نظام بانکی در قاره سیاه

در زمان هایی نه چندان دورلطیفه ای نه چندان خوشایند درمیان کارشناسان بانکی بین المللی رایج بود که می گفت:«آفریقای جنوب صحرا، پیش از آن که بتواند بازاری را برای خود داشته باشد درآب غرق شده است!»
درگذشته، بانکداران آفریقایی برای تغییر چنین طرزفکری دلیلی نمی دیدند چرا که درتمام ساختارهای سیاسی و اقتصادی خود، بحران زده بودند، بازارهایشان غیررسمی و بسیار ناچیز بود و زیرساختارها ثباتی را ازخود نشان نمی داد.آنها اغلب درآمدی آنچنانی را در برابر کمترین کار داشتند و معمولاً با پرداختی ناچیز، با ارزش ترین اوراق بهادار را برای دولت های خود دریافت می کنند و می توانستند برخی ازبهترین درآمدهای سودآور در جهان را ازآن خود کنند در نتیجه، عمده مردم آفریقا به خدمات مالی دسترسی پیدا نکرده بودند.
اما امروزه این طرزتفکردرحال تغییر است. طبق اعلام صندوق بین المللی پول، اینک قاره آفریقاپس ازاستقلال و در بهترین شرایط گسترش اقتصادپایداربه سر می برد و انتظار می رود رشد ناخالص واقعی آن از۵‎/۷ درصد درسال۲۰۰۶ به ۶‎/۸ درصد درسال ۲۰۰۸برسد. این عملکرد تا حد زیادی مرهون کالاهای فراوان و پول های نفتی است.
البته کمک های مالی خارجی هم کمک شایانی کرده اما نباید ازنظر دور داشت که مدیریت خوب اقتصادی، صداقت قابل ملاحظه وسیاست های باثبات نیز عوامل مهمی محسوب می شوند. این گونه سیاست ها به این معنی هستندکه نه تنها بانک ها با تلاش می توانند سودبیشتری را کسب کنند بلکه باعث رشد بانکی نیز می شود.آنها بعدها تشویق می شوند تا درصدد یافتن مشتریان جدیدی باشندکه به آن نیازدارند. بانک جهانی براین باوراست که حمایت و تشویق دستیابی به خدمات مالی در آفریقا امری ضروری است چراکه این اقدام باعث رشد و کمک به کاهش شکاف درآمد بین فقیر و غنی شده است.
ازطرفی، امروزه فقط ۲۰ درصد خانواده های آفریقایی دارای حساب جداگانه بانکی هستند و از جانب دیگر شرکتهای تجاری درصدد گشایش حساب اعتبارخصوصی برای ۱۸ درصد تولید ناخالص ملی درآفریقا هستند و درحال حاضر این رقم برای آنگولا، چاد، کنگو، گینه بیسائو و سیرالئون در مقایسه با ۳۰ درصد در جنوب آسیا کمتراز ۵ درصد است. اما در اتیوپی، اوگاندا و تانزانیا هریکصد هزارنفریک شعبه بانکی رابرای خود دارند. یا در کامرون گشایش حساب بانکی هزینه ای معادل ۷۰۰ دلار نیاز دارد که بیش از درآمد مردم است. یا درکشور سوازیلند برای این که زنی بتواند برای خودحساب بانکی داشته باشد باید اول ازپدر، شوهر یا برادرش اجازه گرفته باشد، درکشوری که ۷۵ درصد جوانان آن آدرس دقیقی از محل زندگی خود ندارند و یاحتی در آفریقای جنوبی با تجربه مالی بالا، تقریباً نیمی ازجوانان دارای حساب بانکی مشخصی نیستند.
