بررسی فقهی و حقوقی ارث زوجه از زمین

كنار پنجره ایستاده بود و نگاه خویش را به فراخوان خورشید دوخته بود.
صدای باد گویی تلنگری بر شیشه زد و بی هیچ اجازه ای وارد شد و گیسوان سفید زن را میان روسری مشكی نمداركناری زد بر خانه پناه آورد.
اشك از چشمان زن سرازیر شد به سرزمینی چشم دوخته بودكه عاشقانه تا چند روز پیش با ۲ دست زحمتكش دیگر كه امروز در پناه خرمنها خاك خفته است و هرروز صبح تا شام ماوای پیكر خسته شان بود. و امروز تنها پشت پنجره خاطرات رو به زمین آرزوهایش ایستاده و در جستجوی محصولی از ثمره زحمت ۲ عاشق با نگاه زمین را می كاوید.
صدای ضرب انگشت بر در ورودی زن را به خود آورد.
در را باز كرد چهره برادر شوهرش پشت در او را به خودش آورد . روسری اش را مرتب كرد و از او خواست به خانه بیاید..
مرد با چهره ای درهم به او گفت كه تا ۲ ساعت دیگر اعضای خانواده در منزل پدری برای تعیین تكلیف منتظر او هستند.
شب از نیمه گذشته بود. ولی زن همچنان با پیراهن عذا در سیاهی روزگار خود كنار پنجره غرق بود وخوشه های گندم حاصل از زخمه های انگشتانش را هیچ كس در آن تاریكی جهل ندید.
و فردای آن روز زن سیاه پوش بی هیچ ثمره ای از سرزمین جان خویش و از سرزمین گشوده درمقابل پنجره خاطراتش . كیفی دردست خانه را به سوی آینده ای خالی از محصول دیروز ترك كرد.
طبق قانون فعلی این مردان هستند كه از تمامی اموال همسران خود ارث می برند ولی زنان نه تنها از تمامی اموال همسرانشان (مانندزمین) ارث نمی برند بلكه در صورتی كه مردی بمیرد و هیچ ارث دیگری نباشد زن فقط از سهم الارث خود یك چهارم ارث می برد و بقیه تركه شوهر در حكم مال اشخاص بلا ارث است و سهم دولت خواهد بود.(مواد ۹۴۶و۹۴۹قانون مدنی )
موضوع سهم الارث از منابع فقهی منبع می گیرد . قرآن كریم در خصوص سهم الارث زوجین از یكدیگر در آیه ۱۲ سوره نساء می فرماید« اگر زنانشان فرزندی نداشتند یك چهارم و اگر شما را فرزندی نبود پس از انجام دادن وصیتی كه كرده اید و پس از پرداخت وامهایتان یك چهارم میراثتان از آن زنانتان است و اگر دارای فرزندی بودید یك هشتم آن را ...»
مطابق این آیه زن نمی تواند از تمامی اموال همسرش بدون هیچ قیدی ارث ببرد . در قرآن كه مهمتربن منبع حقوق اسلامی و معیار درستی سایر منابع است ، زن نمی تواند از تمام تركه شوهر ارث ببرد و هیچ قید و استثنایی وجود ندارد« تاریخ و حكمت نزول آیه نیز نشان می دهد كه پیامبر در مقام بیان حكم و از جمله حرمان زن از زمین و اعیان وباغ و اشجار ، گفته نشده باشد. اتفاق سایر مذاهب اسلامی هم بر اجرای بی قید و شرط حكم قرآن شدت و ظهور و صراحت حكم را تائید می كند »۱
در صورتی كه در قانون مدنی ایران همان طور كه اشاره شد ،زن از زمین ارث نمی برد بنابراین در خصوص سهم الارث زوجه ، از نص صریح قرآن تبعیت نشده است و به این ترتیب بدون هیچ گونه مجوز عقلی و شرعی حق زنان پایمال شده است . این امر در مورد زنان جامعه روستایی بخوبی مشهود است .
در روایت نیز برخی اخبار دلالت بر برابری زن و شوهر از جهت قلمرو ارث دارند « همچنین برخی عقیده دارند كه زوجه مانند زوج از همه تركه حتی زمین ارث می برد كه این نظر با مفاد برخی از روایت فقهی انطباق دارد ولی مورد قبول اكثریت قرار نگرفته است.»۲
قولی كه مورد متابعت قانون مدنی قرار گرفته است این است كه زوجه مطلقاً از ارث زمین و قیمت آن محروم است . و این درحالی است كه در میان فقها نیز برداشتها و اندیشها در این زمینه یكسان نیست و اقوال و روایات مختلفی وجود دارد . به این ترتیب ما با وضعی روبه رو هستیم كه در مورد این حكم در قرآن نه تنها نصی وجود ندارد بلكه نص قرآنی اقتضای تساوی زن و مرد را در ارث بردن از همه اموال دارد و حتی احادیثی هم مطابق این آیه وجود دارداخباری كه موافق آیه قرآنی است بر دیگر اخبار ترجیح و برتری دارد»۳
بنابراین با توجه بر این اصل می توان روایاتی كه موافق ارث بردن زن از زمین هستند به دلیل موافقت با نص صریح قرآن بر روایات مخالف ترجیح داد این در حالی است كه هیچ اجماعی هم در این زمینه وجود ندارد و معلوم نیست كه چرا فقها بدون در نظر گرفتن این اصل فقهی به راحتی از روایات موافق چشم پوشی كرده اند شاید بتوان ریشه های چنین تفكراتی را در حافظه ناخود آگاه جمعی مردان دانست كه زن را دیگری می پندارند و به راحتی می توانند حقوق او را نادیده بگیرند .
