فرهنگ ایثار در جهان مدرن

دكتر سید عبدالحمید ضیایی دكترای فلسفه غرب از دانشگاه سوربن پاریس، دارنده مدال طلایی المپیاد ادبی ۱۳۷۴ و فارغ التحصیل حقوق قضایی و ادبیات از دانشگاه تهران و علامه طباطبایی است. ارائه مقالات متعدد پژوهشی و علمی در جلسات، كنفرانس ها وهمایش های خارجی و داخلی، تاكنون چند عنوان كتاب از دكتر ضیایی منتشر شده كه از آن جمله می توان به كتاب های در غیاب تبار شناسی اندیشه های الحادی در عصر مدرنیته، جامعه شناسی تحریفات عاشورا، نگرش انتقادی به ادبیات عاشورا و ... اشاره كرد.
گفت وگو با دكتر سید عبدالحمید ضیایی
●ایثار از منظر شما چه تعریفی دارد؟
مفهوم ایثار یكی از مفاهیم بنیادین علوم انسانی، بویژه فلسفه اخلاق است كه می توان رویكردهای متفاوتی به آن داشت. هم رویكرد معرفت شناسانه و هم رویكرد ایدئولوژیك و دینی. در نگاه معرفت شناختی می توان ایثار را یك مفهوم نظری (theoric Term) دانست كه عام و جهانشمول بوده و اختصاص به فرقه یا اجتماع خاصی نداشته و در باب همه جوامع ساری و جاری است. به طور كلی می توان ایثار را نوعی كنش دیگر خواهانه (اعم از دینی، انسانی یا ملی) و عبور از منافع شخصی به خاطر حفظ مصالح دیگری‎/ دیگران قلمدادكرد. مهمترین خصیصه مفهوم ایثار، باور معطوف به عمل است. یعنی ابتدا در ساخت آگاهی فرد ـ اجتماع نوعی دگرگونی استعلایی پدید می آید و سپس این تحول به عرصه فعل و عمل فردی، جمعی راه یافته و در آن نهادینه می شود.
● ایثارگران چه كسانی هستند؟
اگر ایثار را همان عمل دیگر خواهانه بدانیم دایره شمول ایثارگران نیز بسیار گسترده خواهد بود به عبارت دیگر، حتی تحول سوبژكتیو و ذهنی فرد نسبت به ترجیح شیئی یا فرد یا عقیده ای بر خود نیز عملی ایثار گرانه خواهد بود، ولو این كه تحقق عینی پیدا نكند. اما در رویكرد ایدئولوژیك كه نسبت آن با نگاه كلان معرفت شناختی و وجود شناختی، عموم و خصوص مطلق است ایثارگر به كسی اطلاق می شود كه به خاطر باور یا عقیده ای خاص (كه بیشتر صبغه دینی و متافیزیكی دارد.) از جان و منافع خود صرف نظر وعبور كند. دایره شمول ایثار گری در كشور ما نیز با توجه به وقایع اتفاقیه در صدر انقلاب اسلامی در جنگ تحمیلی تعریف و تبیین می شود.
●اگر روحیه ایثارگری در یك جامعه حذف شود چه اتفاقی می افتد؟
پاسخ به این پرسش، با توجه به تیپولوژی جوامع سنتی‎/ صنعتی متفاوت خواهد بود. به عنوان نمونه در جامعه ای كه شیوه حاكمیت و اقتصاد، آن سرمایه داری متأخر و لیبرالیستی است مفهوم ایثار چندان جایگاهی ندارد و البته این مسأله مشكل چندانی را هم ایجاد نمی كند. نظام سرمایه داری در ذات خود مستلزم و متضمن نوعی فردگرایی است كه نقطه مقابل مفهوم ایثار است. امروزه شتاب جامعه ما در حركت به سوی سرمایه داری نیز در تضعیف روحیه ایثار تأثیر گذار است.
●چگونه می توانیم این روحیه را در جامعه تقویت كنیم؟
تقویت روحیه ایثار در جامعه نیازمند توجه به عوامل ایجابی و موانع سلبی است. با وجود سیاست تعدیل و تثبیت اقتصادی پاره ای از دولت ها و ترویج مصرف گرایی در رسانه های جمعی (اعم از دیداری و شنیداری و مكتوب)، نمی توان چشم امیدی به بقای روحیه ایثار در جامعه داشت اما به نظر می رسد كه ایثار و ایثارگران نیازمند تكریم هستند.
●تكریم در جوامع مختلف چگونه انجام می شود؟
به نظر می رسد كه بهتر باشد به جای شعار دادن و اعتنا و اتكا به تبلیغات و كنفرانس ها و سمینارهای بی نتیجه، مطالعه دقیقی در كیفیت خدمات رسانی سایر دولت ها و سازمان های بین المللی به خانواده های قربانیان و بازماندگان جنگ ها انجام شود.
