ساده زیستی در سیره نبوی

پیامبر صلی الله علیه وآله می‏فرمود:
«اللهمّ احینی مسكینا و امتنی مسكینا واحشُرنی فی زمرهٔ المساكین‏(۱)؛ خدایا! مرا مسكین و فقیر زنده نگاه‏دار، فقیر بمیران و در زمره فقیران محشورم نما.»
به راستی این خواست و پیام رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم سیره عملی وی در زندگی با بركت و پر رحمتش بود كه تجلی آن در تمام سال‏ها، ماه‏ها، روزها، و... در وجود آن خورشید دو عالَم همچنان روشن ماند و می‏توان جلوه این اخلاق حضرت را با یك بررسی مختصر در تمامی شئون زندگانی آن حضرت نظاره كرد. قرآن نیز در تبیین جایگاه واقعی و تكوینی رسول گرامی می‏آورد:
«ای پیامبر! وجود تو برای تمام عالم هستی، رحمت است.»(۲)
امام باقر علیه السلام در بیان نخستین اصلِ اقتصاد در زندگی می‏فرماید: «در بررسی وضعیت اقتصادی خویش ملاك و الگوی خود را آن كس كه بیش از تو مال دارد، قرار نده؛ به گونه‏ای كه آرزوی داشتن آنچه را او دارد، بنمایی و بر آنچه خود داری، خشنود نباشی!»
پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله و سلم نه تنها در زندگی، مسكین گونه زیست؛ بلكه در هنگامه وفات هم فقیرانه به دیدار معبود شتافت. چنانچه ابن عباس می‏گوید:
«انّ رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم تَوَفَّی و درعه مرهونهٔ عند رجلٍ من الیهود علی ثلاثین صاعاً من شعیر اخذها رزقاً لعیاله(‏۳)؛ حضرت هنگام وفات زره مبارك را در برابر ۳۰ پیمانه (‏۴) جو(كه برای برآوردن نیازهای تغذیه‏ای خانواده، قرض گرفته بود) نزد مرد یهودی در گرو نهاده بود.»
عایشه می‏گوید:
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در حالی از دنیا رفت كه از خویش دینار، درهم، گوسفند و شتری به جا نگذاشته بود.(۵)
اگر در درستی آنچه كه گذشت، تردیدی به خویش راه ندهیم و به توجیه و تأویل نپردازیم، چه‏ بسا بتوان از آنچه كه در سیره رفتاری آن حضرت یافت می‏شود، بهره جست و برای تحقق آن در زندگی رهروان و الگوپذیران آن حضرت، به تلاش و كوشش پرداخت و با اراده‏ای قاطع و نفی هر توجیه و تأویلی، بدان عمل نمود.
در این راستا به كلامی از امام باقر علیه السلام در بیان نخستین اصلِ اقتصاد در زندگی می‏پردازیم كه می‏فرماید:
«در بررسی وضعیت اقتصادی خویش ملاك و الگوی خود را آن كس كه بیش از تو مال دارد، قرار نده؛ به گونه‏ای كه آرزوی داشتن آنچه را او دارد، بنمایی و بر آنچه خود داری، خشنود نباشی!»
در پی این دستورالعمل، امام باقر علیه السلام به آیاتی از قرآن استناد نموده، و نحوه زندگی رسول گرامی را یادآور می‏شود:
«فانّما كان قُوتُه الشَّعیر و حلواه التَّمر و وقودُهُ السَّعف اذا وجده(‏۶)؛ غذای رسول گرامی، جو و شیرینی ایشان، خرما و سوخت وی برای تهیه غذا و گرما، شاخه‏های درخت خرما بوده، البته تهیه این‏ها هم اگر برایش امكان‏پذیر می‏بود.»
تكیه و تأكید بر جو و خرما(۷) به عنوان مهم‏ترین مواد غذایی مورد استفاده حضرت، بیانگر نوع زندگی و سیره تغذیه‏ای ایشان است. در زمانی كه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم بالاترین جایگاه اجتماعی را دارا بود و رهبری یك حكومت و بزرگ‏ترین مسئولیت اجرایی را در دست داشت و ساكنان شهر مدینه، از انواع گوشت‏، لبنیات و غذاهای دیگر استفاده می‏كردند، خرما و جو، ارزان‏ترین و فراوان‏ترین كالای موجود بود كه تهیه آن برای محروم‏ترین ساكنان مدینه امكان‏پذیر بود.
با بررسی بیشتر در می‏یابیم كه این نوع زندگی تنها ویژه شخص ایشان نبوده، بلكه خانواده آن حضرت نیز همین روش را داشته‏اند.
