شیمیایی (منبع قبل)
۶-U.N.Office Public Information, the Danges of chemical and Bacteriological . weapen.Oct.۱۹۶۹
۷- حسین علایی، جنگ شیمیایی تهدید فزاینده، ص۱۱۶.

منبع : روزنامه شرق