چوب بری و منبت کاری در پیش از اسلام و سابقه آن در ایران

منبت كاری روی چوب از قدیم در ایران مرسوم بوده است . در كتیبه هایی كه از خزانهٔ داریوش در تخت جمشید به دست آمده در خصوص پرداخت دستمزد به هنرمندانی است كه روی درهای چوبی كنده كاری می كرده اند . كهن ترین در چوبی منبت كاری شده اكنون در موزه اكبرآباد هندوستان حفظ می شود این در متعلق به كاخ سلطان محمود در غزنه است . مهمترین ماده ای كه روی آن منبت كاری می كنند چوب است .
این چوب باید محكم و بدون گره باشد . برای این منظور از چوبهای آبنوس ، فوفل ، بقم ، شمشاد ، عناب و گردو استفاده می كنند . البته آبنوس و بقم چون هم محكمتر و هم چربتر هستند دوام بیشتری دارند اما در ایران به خاطر فراوانی چوب گردو و اكثراً از این چوب استفاده می شود . منبت كاری بیشتر روی درهای ساخته شده از چوبهای جنگلی شـمشاد ( بـرای رنگهای روشن ) و فـوفل و گـردو ( برای رنـگهای تیـره ) انـجـام می پذیرد .
در منبت كاری بیشتر از گره های مادر كه در بنایی معمول است استفاده می شود . مانند گره های تند یا كند یا انواعی كه حد بین گره بنایی و گره های چوب است . انواع گره های درودگران كه در مشبك بندی پنجره ها بسیار معمول است در منبت كاری خیلی كم استفاده می شود . منبت كاری بیشتر روی صفحهٔ برجسته ای انجام می شود كه در وسط كلاف قرار گرفته و اصطلاحاً تونوكه نامیده می شود .
گاهی روی حواشی تونوكه یا در واقع كلاف در كه اصطلاحاً به آن با او می گویند نیز منبت كاری می شود .
البته در این مورد معمولاً بین نوع گره ای كه در تونوكه به كار می رود با نوع گره بااوها تفاوت گذاشته می شود تا كار تنوع بیشتری داشته باشد . گره سازی در چوب به دو شیوه منبت كاری و مشبك كاری معمول است .
از گره های معمول در معمـاری در منبـت كاری نیـز استفاده می شـود ولی انواع گره های معمـول در مشبك كاری ضوابط خاص خود را دارد و با انواع گره های بنایی متفاوت است . به همین جهت این گروه گره ها به گره های درودگران موسوم است . ترسیم زمینه گره های درودگران مانند سایر زمینه های گره با ربع یا ۲/۱ زمینه یا یك زمینهٔ كامل آغاز می شود و از تكرار آنها یك كارد گره در ابعاد بزرگ به وجود می آید .
نحوه اجرا و ساخت گره چوب به نوع گره مورد نظر بستگی كامل دارد . مثلاً در برخی از انواع گره ، كلاف كشی در چارچوب پنجره به صورت مربع و در بعضی به شكل لوزی یا مثلث بندی انجام می شود و قطعات آلات چوبی در كلافهای مذكور جاسازی می شوند .
در موزه های ایران نیز چند درب چوبی متعلق به قرنهای چهارم و پنجم هجری موجود است . كنده كاری این دربها به صورت شاخ و برگ و كتیبه های مختلف با آیه های قرآن مجید است . مطالعهٔ دقیق این دربهای چوبی نشان می دهد كه هنر منبت كاری و گچ بری از نظر موضوع تزیینات زیاد اختلاف نداشته اند .
در حقیقت همان تحولی كه از دوره ساسانیان تا دورهٔ اسلامی در گچبریها دیده می شود در كنده كاری روی چوب نیز به چشم می خورد . در عصر تیموریان هنر منبت كاری به همان شیوه و روش دروه های قبلی و مغول ادامه یافت . در دورهٔ صفویان منبت كاری مانند سایر هنرهای دیگر ایران رو به كمال رفت و منجر به خلق شاهكارهای زیادی شد .
در اصفهان مساجدی از عهده صفویان وجود دارند كه درب هایشان هنوز دسـت نخورده و سـالم باقی مانده اند . ماننـد درب مدرسـهٔ شاه طهماسب باقی مانده است . یكی از زیباتـریـن آثـار منبـت كـاری شـدهٔ ایـران رحلی است كه در موزه متروپولیتن نیویورك نگهداری می شود. در دورهٔ زند و قاجار هنر ظریف و زیبای منبت كاری از رونق افتاد . ساختن دربهای منبت یا قطعات بزرگ جای خود را به اشیاء كوچكتری مانند رحل و قاب آیینه داد .

منبع : پایگاه تجاری و اطلاع‌رسانی صنایع دستی