عایشه می‏گوید:
«والذی بعث محمّداً بالحقّ ما رأی مُنخلاً ولا اَكَلَ خُبزاً منخولاً منذ بعث الله الی ان قُبِضَ صلی الله علیه و آله و سلم ...(۸)؛ سوگند به خدایی كه محمد صلی الله علیه و آله و سلم را به حق برگزید، از آن زمان كه خداوند وی را به پیامبری برگزیده تا آنگاه كه فراخوانده شد، آرد جوی نرم شده (الك شده) و نان جویِ با آرد نرم در منزل ایشان دیده نشده است!»
عروهٔ، با تعجب می‏پرسد: پس چگونه جویِ سخت را می‏خوردید؟
عایشه در پاسخ می‏گوید: پیوسته آخ، آخ، می‏گفتیم!
تكیه و تأكید بر جو و خرما به عنوان مهم‏ترین مواد غذایی مورد استفاده حضرت، بیانگر نوع زندگی و سیره تغذیه‏ای ایشان است. در زمانی كه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم بالاترین جایگاه اجتماعی را دارا بود و رهبری یك حكومت و بزرگ‏ترین مسئولیت اجرایی را در دست داشت و ساكنان شهر مدینه، از انواع گوشت‏، لبنیات و غذاهای دیگر استفاده می‏كردند، خرما و جو، ارزان‏ترین و فراوان‏ترین كالای موجود بود كه تهیه آن برای محروم‏ترین ساكنان مدینه امكان‏پذیر بود.
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم زمانی برای خانواده، چنین برنامه غذایی را اجرا می‏نماید كه توانایی استفاده از هر نوع امكانات و لوازم را برای بهترین زندگی اقتصادی دارد. روزی زنی از انصار برای منزل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم زیراندازی هدیه می‏آورد، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ضمن آن كه از عایشه می‏خواهد آن را به وی برگرداند، می‏فرماید:
«فوالله لو شئتُ لأجری الله معی جبال الذّهب والفضّهٔ(۹)؛ به خدا سوگند! اگر اراده می‏كردم، خداوند برای من كوه‏های طلا و نقره را فراهم می‏نمود.»
پیامبر گرامی به ما می‏فهماند كه این گونه زیستن، بر اساس نداشتن و محرومیت نیست، بلكه تفكر و خواست قلبی و عملی خاتم پیامبران این چنین بوده است. حضرت در كلامی فرمود:
«والقُربهٔ الی الله حُبّ المساكین والدّنو منهم(‏۱۰)؛ نزدیكی به پروردگار، با عشق ورزیدن و نزدیك شدن به مسكینان به دست می‏آید.»
رسیدن به این «حُبّ» با استفاده از انواع بهترین خوراكی‏ها، صورت نمی‏گیرد. چگونه می‏توان انتظار هم نشینی و همراه شدن با مسكین را داشت و از طرف دیگر به مانند آنان زندگی نكرد؟ حضرت فرمودند: دوست داشتن و نزدیك شدن به مسكینان، عاملی در تحقق قرب به خداوند است. زمانی می‏توان به مسكین نزدیك شد كه مانند او به تغذیه خویش بپردازیم. گروه مسكین علاوه بر ناتوانی مالی، امكان استفاده از مواد غذایی را به طور كمّی و كیفی نیز ندارد. در این راستا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است:
«والتّباعد من الله الشّبع (‏۱۱)؛ سیر خوردن، باعث دوری از خداوند می‏شود.»
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نه تنها خود بر این كلام جامه عمل پوشاند، بلكه در خانواده به چنین سیره‏ای دست یافت، چنانچه عایشه می‏گوید:
«ما شبع آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم غداءً ولاعشاءً من خبز الشّعیر ثلاثهٔ ایام، متتابعات حتی لحق بالله عزّوجلّ (‏۱۲)؛ خانواده محمد صلی الله علیه و آله سه روز پی ‏در پی از نان جو نیز سیر نخوردند، تا این كه ایشان به خداوند عزّوجل پیوست و رحلت كرد.»
عایشه در جای دیگر آورده است: «خانواده محمد صلی الله علیه و آله و سلم، یك شب با شكم سیر نخوابیدند.»(۱۳)
عایشه در مورد زمان شروع این رفتار پیامبر به صراحت می‏گوید:
از ابتدای ورود به مدینه، این وضعیت موجود بوده است.»(۱۴)
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم زمانی برای خانواده، چنین برنامه غذایی سختی را اجرا می‏نماید كه توانایی استفاده از هر نوع امكانات و لوازم را برای بهترین زندگی اقتصادی دارد. روزی زنی از انصار برای منزل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم زیراندازی هدیه می‏آورد، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ضمن آن كه از عایشه می‏خواهد آن را به وی برگرداند، می‏فرماید: به خدا سوگند! اگر اراده می‏كردم، خداوند برای من كوه‏های طلا و نقره را فراهم می‏نمود.
