جامعه‌شناسی دین در اندیشه دورکیم

● مقدمه:
دین یکی از موثر ترین و دائمی ترین پدیده هایی است که از دیرباز تا کنون در جوامع انسانی حضور داشته ، بر افراد و همچنین تحولات فرهنگی و اجتماعی جوامع اثر گذاشته است . دین و باور ها و اعتقادات دینی یکی از قدیمی ترین و در عین حال پویا ترین پدیده هایی هستند که توجه بسیاری از جمله متفکرین ، عالمان دینی ، فلاسفه ، انسان شناسان ، جامعه شناسان و ... را به خود جلب و مشغول کرده است .
چگونگی آفرینش و هستی ، فلسفه زندگی ، زندگی پس از مرگ ، همواره ذهن آدمی را به خود مشغول داشته است . افراد به دنبال یافتن منشا هستی شان ، هدف از آفرینش و خلقت شان و اینک ه از کجا آمده اند و به کجا می روند ، بوده اند .
جامعه شناسی دین دورکیم:
یکی از مهم ترین آثار دورکیم (( صور ابتدایی حیات دینی)) است که در این کتاب در پی ساختن نظریه ای علمی درباره دین بر اساس تحلیل ساده ترین و ابتدایی ترین نهاد های دینی می باشد . هدف اصلی دورکیم در این اثر شناخت اساس و پایه شکل گیری ادیان با مراجعه به ادیان ابتدائی بود . فرض اساسی دورکیم این بود که این اصول به آسانی در ادیان و تمدن های پیشرفته قابل کشف نیست . دورکیم با استفاده از اطلاعاتی که جوامع ابتدائی بومیان استرالیا در اختیارش بوده به طرح منشاء پیدایش دین از دیدگاه جامعه شناسی می پردازد.
● دیدگاههای موجود در مورد مذهب بدوی:
▪ دیدگاه جان گرایی (Animism ):
که ((تایلور)) نماینده آن بود .جان پرستی یعنی نوعی باور مذهبی اعتقاد به جان یا (ارواح ) می داند که صورت دیگری است از تجربه آدمیان از طبیعت و دوگانه جسم و جان شان.
▪ دیدگاه طبیعت گرایی (Naturalism ) :
در حالی که جانگرایی ادعا می کرد که ایده .الوهیت. از تجربیات ذهنی و درونی سرچشمه گرفته است . (( تئوری طبیعت گرایانه )) بر عکس ، بروز نخستین احساسات دینی را به طبیعت خارجی منسوب می داشت و اشیاء و قدرت های طبیعی را اولین پرستیدن ها می افتند . یا به عبارتی دیگر پرستش مذهبی نیروهای تغییر شکل یافته طبیعت جانب آدمیان است .
امیل دورکیم دیدگاه جان گرایی و طبیعت گرایی را در واقع نماینده دریافت های اصلی موجود از مذهب ابتدایی اند را رد کرد.
● تعریف دین
دورکیم اعتقاد دارد که همه ادیان شناخته شده اعم از ابتدایی و تاریخی در یک چیز مشترک اند و آن تقسیم جهان به ۲ بخش جهان ،بخش غیر مقدس و مقدس ساخته شده است. بخش مقدس مرکب است از مجموعه ای از چیز ها ،باور ها و مراسم . هر گاه امور مقدس با هم روابطی از نوع هماهنگی یا تبعیت داشته باشند، به نحوی که تشکیل دستگاهی برخوردار از نوعی وحدت درونی و مستقل از هر دستگاه دیگری را بدهند در این صورت مجموعه باور ها و مراسم مربوط به آن ها ،مذهبی را بوجود می آورند .
(ریمون آرون ،۳۷۵:۱۳۷۲)
مذهب عبارت است از دستگاهی همبسته از باور ها و اعمال مربوط به امور مقدس ،یعنی مجزا از امور عادی ،یا ممنوع . این باور ها و اعمال ها همه کسانی را که پیرو آنها هستند در یک اجتماع اخلاقی .احد بنام کلیسا متحد می کنند .(ریمون آرون ،۳۷۶:۱۳۷۲)
پس دورکیم دین را یک نظام متشکل از عقاید و باورها و مناسک می داند که افراد را تحت سازمان اجتماعی خاص بنام کلیسا ،مسجد ،... به هم نزدیک و متحد می کند
دورکیم معتقد بود که پدیده دینی در جامعه ای بوجود می آید که در آن جدایی میان قلمرو مقدس و امور دنیوی وجود داشته باشند به عقیده وی شی به خودی خود نه مقدس و نه دنیوی است
وقتی شیی جنبه مقدس به خود می گیرد که مردم فقط به ارزیابی دینی یا غیر دینی آن بپردازید برای مثال شراب در مراسم مذهبی کلیسا جنبه مقدس به خود گرفته است زیرا به عنوان نمونه نمادی از خون مسیح ..... شده است از این رو شراب در چنین رابطه ای به عنوان یک ماده آشامیدنی لذت بخش به حساب نمی آید (ادیبی و انصاری ،۷۳:۱۳۸۳)
● منشاء دین
از آن جایی که دورکیم بر اساس دیدگاه روش شناختی اش هر امر اجتماعی را با امر اجتماعی دیگر بررسی و تبیین می کرد . لذا منشاء مذهب مذهب را در جامعه جستجو کرده و از نظر او این که چه چیزی امور مقدس را از امور غیر مقدسی جدا می کند ؟ وی معتقد است که جامعه امور مقدس را از امور غیر مقدس جدا می کند .(ریتزر،۸۹) دورکیم جامعه را منشاء تشکیل مذهب می داند. وی توتمیسم را ساده ترین و ابتدائی ترین نوع مذهب می داند که در سازمان ابتدائی کلان وجود دارد.