قطعاً تبیین وتعبیه یك نظام و سیستم خدمات رسانی عملگرا (practice) و كارآمد، مستلزم تأمل در تجارب دیگران و عبرت آموزی از حسنات و امتیازات آنان خواهد بود.
به عقیده اینجانب، میزان خدمات رسانی به خانواده های قربانیان جنگ در سایر كشورها بسیار چشمگیر و شگفتی آور است. عرضه خدمات در بعضی از كشورها به تمام امور و حوائج انسانی تسری داده شده است و این كشورها در تجلیل مادی و معنوی از خانواده های قربانیان و بازماندگان جنگ در حوزه هایی مثل مسكن، مسائل درمانی، آموزشی، اشتغال و كاریابی، حقوق و مزایا، تعاون و امور اجتماعی، پرورش و فوق برنامه و ... سنگ تمام گذاشته اند. در كشور هایی مثل فرانسه، هند، كانادا، پاكستان و كره جنوبی به خانواده های مزبور، واحدهای مسكونی به طور رایگان واگذار می شود. خدمات رسانی به معلولان جنگی و خانواده های قربانیان جنگ نیز در كشورهایی مانند فرانسه، كانادا و كوبا كاملاً رایگان است. در حوزه اشتغال و كاریابی نیز به عنوان نمونه معادن روباز و سطحی در كشور كانادا به معلولان و خانواده های قربانیان جنگ واگذار می شود. در هند، جهت كار و تولید در بخش كشاورزی به آنها زمین واگذار می شود و در كره جنوبی، دوایر تابعه دولت موظف اند ۲۰ درصد از نیروی انسانی مورد نیاز خود را از ایثارگران ملی و خانواده های آنان انتخاب كنند.
وام خرید زمین كشاورزی با بازپرداخت ۱۰ ساله و بهره ۵ درصد یا بعضاً بدون بهره، وام بازرگانی با پرداخت ۷ ساله و وام حوادث مترقبه با پرداخت سه ساله بدون بهره واگذار می شود.
در خصوص حقوق و مستمری به عنوان نمونه می توان به كشور فرانسه اشاره كرد. به همسران، فرزندان و فرزند خواندگان و والدین قربانیان جنگ، حقوق و مستمری تعلق می گیرد. بازنشستگان جنگ نیز مشمول این قاعده اند. نظامیان معلول و خانواده های قربانیان غیرنظامی نیز در این كشور مورد تكریم و پرداخت مستمری قرار می گیرند.
●بعضاً افراد ایثارگر یا خانواده های آنها به سبب تكریم و حمایتی كه از آنان می شود، دچار مشكل شده یا به عبارت دیگر تكریم این افراد باعث ایجاد تنش بین آنان با سایر قشرها می شود. به نظر شما علت این تنش چیست و چگونه باید آن را برطرف كرد؟
برای پاسخ به این پرسش، لازم است یك توضیح روانشناسانه داده شود. از دیدگاه روانشناسان، آدمیان دوگونه نیاز دارند. نیازهای ابتدایی و نیازهای متعالی. نیازهای ابتدایی یا بدیهی شامل نیاز به شغل، امنیت، مسكن، توالد و تناسل و... را شامل می شود و نیازهای متعالی مشتمل بر نیاز به اخلاق و عشق و پرستش و ایثار و... است. به اجماع روانشناسان، آدمی، بدون عبور از نیازهای ابتدایی، به هیچ وجه نمی تواند به ساحت نیازهای متعالی گام بنهد. به عبارت ساده تر، انسان هایی كه سخن گفتن از اخلاق و مفاهیم والای اخلاقی برای فرد گرسنه، بلاتأثیر و بیهوده است. در جوامعی كه نیازهای ابتدایی برآورده نشده است، حتی خداوند هم در چنبره معیشت بندگان گرفتار می شود و تصویر ذهنی آدمیان، نه یك تصویر الوهی و منزه عرفانی، بلكه خدایی روزی دهنده و رزاق است. شاید یكی از دلایل حساسیت برانگیزی تكریم از گروهی خاص در جامعه ما این است كه شكاف های طبقاتی و اقتصادی عمیقی بین سطوح مختلف جامعه برقرار است وفقر بالسویه تقسیم نشده است (كه تقسیم بالسویه فقر هم نوعی عدالت است). خدماتی كه امروزه سازمان ها و نهادهای حمایتی (از قبیل بنیاد شهید وكمیته امداد، سازمان بهزیستی، هلال احمر، تأمین اجتماعی و...) ارائه می دهند. در بسیاری از كشورهای پیشرفته، خدمات عمومی است كه كل جامعه را پوشش می دهد و منحصر به گروهی خاص نیست. باید كوشش شود تا همه افراد جامعه از این حقوق حقه خود برخوردار شوند. با این توصیف، هیچ قشری، در عین برخورداری از خدمات عمومی، حق و توان اعتراض به اعطای امتیازات ویژه به گروهی را نمی یابد و شعارها و تلاش دولت اخیر در بسط عدالت اجتماعی، می تواند زمینه ساز تعمیم خدمات به نحو یكسان برای تمام قشرها و گروههای اجتماعی باشد. با حل و رفع نیازهای ابتدایی، می توان سازمان ها و بنیادهای مزبور را به سمتی سوق داد كه بر اساس آن تكریم و تجلیل جدی تر از ایثارگران در ابعاد فرهنگی به عمل آید. و الا بدون عبور از سنگلاخ حوائج بدیهی انسان ها، مبانی تئوریك تراشیدن، آب در هاون كوبیدن است.
