آزادی در گرو تحقق عدالت

بشر همیشه تشنه عدالت بوده و از تبعیض رنج برده است.
تحقق عدل در جامعه و استقرار جامعه بر اساس عدالت از دیرباز به عنوان یکی از بزرگ ترین آرزوهای بشر به ویژه نخبگان فکری مطرح بوده است.
در اهمیت این موضوع همین بس که بسیاری از اندیشمندان جایگاه عدالت را از آزادی نیز برتر و والا تر دانسته اند.
زیرا آزادی بدون عدالت هیچگاه معنی نخواهد یافت و در واقع آنچه موجب بقا و دوام آزادی می تواند باشد همانا عدالت است که حدود و ثغورها را مشخص و معین می کند و راه را بر تجاوز و تعدی و سلب آزادی دیگران مسدود می نماید.
در تعریف واژه عدالت مفاهیمی همچون اعتدال، مساوات، قسط، انصاف، دادگری، حق راستی و ... ذکر شده است. هر چند که این مفهوم بزرگ نیازی به تعریف و توصیف ندارد و در اذهان عموم همواره جایگاهی متعالی و تعریفی روشن و شایسته را دارا می باشد.
لغت عدل و مشتقات آن در قرآن کریم بارها مورد استفاده قرار گرفته است.
در این میان لغت عدل به تنهایی در سه سوره قرآن کریم و سیزده آیه این کتاب انسان ساز ذکر شده است. خداوند متعال در آیه ۹۰ سوره مبارکه نحل می فرماید:
«ان الله یامر بالعدل والا حسان»
یعنی: «به درستی که خداوند امر می کند به عدالت رفتار کردن و احسان به همنوعان.»
گویند روزی در مجلس ابن عباس در خصوص ظلم و مفاسد و بی عدالتی سخن گفته می شد. کعب گفت: در قرآن آیه ای ندیده ام که ستم سبب ویرانی مملکتی شود. ابن عباس فرمود: «این است منازل و قصور گذشتگان که به دلیل ستم کردن به این روزگار افتاده و ویران شده است.»
پیامبر عظیم الشان اسلا م (ص) در گفتار و رفتار خویش برای عدل جایگاه رفیع و مرتبه ویژه ای قائل بودند. چنانکه آن حضرت اعتقاد داشتند که «ملک با کفر باقی می ماند اما با ستمگری هرگز دوام نخواهد داشت.»
و باز از رسول گرامی اسلا م(ص) نقل شده است که فرمودند:
«بالعدل قامت السموات والا رض»: «به دلیل عدل است که آسمان ها و زمین قائم و در مسیر خویش در حرکتند.»
و همچنین قطب راوندی در «لب اللباب» از آن حضرت روایت کرده است که فرموده اند:
«عدل ساعه خیر من عباده ستین سنه»: «دادگستری در یک ساعت بهتر از عبادت شصت سال می باشد».
به اعتبار آنچه گفته شد و با مراجعه به قرآن مجید و احادیث و روایات بی گمان هیچ دین و آیینی همچون اسلا م عدالت را گرامی نداشته است و تا این اندازه بر اجرای آن سفارش و تاکید ننموده است.
اسلا م بی عدالتی را عله العلل تمامی بدبختی ها، مفاسد و حتی نابودی اقوام و ملل می داند و رمز پیشرفت و تعالی مردم و سرزمین ها را در درجه اول پایبندی به اجرای احکام و تحقق و استمرار عدالت می داند.
در کتاب «معراج السعاده» از قول امام علی بن ابیطالب (ع) آمده است: «از ملوک و فرماندهان هر کس که به عدل و داد عمل کند خدای تبارک دولت او را در حصار امن خود نگه دارد، و هر که جور و ستم نماید، به زودی او را هلا ک کند.»
ظهور اسلا م در تاریک ترین دوره حیات انسان و قوانین و رهنمودهای سرنوشت ساز آن به راستی شگفت انگیز است. اسلا م علا وه بر آنکه به عدالت تولدی دوباره بخشید و انسان های بسیاری را از زیر بار سنگین ستم و بی عدالتی رهانید، به عدالت نیز مفهومی عظیم و والا بخشید. آنچنان که همین تعالیم و شیوه زندگی بر اساس دستورات اسلا م، موجب حرکت وسیع و همه جانبه ای در سرتاسر جهان شد و جنبش های فراوانی را پدید آورد.