ازسوی دیگر، میلیونها آفریقایی هنوز پول خودرا زیر بالش پنهان می کنند یا این که دام خود را به عنوان همتایی برای پول نگه می دارند.درکشورهایی مانند آفریقای جنوبی، کنیا و اوگاندا بسیاری ازمردم به ناچار دربخش خدمات غیررسمی چون باشگاه های تفریحی سرمایه گذاری می کنند. هر چند خدمات خرده نظام مالی برخی شکاف های موجود را پرکرده اما مواردی اینچنین بسیارمعدود است و معمولاً بانکها می توانند در مقیاس بزرگی خدمات مالی را در دسترس مردم قرار دهند.
دربسیاری از کشورها، سیاستهای پولی پیش بینی شده فضا را برای بانکداری مهیا می سازد و خصوصی سازی بانک های دولتی نیز فرصت ها و شرایط بهتری ایجاد می کند که ارزش بالایی دارد.درسال،۲۰۰۴ بانک مرکزی نیجریه توانست حداقل امکانات سرمایه ای بانکی را از ۲ میلیون نایرا (۱۵ میلیون دلار) به ۲۵ بیلیون برساند که خود باعث محدودیت در درصدی مالکیت دولت بر بانکها گردید.امروزه، تعداد بانکها از ۸۹ بانک درسال ۲۰۰۴ به ۲۵ بانک کاهش پیداکرده اما تعداد شعب بانکی به بیش از ۶۰۰ واحد افزایش یافته است.
کارشناسان بانکی براین باورند که تبادل موجودی ها باعث افزایش سرمایه شده است. هرچند برخی بانکها دراین میان دچارمشکل شده اند اما «ای تی ام اس» اینک کمک زیادی به زندگی مردم نیجریه کرده است. همچنین در این میان تدابیر مؤثر باعث شده تا بانک متحد آفریقا ، (یکی از بانکهای نیجریه) اعلام کند که پرداخت قرض «وامالا» را دیگر در برنامه خود ندارد و مردم هم می دانند که این نوع قرض برایشان مشکل ساز است.
پیشرفت های حاصله اموراقتصادی در آفریقا اینک توجه کشورهای دیگر جهان را به این قاره بیش ازپیش جلب کرده است.بانک صنعتی وتجاری چین دربزرگترین سرمایه گذاری خود در آفریقا ۵‎/۶ بیلیون دلار برای ۲۰ درصد سهام بانک استاندارد آفریقای جنوبی اختصاص داده است که اینک در ۱۸ کشور آفریقایی فعال است. درسال ۲۰۰۵ بانک انگلیسی «بارکلیز» که بیش از یک قرن است برای آفریقا کارمی کند، بیشترسهام «ای بی اس ای» بانک های دیگر آفریقای جنوبی را خریداری کرده است. این بود که آمال انگلیس درسراسر قاره آفریقا وسعت یافت وگونه های استعماری در سرمایه گذاری های مالی را از آن خود نمود. یکی از کارشناسان «بارکلیز» می گوید: «قاره آفریقا درحال انتقال ازنظام غیربانکی به بانکی است.» آفریقای جنوبی دراین خصوص به عنوان کشوری مادر در تمام منطقه آفریقا عمل کرده است.اقتصاد این کشور از اقتصاد کشورهای همسایه خود بسیار بالاتراست که خود این قیاس، قابل مقایسه با هیچ منطقه درجهان نیست. در دوران پس از آپارتاید، دولت بانکها را تشویق کرد تا با فعالیت خود کالاها را ارزانتر و ساده تر به دست مردم برسانند. بانکهاتلاش کرده اند تاآنجا که ممکن است امکانات خدماتی خود را حتی به مناطق روستایی نیز برسانند.ازسوی دیگرتکنولوژی نوین هم دراین باره بی تأثیر نبوده است. از آنجا که تعداد معدودی از مردم آفریقا دارای حساب بانکی هستند، برای مثال درکشورهایی چون کنیا و بوتسوانا۱۷، درصد افرادی که با بانک سروکار ندارند صاحب یک دستگاه موبایل هستند. در آفریقای جنوبی، کنگو و کنیا خدمات مالی توسط تلفن های موبایل انجام می شود، هرچند نمی توان به آنها نام بانک را نهاد. در این راستا مشترکان ازطریق تایپ تعدادی از کلید های موبایل امکان گشایش حساب بانکی، بررسی آخرین وضعیت حساب بانکی،پرداخت قبوض و یا انتقال سپرده های خود را دارا خواهند بود. درکنیا، کشوری که درآن سه میلیون نفردارای حساب بانکی هستندبیش از یک میلیون نفرازسیستم«پسا» یا پرداخت موبایلی استفاده می کنند.