به عنوان مثال یكی از موارد تنش زا در جامعه ما بحث تخصیص سهمیه ورود به دانشگاه به جانبازان، آزادگان و خانواده های شاهد است. دلیل این امر را مضاعف بر نابسامانی های كنكور ورودی و پریشانی نظام سنجش درایران، باید به نا آگاهی از وضعیت سایر كشورها ارجاع داد. به عنوان نمونه، در كشور فرانسه تمامی هزینه های مربوط به آموزش های فنی و حرفه ای و كارآموزی معلولان جنگ و فرزندان و خانواده های قربانیان جنگ پرداخت می شود.
در كشور هند، فرزندان قربانیان جنگ با امتیازات و تسهیلات فراوان به دانشكده های فنی، مهندسی و پزشكی (به منظور انجام تحصیلات تكمیلی) فرستاده می شوند. در پاكستان به فرزندان افراد از كار افتاده جنگی، سهمیه پذیرش در دانشگاه تعلق می گیرد. در كره جنوبی كمك هزینه آموزشی به دانش آموزان و بورسیه دانشجویی به واجدین شرایط تحصیلات آكادمیك پرداخت می شود. همچنین در این كشور ایثارگران ملی، همسران و فرزندان قربانیان از پرداخت شهریه ورودی و سایر هزینه های تحصیلی (متوسطه و دانشگاه) معاف هستند. ضمناً بورسیه تحصیل خارج از كشور در صورت احراز شرایط پرداخت می گردد. در بقیه كشورهایی كه سابقه جنگ را در حافظه تاریخی خود دارند نیز این قوانین و تسهیلات قانونی مشاهده می شود.
●چشم انداز تكریم ایثارگران در آینده ایران چگونه است و به چه نتایجی منجر می شود؟
تكریم از ایثارگران گرامیداشت ایثار به عنوان یك كرامت انسانی است. ما بیشتر نیاز داریم كه ایثار را به عنوان یك مفهوم والای انسانی مطرح كنیم تا یك مفهوم دینی. ایثار و آزادگی در فلسفه های اخلاقی و فرا اخلاق، یك پارادایم جدی و تأمل برانگیز به شمار می رود. بخصوص در فلسفه اگزیستانسیالیسم كه بحث موقعیت های حدی و مرزی مطرح است و «خشونت عشق» را به عنوان یك امر دلپذیر اخلاقی در برابر «خشونت نفرت» طرح می كنند، اعتبار مقوله ایثار مشخص می شود. باید علاوه بر این كه ما مبناهای نظری مفهوم ایثار و شهادت را ایضاح و تبیین می كنیم، حتماً در بعد علمی نیز به تكریم ایثارگران بپردازیم. شهدا و ایثارگران، به هیچ واسطه در شأن تكریم قرار دارند و نیازی به تكریم ما ندارند. تكریم خانواده ها و بازماندگان آنها هم نشان می دهد كه فعالیت ها و امور ایثارگرانه، مأجور و مشكور است و هم تضمین كننده امنیت ملی در برابر مخاطرات و حوادث پیش بینی پذیر آینده است.
اگر ایثار مورد تجلیل واقع نشود و ایثارگران قدر ببینندو بر صدر نشینند، در حوادث متأخر نمی توان چشم امید به هیچ یاری و فداكاری دوخت. تكریم خانواده های شاهد و ایثارگر نباید محدود به تجلیل لفظی و زبانی باشد، باید از كنفرانس ها، همایش ها و حرف زدن ها و شعاردادن های بیهوده بكاهیم و بر ارتقای توانمندی های ایثارگران در ابعاد مختلف بیفزاییم. فراموش نشود كه منظور من از خدمات رسانی، صرفاً تزریق حمایت و خدمات مادی و معیشتی نیست كه این كار جزو وظایف بدیهی و ابتدایی هر حكومت بوده و نیاز به سازمان های عریض و طویل دولتی ندارد. منظور این است كه مثلاً در حوزه آموزش عالی و تحصیلات آكادمیك، به جای تزریق سهمیه كه توالی فاسده و برچسب و انگ تبعیض را با خود همراه می آورد، كوشش شود كه توانمندی های علمی ایثارگران و خانواده های آنان افزایش یابد و زمینه های لازم برای ارتقای آنان فراهم شود.بی شك خیر و صلاح مردم و دولت ما هم در همین خواهد بود.

زینب پشت مشهدی

منبع : روزنامه ایران