به راستی در کدام مذهب و مکتبی و در کدام عصر از حیات بشری این امر تا این حد مورد توجه و اعتنا قرار گرفته است، تا جایی که در کتاب جامع الا صول ترمذی می خوانیم که ابوسعید خدری از رسول خدا(ص) نقل نموده است که: «مقرب ترین و محبوب ترین مردم در پیشگاه خداوند در روز رستاخیز، امام عادل است و دشمن ترین و دورترین آنها رهبر ستمگر و جابر.» و امام علی(ع) پرورش یافته دامان پیامبر بزرگ چنین مکتبی است. مکتبی الهی دعوت می کند بشریت را به قیام برای احیای قسط و عدل و عالم را تجلی عدل پروردگار یکتا می داند.
مولی الموحدین امام علی(ع) مظهرالعجایب است. آنچنان که در همه فضائل همچون خورشیدی فروزنده، قرنهاست که چشم و دل اهل خرد و بصیرت به نور مبارکش روشن است و یکی از فضائل بی شمار آن عالی جناب اندیشه عمیق عدل گستر و تلاش خستگی ناپذیر آن پیشوای بر حق در جهت تحقق و تداوم عدالت است، که این همه بر هیچ آزاده صاحبدلی پوشیده نیست و عظمت اندیشه وعدالتخواهی آن حضرت در صحنه عمل تا به آن پایه است که حتی اندیشمندان سایر مذاهب و حتی متفکرین غیرمذهبی نیز سر تعظیم بر آستان مبارکش فرود آورده اند و چه بسیار کتاب ها و مقالات که در ستایش ایشان به رشته تحریر در آورده اند.
رودلف ژایگر مورخ و اسلام شناس نامدار آلمانی در کتاب «خداوند علم و شمشیر» که درباره زندگانی پربار امام علی(ع) به رشته تحریر در آورده فصلی از کتاب را به تاسیس عدالت خانه از سوی امام علی(ع) اختصاص داده است.
در پایان این فصل آمده است: آنچه امروز به اسم اصول محاکمات حقوقی و جزایی خوانده می شود به دست علی(ع) استوار گردید و او دستگاه دادگستری را در عربستان به وجود آورد.
اعتراف به بلند نظری و عدالت گستری مولا(ع) در بین اندیشمندان دیگر ادیان جهان و همچنین متفکرین نامدار اهل سنت بسیار فراوان است، آنگونه که گردآوری و تدوین این اقوال، خود کتاب مفصلی را شامل می شود. نکته بسیار با اهمیتی که درتمامی این ستایش ها مشترک است اینکه امام علی(ع) علاوه بر تقوا و عالی ترین صفات هرگز نسبت به وضع و حال مردم و رعایت حقوق و عدالت در میان افراد جامعه بی تفاوت نبوده اند و در مسیر احقاق حقوق حقه افراد جامعه از هیچ کوششی فروگذار نکرده اند و هیچ گونه عافیت اندیشی، ملاحظه کاری و مصالحه ای برخلاف رعایت عدالت را روا ندانسته اند، چنان که عمر و عاص در نامه ای به معاویه هراسناک از این موضوع نوشته است: «هر کاری از تو ساخته است بکن که پسر ابی طالب هر چه دارایی در این مدت جمع کرده ای از تو خواهد گرفت و از تو جدا خواهد کرد آن طور که پوست عصای دستی را از آن جدا می کنند!»
امام علی(ع) در کتاب شریف نهج البلاغه ضمن نامه ای خطاب به عثمان (خلیفه سوم) می فرمایند: «بدان که بهترین بندگان در پیشگاه پروردگار رهبر عادلی است که خود هدایت یافته و دیگران را نیز هدایت می کند. پس سنت های قطعی الهی را بپا داشته و بدعت هایی را که در دین نبوده می میراند...»
تفاوت بزرگ امام علی(ع) با دیگر مدافعان حقوق و برقراری عدالت را می توان در سابقه و جایگاه آنان دریافت، چه بسا بسیاری از کسانی که تا هنگامی که از قدرت و نفوذی برخوردار نبوده اند به شعار عدالتخواهی متوسل شده اند. اما همین که دست آنها به جایی بند شده است از هیچ اقدام خودسرانه و مغایر با عدالتی فروگذار نکرده اند.
اما تاریخ شهادت می دهد که امام علی(ع) در هر منصبی، خصوصا در عالی ترین منصب به عنوان خلیفه مسلمین هیچ گاه قدرت و نفوذ خویش را برای پایمال کردن حقی به کار نبستند و حتی نسبت به خود، خانواده و یارانش سختگیرتر بودند.