اگر كارگزاران، رهرو و احیاگر سیره الهی پیامبران علیهم السلام نباشند، چه كسانی توانایی زنده نمودن این تفكر الهی را دارند، تا بدانسان به سیر نمودن گرسنگان و نجات محرومان دست یازند؟! البته این سخن بدان معنا نیست كه این الگو، ویژه مسئولان نظام اسلامی است و بس؛ بلكه هر انسانِ معتقد به خدا و پیرو ادیان الهی باید چنین باشد؛ زیرا پیامبران الهی علیهم السلام نیز در جامعه خویش، این گونه بودند. چنانکه، یاور محرومان و گرسنگان، امیرمؤمنان علیه السلام می‏فرماید:
«واِن شئتَ ثَنَّیتُ بموسی كلیم الله - صلی الله علیه و سلم - اذ یقول: «ربِّ انّی لِما اَنزلتَ الیّ من خیرٍ فقیر»(۱۵) و الله ما سأله الاّ خُبزاً یأكُلُهُ لانّه كان یأكُلُ بقلهٔ الارض...؛ و اگر خواهی دومین را موسی علیه السلام مَثَل آرم كه گفت: «پروردگارا! من به چیزی كه برایم فرستی نیازمندم.» به خدا، كه از او نخواست جز نانی كه آن را بخورد كه موسی علیه السلام از سبزی زمین می‏خورد. و اگر خواهی سومین را داود علیه السلام گویم، صاحب مزامیر و زبور و خواننده بهشتیان، كه به دست خود از برگ خرما زنبیل‏ها می‏بافت و مجلسیان خویش را می‏گفت: كدام یك از شما در فروختن آن مرا یاری می‏كند؟ و از بهای آن زنبیل، گرده‏ای نان جوین می‏خورد. و اگر خواهی از عیسی بن مریم علیه السلام گویم: كه سنگ را بالین می‏كرد و جامه درشت به تن داشت و خوراك ناگوار می‏خورد و نان و خورشت او گرسنگی بود و چراغش در شب ماه، و در زمستان مشرق و مغرب زمین او را سایبان(‏۱۶) بود و جای پناه، و میوه و ریحان(‏۱۷) او آنچه زمین برای چهارپایان رویاند از گیاه...»(۱۸)
به راستی سیره رفتاری پیامبر گرامی و سایر پیامبران بیانگر چگونه زیستن اند.

پی‏نوشت‏ها:
۱. مشكاهٔ الانوار، ص ۲۲۸، ح ۶۳۹.
۲. و ما ارسلناك الاّ رحمهٔ للعالمین. (انبیاء / ۱۰۷)
۳. مكارم الاخلاق، ج ۱، ص ۶۵، ح ۶۶.
۴. پیمانه‏ای كه به اندازه چهار مُد باشد.
۵. توفی رسول الله(ص) و ما خَلَّف دیناراً ولا درهماً ولا شاهًٔ ولا بعیراً. (سیره ابن عساكر، ج ۴، ص ۷۰).
۶. اصول كافی، ج ۲، ص ۱۳۷، ح ۱، باب القناعه، (با اختلاف اندك در اصول كافی، ج ۸، ص ۱۶۸، ح ۱۸۹.)
۷. دانستنی‏های تغذیه برای بهبود رشد كودكان، اداره بهبود تغذیه جامعه، چاپ فروردین ۱۳۸۰ ش.
۸. سیره ابن عساكر، ج ۴، ص ۷۱.
۹. همان، ص ۷۴.
۱۰. مكارم الاخلاق، ج ۱، ص ۳۲۰، ح ۱۰۲۴.
۱۱. همان.
۱۲. سیره ابن عساكر، ج ۴، ص ۷۱.
۱۳. همان.
۱۴. همان، ص ۷۲.
۱۵. قصص / ۲۴.
۱۶. جائی نداشت كه آن را پناه گیرد.
۱۷. ریحان: هر گیاه خوشبو.
۱۸. نهج البلاغه، ترجمه دكتر شهیدی، خ ۱۶۰، صص ۱۶۱ و ۱۶۲.
منبع:
كوثر، شماره ( ۶۱ ).

منبع : تبیان