بانکهای آفریقای جنوبی به خوبی این مسئله را در بازار داخلی یاد گرفته اند که الگوی دیگرمناطق باشند. بانک استاندارد ازطریق سیستم هوایی، شعبه بانکی دورافتاده دردریاچه ویکتوریای اوگاندا را سرویس می دهد. این مهم ازطریق خرید یک واحد بانکی در اوگاندا عملی شده است. بنابراین درکشوری با۳۰ میلیون جمعیت درحال حاضر۷۰۰ هزارنفرطی ۵ سال گذشته دارای حساب بانکی شده و۴۰ درصد بازار بدین منوال کنترل می شود. پائین بودن قیمت ها سیاست دیگر بانکی است.
اما، رقابت هم در آفریقا قابل ملاحظه است.درغنا، بانک «بارکلی» با تمهیداتی چون جمع آوری پول ازمیان تجار خرد بازار امنیت مالی آنها را تأمین کرده است.اما همین بانک ادعایش این است که توانسته بازاری را به ارزش ۷۵ میلیون یورو(۱۵۴میلیون دلار)دست وپا کند. طی دوسال گذشته این بانک با ارائه خدمات به ۲۰۰ هزاربازرگان توانسته به حائزین شرایط وام هم بدهد. لیکن برای موفقیت بیشتر کارهای زیادی باید صورت گیرد.
برای جلب مشتریان تازه بانکها باید با اتخاذ سیاستهای جدیدی چون کاهش هزینه ها ومدیریت ریسکها وارد میدان شود. اقتصاد آفریقای جنوب صحرا در حال رشد است وبه استثنای مواردی محدود این اقتصاد وسعت معدود، دارد. تولید ناخالص ملی آفریقای جنوبی به تنهایی تقریباً ۴۰ درصد کل سرمایه را تشکیل می دهد. فقرنسبی روبه کاهش است اما چهار نفر از هرده نفر آفریقایی روزانه هنوز باید با کمتر از یک دلار در روز سرکنند.
طبق اعلام بانک جهانی در۴۰ کشوراز۴۸ کشور آفریقایی مشکل فوق به نوعی وجوددارد. در کشورهای کنگو، مالاوی، موزامبیک و سیرالئون روند بازپرداخت وام بیش از ارزش وام هزینه دربردارد.به استثنای آفریقای جنوبی کشورهای زیادی در آفریقا با اقتصاد شوک آوری روبرویند. درکشورهایی مانند زیمبابوه و سودان ثبات اقتصادی درحد انتظار نیست. فقدان اعتماد به بانکهای محلی دلیلی مهم در نگهداشتن سرمایه ازطرف بسیاری ازمردم آفریقا درخارج مرزهای آفریقاست. بسیاری از کشورهای آفریقایی هنوز باید سیاستهایی را دنبال کنند که به بانکها اجازه بدهد که راحت تر عمل کنند. به نظر می رسد همگرایی منطقه ای دراین مرحله ضروری باشد و در همین حال بسیاری از مردم آفریقا دوست دارند تا پول خود را از زیر بالش بردارند.

محمد حسن ایپکچی
منبع : اکونومیست شماره ۸۵۵۵(۱۷دسامبر۲۰۰۷)
رایزن فرهنگی ایران در زیمبابوه

منبع : روزنامه ایران