ماجراهایی نظیر خاموش کردن شمع بیت المال در هنگامی که شخصی با ایشان کار خصوصی داشت، آتش گداخته نهادن در کف عقیل برادر نابینای خود به خاطر درخواست بیشتر از بیت المال و یادآوری عذاب دوزخ به او، بازگرداندن گردنبند مرواریدی که دخترش برای عید قربان به عاریت گرفته بود و مراقبت و تذکرات مکرر به کارگزارانی که از اصحاب او بودند و... همه و همه گواه این نکته است که عدالت تاکنون هیچ مدافع راستینی مانند امام علی (ع) را شاهد نبوده است. کسی که به خدا سوگند می خورد که اگر تمام جهان را به او ببخشند تا مگر پوست جویی را از دهان مورچه ای بگیرد، هرگز این کار را نخواهد کرد. ابن عباس روایت کرده است وقتی امیرمومنان از مدینه به بصره آمد، برخی از مردم به دیدار آن حضرت شتافتند و چون ابن عباس برای رساندن این خبر و دعوت از آن حضرت برای حضور در جمع مردم در خیمه امام (ع) حاضر شد، مشاهده کرد که امام (ع) مشغول دوختن پارگی کفش کهنه خویش است. در این حال امام (ع) به ابن عباس فرمود: اگر نبود که با این موقعیت خلا فت، بتوانم حقی را برپا دارم، یا باطلی را از میان بردارم، این مقام برای من از این کفش کهنه نیز بی ارزش تر بود.
روز دوم بیعت حضرت بر منبر رفت و پس از حمد و ثنای الهی و درود بر خاتم انبیا فرمودند: «ای مردم: اکنون اعلا م می کنم، آن عده که از بیت المال جیب خود را پر کرده و املا کی تهیه کرده اند، نهرها جاری کرده، بر اسب های عالی سوار شده، کنیزان زیبا خریداری کرده و در لذات دنیا غرق شده اند، فردا که جلوی آنها را بگیرم و آنچه از راه نامشروع به دست آورده اند از آنها بازستانم و فقط به اندازه حقشان - نه بیشتر - بر ایشان باقی گذارم، نگویند علی ما را اغفال کرد، من امروز در کمال صراحت اعلا م می کنم که تمام مزایا و امتیازات را لغو خواهم کرد و... »
عده ای که از سال ها پیش به داشتن امتیازات ویژه عادت کرده و ثروت فراوانی از این راه اندوخته بودند مانند طلحه و زبیر، عبدالله بن عمر، عبدالله بن زبیره، سعیدبن عاص و مروان بن حکم، آن روز از پذیرفتن سهمیه خودداری و مسجد را ترک کردند و پس از چندی ولیدبن عقبه را به عنوان نماینده نزد حضرت فرستادند و گفتند که با دو شرط حاضرند با امام بیعت کنند وگرنه به شام نزد معاویه بن ابوسفیان خواهند رفت.
شرط اول آنها این بود که امام با گذشته آنها کاری نداشته باشد و از گرفتن ثروت های نامشروعی که در طی سال های قبل اندوخته بودند، خودداری نماید. اما پاسخ امام (ع) به این گروه روشن و آشکار بود. پایداری در مسیر حق و عدل. گرچه امام (ع) می دانست که این گروه در شمار مخالفین قدرتمند وی در خواهند آمد و مشکلا ت فراوانی ایجاد خواهند کرد اما امام حتی یک گام از آنچه وعده داده بود عقب نشینی نکرد و حقانیت امام (ع) در مقابله با این گروه که برخی خود را از اصحاب پیامبر (ص) نیز می دانستند را تاریخ به استناد آمار ثروت های کلا ن و بادآورده آنان ثبت کرده است. ثروت هایی که پس از مرگ آنان در دنیا باقی ماند و مایه ننگ و شرمساری ابدی آنان شد.
در کتاب وسایل الشیعه نقل شده است که پیرمردی مسیحی بود که بینایی اش را از دست داده بود و از آنجا که فرزندی نداشت تا از او مراقبت نماید به گدایی روی آورده بود. روزی حضرت هنگام عبور متوجه او شده و از حال و روز او پرس وجو می کند و چون درمی یابد که این پیرمرد در روزگار جوانی دارای سوابق مثبتی بوده و کارها و خدمات فراوانی داشته است، دستور می دهند که از بیت المال به او مستمری دهند و بر عهده حکومت و اجتماع است که تا هنگامی که این مرد زنده است او را تکفل نمایند.
سخت گیری امام نسبت به خویش و ساده زیستی آن حضرت غیرقابل توصیف است. با این حال امام دیگران را به استفاده از موهبت های الهی دعوت می فرمودند و در افزایش درآمد و ارتقای سطح زندگی و رفاه عامه مردم خصوصا تهیدستان از هیچ تلا شی دریغ نمی ورزیدند در شرح نهج البلا غه ابن ابی الحدید آمده است که پس از جنگ جمل که امام وارد بصره شدند شخصی به نام علا بن زیاد خدمت آن حضرت از برادرش عاصم شکایت آورد که مدتی است تارک دنیا شده و همه چیز و همه کس را رها کرده است.
