بنای تاریخی رختشوی‌خانه زنجان ، زنجان

بنای تاریخی رختشوی‌خانه زنجان در مركز بافت تاریخی شهر و در محل معروف به «باباجامال چوقوری» (گودال بابا‌جمال) ساخته شده است و از طریق كوچه فرهنگ به خیابان سعدی زنجان كه به فاصله یكصد متر، و از سمت غربی آن می‌‌گذرد، راه دارد.
زمین این بنا، در سال 1347 هجری قمری، مطابقه با 1307 هجری شمسی توسط علی‌اكبر توفیقی رئیس بَلَدیه شهر (شهردار) زنجان از باقرخان امجدنظام به قیمت 185 تومان خریداری شده است. این محل قبل از ساخته شدن رختشوی‌خانه، مانداب هرزآب‌های سطحی بوده است.
این بنا به دست دو برادر به نام‌های مشهدی‌اكبر (معمار) و مشهدی‌اسماعیل (بنّا) و در مدت 15 ماه ساخته شده است. سنگ‌‌های آن از معدن سنگ روستای «اژدهاتو» استخراج شده و پس از حجاری، توسط گاری‌های بلدیه‌ (شهرداری) به این محل حمل شده است. آب مجموعه، از قنات قلعه‌ حاجی میربهاءالدین تأمین می‌‌گردیده است. متولی این رختشوی‌‌خانه توسط رئیس بلدیه گمارده می‌شده و سالیان زیادی شخصی به نام اصغرخان متولی آن بود كه عیال ایشان به نام معصومه خانم،‌ مدیریت رختشوی‌خانه را برعهده داشت. رختشوی‌خانه برای همه شهروندان شبانه‌روز دایر، و استفاده از آن مجانی بود؛ اما نامبرده مبلغ ده‌شاهی بابت سرایداری از مراجعین دریافت می‌كرد.
در یك بررسی كلی می‌توان این مجموعه را به دو بخش تقسیم كرد :
بخش نخست، سرایداری و محل مدیریت رختشوی‌خانه است كه شامل حیاط و اعیانی مسكونی است. حیاط آن به شكل مربع مستطیل و به وسعت 396 مترمربع (33×12 متر) با درختكاری و فضای سبز است.اعیانی آن با مساحت 60 مترمربع در جبهه شمالی محوطه مشتمل بر دو اتاق و یك در ورودی است كه سرایداری و محل شست‌وشوی رخت را به همدیگر متصل می‌كند. طرح و نمای این واحد مسكونی، متأثر از فرهنگ بومی است و به سبك معماری سنتی ساخته شده است.
بخش دوم، فضای شست و شوی رخت است كه از چند قسمت تشكیل یافته است: قسمت اول، خزینه یا محل جمع‌آوری آب است. این مخزن در منتهاالیه سمت شمالی مجموعه، و مشرف به سالن شست‌وشو قرار دارد. این فضا 17 متر طول و 11/5 متر عرض و حدود 8 متر ارتفاع دارد و گنجایش مخزن آب آن، در حدود 740 مترمكعب است. سقف مخزن هماهنگ با سقف سالن، متشكل از سه واحد تاق و تویزه است كه قوس‌های نوع خوزی، آن را زینت داده‌اند.
قسمت دوم، فضای اصلی رختشوی‌خانه است. این فضا، سالنی به ابعاد 13/70 متر عرض و 62 متر طول و 850 مترمربع زیربنا دارد. عرض جرزهای جانبی آن كه سنگینی سقف را تحمل می‌نمایند، 1/30 متر است. مصالح به كار رفته در جرزها، لاشه‌سنگ با ملاط ساروج است. نمای داخلی این دیوارها لاشه‌سنگِ بندكشی شده است و نمای بیرونی، با اندودی از كاهگل پوشانیده شده است.
فضای داخل بنا با پرسپكتیوی بسیار زیبا طراحی و اجرا گردیده است و از دو ردیف تاق و تویزه، به طور متوالی كه ستون‌های سنگی آن‌ها را از همدیگر جدا می‌سازند، ساخته شده است. این فضا توسط 11 واحد ستون قرینه، سالن را به دو قسمت تقسیم كرده است و فاصله ستون‌ها در جهت طولی 5/17 متر است. بلندی ستون‌های بنا 2/70 متر از كف بنا است؛ اما به لحاظ ایجاد مقاومت لازم و هم‌وزن نمودن بنا، ستون‌ها با پایه‌های سنگی، به میزان 40 سانتی‌‌متر، در داخل پی‌ها كه با شفته آهك پر شده‌اند، كار گذاشته شده‌اند. در ارتفاع 2/70 متری از كف، پاتاق قوس‌ها بر روی قاب مربعی كه از آجرهای 5×20×20 سانتی‌متر ساخته شده است، جای گرفته است. تویزه‌های سقف كه در 12 ردیف و در دو جهت قرار گرفته‌‌اند،‌ از نوع قوس‌های خوزی (رومی) اند و به طور كامل با آجر اجرا شده و عرض آن‌ها 82 سانتی‌متر است. عرقچین گنبد بلاواسطه بر روی چهار واحد تویزه استوار گردیده است؛ به طوری كه 24 چشمه تاق و تویزه، در دو ردیف 12 چشمه‌ای و تلفیق آن با ستون‌های یازده‌گانه، پرسپكتیو جالبی را به بنا بخشیده است. بر روی هر عقچین، 5 واحد نورگیر به ابعاد 40×40 سانتی‌متر تعبیه شده است. هم‌چنین در اضلاع هر چشمه، در منتها‌الیه جرز، در نزدیكی سقف یك دریچه پیش‌بینی شده است كه بدین‌سان، امكان نور و تهویه فضای داخلی رختشوی‌خانه را فراهم كرده است.