توتمیسم آیینی است که امور خاص مخصوصا حیوانات و گیاهان را مقدس فرض کرده و علامت آن کلان قرار می گیرد. اینها تنها نمایش یک منشا یعنی اجتماع هستند .
توتم ها نمایش مادی نیروهای غیر مادی هستند .
به اعتقاد دورکیم برای شکل گیری و توسعه مذهب ضمن توجه به تفاوت میان امور مقدس و غیر مقدس وجود یک سری اعتقادات مذهبی که بیانگر طبیعت امور دینی و روابطی که با یکدیگر و حتی با امور غیر مقدس دارند و وجود یک سری آداب مذهبی از شروط لازم دیگر هستند . قواعد مذهبی که مشخص می کند افراد چگونه باید به انجام این اعمال مذهبی دست بزنند و سرانجام یک محل بنا و کلیسا که افراد در آن اجتماع کنند .(ریترز)
پس بنا بر اعتقاد دورکیم وجود یک سری باورها و اعتقادات به همراه آداب و مناسکی که در محلی به نام کلیسا جهت اجتماع مومنان و انجام فرایض دینی از جمله عواملی که سازنده یک مذهب و دین اند لازم است.
● کارکردهای دین
دورکیم دین را یک نیروی اجتماعی پیوند دهنده محسوب می نماید که اساس آنرا وحدت و یکپارچگی اجتماعی تشکیل و مهمترین کارکرد وحدت اجتماعی است که متعقدان به یک باور را دور هم جمع می کنند.
((هاری آلپر)) ((harry alpert )) پژوهشگر دورکیمی چهار کارکرد عمده دین را از نظر دورکیم به عنوان نیرو های اجتماعی انضباط بخش ، انسجام بخش ، حیات بخش و خوشبختی بخش طبقه بندی کرده است.
آیین های مذهبی انضباط را بر پیروانشان تحمیل می کنند . مناسک و تشریفات مذهبی مردم را گرد هم می آورند و در نتیجه همبستگی اجتماعی را تحکیم می بخشند .اجرای مراسم مذهبی میراث اجتماعی گروه را ابقاء و احیاء می کنند و ارزش های پایدار آنرا به نسل های آینده انتقال می دهد و همچنین دین با احساس اطمینان به حقانیت ضروری جهان اخلاقی با احساس ناکامی و فقدان ایمان در آنها مقابله می کند و دین به عنوان یک نهاد اجتماعی به گرفتاری های وجودی انسان معنای خاص می بخشد. (کورز ،۲۰۰:۱۳۷۲ )
پس افراد با اعتقاد به مذهب و دین احساس هدفمند بودن می کنند و تحمل سختیها برایشان آسان شده و حیات اجتماعی معنا دار می شود( در سطح فردی) و در (سطح کلان )نیز این عامل وحدت و همبستگی اجتماعی و با انتقال ارزش های مذهبی به نسل های بعدی موجب حیات دینی خاصی می گردد.

تهیه و تنظیم:
محمد خوجم لی
منابع :
۱- ادیبی، حسین و انصاری، عبدالمعبود، نظریه های جامعه شناسی ، نشر دانزه ، ۱۳۸۳
۲- آرون ، ریمون ، مراحل اساسی اندیشه در جامعه شناسی ، باقر پرهام ، شرکت سهامی ۱۳۷۳
۳- ریترز، جورج ، نظریه های جامعه شناسی، احمد رضا غروی زاد ، جهاد دانشگاهی
۴- توسلی، غلامعباس ، جامعه شناسی دینی ، انتشارات سخن ، ۱۳۸۰
۵- کوزر ، لیوئیس، زندگی و اندیشه بزرگان جامعه شناسی ، محسن ثلاثی ، انتشارات علمی ، ۱۳۷۲