امام دستور داد تا عاصم را احضار کردند و سپس سبب رفتار او را جویا شد و چون پی برد که عاصم روش زندگی ایشان را برگزیده، خطاب به او فرمود: «من با تو فرق دارم. من سمتی دارم که تو نداری، وظیفه حاکم و پیشوا وظیفه دیگری است. خداوند بر پیشوایان عادل واجب کرده است که زندگی خود را مطابق زندگی ضعیف ترین مردم قرار دهند، تا سختی فقر و تهیدستی به آنها اثر نکند.»
برای جلوگیری از پایمال شدن حقوق ضعفا امام علی (ع) تشکیلا ت دادگستری را ایجاد و در تمامی بلاد سروسامانی بخشید و اشخاص را آموزش داده وبه عنوان قاضی منصوب و برای آنان حقوق مقرر فرمود تا براساس احکام اسلا م، عدالت را در جامعه جاری سازند. آن حضرت با دقت نظر تمام بر کار قضات نظارت داشت و اشخاصی رابه کار قضاوت بر می گزید که نسبت به تقوای آنان اطمینان کامل داشت.
آن حضرت خود نیز برمسند قضاوت می نشست و با علم و دانش بی نظیر خویش در کار مردم به عدالت حکم می داد، که درباره قضاوت های عالمانه و شگفت انگیز آن حضرت کتاب های متعددی به رشته تحریر در آمده است.
درکتاب وسایل الشیعه نقل شده است که روزی مردی به عنوان میهمان به خانه امام علی (ع) رفت و چند روز میهمان آن حضرت بود. یک روز به حضرت گفت که با شخصی بر سر موضوعی اختلا ف پیدا کرده اند و قرار شده که برای حکمیت و داوری به آن حضرت مراجعه کنند.
امام به محض شنیدن این ماجرا به آن شخص فرمود: از امروز دیگر نمی توانم از تو به عنوان میهمان پذیرایی کنم زیرا رسول اکرم (ص) فرموده است که هر گاه دعوایی نزد قاضی مطرح است، قاضی حق ندارد یکی از طرفین را به مهمانی دعوت کند، مگر آن که هر دو طرف با هم در مهمانی حضور داشته باشند.
سعی و علا قه آن حضرت به اجرای عدالت حد و مرزی نمی شناسد و باز روایت کرده اند حضرت دریک محاکمه قضایی به ابوالاسود دوئلی که مردی ادیب و اهل حکمت بود، وکالت داده بود، اما پیش از پایان محاکمه او را عزل نمود. ابوالاسود که از دوستداران امام بود رنجیده خاطر شد و علت امر را از آن حضرت جویا شد.
امام فرمود: دیدم در هنگام محاکمه، گفتار تو زمخت تر از صدای طرف مقابل است و ممکن است این امر مانع کشف حقیقت گردد.
به راستی چه کسی تا این حد نسبت به اجرای عدالت پایبند و پیشتاز است؟
امام آنقدر به رعایت حقوق انسانها احترام قائل است که با آن که می داند با خروج طلحه و زبیر از شهر، فتنه بزرگی آغاز خواهد شد اما دست به قصاص قبل از جنایت نمی زند و به آنان اجازه می دهد که آزادنه از شهر خارج شوند و حتی هنگامی که در بستر شهادت آرمیده است و در حالی که قاتل سیاه کار او نیز در کنارش نشسته خطاب به خویشاوندان و نزدیکان خویش می گوید: ای فرزندان عبدالمطلب، مبادا درمیان مردم بیفتید و قتل مرا بهانه قرار دهید وافرادی را به عنوان شریک جرم یا عنوان دیگر متهم سازید و خونریزی نمایید.
به فرزندش امام حسن(ع) وصیت می کند: اگر زنده ماندم، خود می دانم با این مرد چه کنم، واگر مردم، شما بیش از یک ضربت به او نزنید، زیرا او فقط یک ضربت به من زده است...»
عظمت آن حضرت و حکومت عدل گسترش موجب شد تا پس از شهادت ایشان موجی از حسرت و اندوه پدید آید. حسرت واندوهی که حتی دشمنان آن حضرت در اعماق وجود خود احساس می کردند. حسرت واندوهی که هر روز بر دامنه آن افزوده شد و قرن ها را درنور دید.

نویسنده : منوچهر بیرالوند

منبع : روزنامه مردم سالاری