محل شست‌وشوی رخت، به طور قرینه از 4 حوضچه و آب‌رو (مجرا)‌هایی در فاصله حوضچه‌ها تشكیل یافته است. آب موردنیاز، ابتدا پس از گذشتن از آب‌رویی به طول یك متر، به حوض نخستین وارد می‌شود و سرریز آن به حوض دیگر می‌ریزد. در وسط جبهه‌ طولی این آب‌رو، در هر دو طرف، یك حوض ساخته شده است؛ به طوری كه آب‌روی مورد بحث را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می‌كند. در امتداد آب‌روی یاد شده، دو ردیف پاشور تعبیه شده كه آب‌رو و حوضچه‌ها را به طور قرینه در بر می‌گیرد. عناصر و اندام‌های مزبور، با كار گذاشتن سنگ‌های حجاری‌شده تراورتن از یك‌دیگر جدا شده و شكل یافته‌‌اند. از آنجا كه رخت از نظر شست‌وشو و دفع آلودگی، از درجات بسیار كثیف و آلوده به درجات لباس‌های نزدیك به تمیز تقسیم می‌گردد، محل‌های شست‌وشوی رخت نیز به چهار قسمت تقسیم شده بودند. شست‌وشو در چهار مرحله انجام می‌شد و اولین مرحله‌ آن، در پایان مسیر آب درون رختشوی‌خانه انجام می‌شد. پس از آن، رخت به قسمت سوم و دوم و اول برده می‌شد. قسمت چهارم ك در انتهای جریان آب قرار داشت، حوضچه مخصوص شست‌وشوی لباس‌های بسیار آلوده و لباس‌های افرادی بوده است كه به بیماری‌های واگیر دچار بوده‌اند.‌ آب‌روی بین حوضچه دوم و سوم مخصوص لباس‌‌های نسبتاً تمیز بوده است. در قسمت اول، كار آبكشی نهایی انجام می‌شد. مسئله دفع فاضلاب این مجموعه با طرح‌های معماری، به طور منطقی حل و فصل شده است؛ به این ترتیب كه در زیر پاشورها،‌ آب‌روی فاضلابی به عرض 60 سانتی‌متر و به ارتفاع 110 سانتی‌‌متر تعبیه و به مسیر فاضلاب شهری مرتبط شده است. این آب‌رو به علت گستردگی و ایجاد شاخه‌‌‌های مختلف، نقش چاه جاذب را نیز ایفا می‌كرده است.
بررسی‌های وسیع انجام شده نشان می‌دهند كه چنین مجموعه‌ای با عملكرد یاد شده، در هیچ منطقه‌ای از ایران وجود نداشته است؛ اما سبك معماری، ابعاد و تناسب‌های رعایت شده در قوس‌ها و تویزه‌ها با بناهای عام‌المنفعه شهر زنجان قابل مقایسه‌اند. سبك عمومی آن را می‌‌توان با مسجد عبا‌س‌قلی‌خان، دروازه ارگ و مسجد و تكیه قهرمان مقایسه نمود.
در حال حاضر، این اثر منحصر به فرد تاریخی به موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی تبدیل شده است و هر روز مورد بازدید مراجعه‌كنندگان قرار می‌گیرد. در این محل، لباس‌های محلی و سنتی مردم مناطق مختلف ایران، هنرهای دستی و سنتی استان شامل چاروق، ملیله‌دوزی، معرق، ساخته‌‌های چوبی،‌ فرش و گلیم، چاقو، نمونه‌‌هایی از تولیدات كارگاه‌‌های كاشی سنتی، آجر و سفال سلطانیه، اشیای تاریخی و یافته‌های باستانی و میراث فرهنگی استان به معرض تماشای عموم گذاشته شده است.
مجموعه تاریخی رختشوی‌خانه در سال 1319 شمسی به شماره 1198، در دفتر اندیكاتور اداره ثبت اسناد و املاك زنجان به ثبت رسیده است.