با توجه به مطالب ذكر شده نمی توان هیچ مبای شرعی در خصوص این تبعیض یافت . دكتر امامی از حقوق دانان بر جسته،‌ ریشه های تاریخی را علل محرومیت زوجه از ارث بردن زمین می داند . ایشان در توجیه علل حرمان زن از زمین آورده است (در دوران گذشته زن پس از فوت شوهر از خانواده خارج می شده ،‌ به خانواده اصلی خود بر می گشته و از افراد آن به شمار می رفته است از طرف دیگر زمین در گذشته بقاء‌ خانواده را تضمین می نموده و متعلق به رئیس خانواده می بوده بنابراین سهمی از زمین به زن داده نمی شده است »۴
در ضمن به دلیل وجود تعصبات قومی و قبیله ای ارث بردن زن از زمین در حالیكه شوهر او فوت كرده و زن دوباره ازدواج كرده است باعث ایجاد اختلافات بسیاری بین خانواده شوهر سابق و شوهر جدید می شده است بنابراین زنان هیچ سهمی از زمین همسران خود نداشته اند. این در حالی است كه در جامعه امروز تعصبات قومی از بین رفته است و نمی توان به بهانه سنت های نادرست گذشته زن را از حقوق خود محروم نمود .
سیمون دوبوار در بخش تاریخ كتاب جنس دوم بعد از بررسی های دقیق تازیخی به این نكته اشاره كرده كه (به طور آئینی زمین به زنان تعلق دارد و زنان تسلطی مذهبی و در عین حال قانونی بر زمین و محصول آن دارند ...تقریباً همه انسان شناسان و باستان شناسان معتقداً زنان اولین كشاورزان بوده اند ...زنان همان گونه كه خود میزایند ،زمین را نیز بارور می كنند زن مادر انسان و مادر زمین است اما با گسترش مرد سالاری همواره قدرت مرد به این ترتیب با توجه به بررسی های تاریخی انجام شده نمی توان زمین را متعلق به مردان دانست و برای تفسیر هایی كه فلسفه حرمان زن از زمین را در ریشه های تاریخی جستجو می كنند نمی توان جایگاهی در نظر گرفت. در دوره های پیشین ارزش زمین به بنایی بود كه روی آن احداث می شد. زمین به خودی خود خرید و فروش نمی شد حتی زمین كشاورزی وقتی مالكیت برای فرد ایجاد می كرد كه خودش آن را آباد كرده باشد.در واقع خود زمین ارزشی نداشت تا بخواهد در سهم الارث زن قید شود بنابراین تاكید شده بود كه قیمت بنایی كه در زمین ایجاد می شود باید سهم الارث زن باشد (ماده ۹۴۷ قانون مدنی )در حالی كه امروزه زمین خود ارزش پیدا كرده است.
در دنیای امروز زنان بسیاری سرپرست خانواده خود هستند و مسائل اقتصادی بردوش آنها سنگینی می كند در روستاها زمین تنها سرمایه زندگی است و اگر زنی كه همسرش فوت كرده است از زمین نیز ارث نبرد ،‌نمی توان به تنهای از عهده مخارج زندگی براید. به این ترتیب وابستگی های مالی ایجاد می شود كه خود سرمنشاء وابستگی اجتماعی و فرهنگی و.... است چرا باید در جامعه ما قوانین كه هیچ پایه شرعی و عقلی ندارد زنی را از تنها سرمایه زندگی خود محروم كند.
محروم كردن زنان از ارث بردن زمین نه تنها هیچ مجوز شرعی و عقلی ندارد بلكه باعث ایجاد مشكلات بسیاری به خصوص در زمینه مسائل اقتصادی شده است قوانین ارث زمینه شایسته بازنگری و بازبینی است .
● پیوستها
طرح اصلاح مواردی از قانون مدنی كه از سوی نمایندگان زن مجلس ششم پیشنها شده بود.
▪ ماده واحده – مواد ۹۴۸،۹۴۷،۹۴۶و ۹۴۹ قانون مدنی مصوب ۱۸/۲/۱۳۰۷ و اصلاحات بعدی آن به شرح زیر اصلاح می گردد:
۱) ماده ۹۴۶- زوجین از تمام اموال یكدیگر ارث می برند
۲) ماده -۹۴۷ حذف می شود
۳) ماده ۹۴۸ حذف می شود.
۴) ماده -۹۴۹ در صورت نبودن هیچ وارث دیگر به غیر از زوج و زوجه هركدام از تمام تركه همسر متوفی خود را می برند.
▪ مواد ۹۴۶ تا ۹۴۹ قانون مدنی مصوب ۲۰/۱/۱۳۱۴
ماده ۹۴۶-زوج از تمام اموال زوجه ارث می برد لیكن زوجه از اموال ذیل :
۱) از اموال منقوله از هر قبایلی كه باشد
۲) از ابنیه و اشجار
▪ ماده ۹۴۷ زوجه از قیمت ابنیه و اشحار ارث می برد و نه از عین آنها و طریق تقویم آن است كه ابنیه و اشجار با فرض استحقاق بقاء در زمین بدون اجرت تقدیم می گردد:
▪ ماده ۹۴۸ هرگاه در مورد ماده قبل ورثه از ادا قیمت ابنیه و اشجار امتناء كند زن می تواند حق خود را از عین آنها استیفاء نماید.
▪ ماده ۹۴۹ در صورت نبودن هیچ وارث دیگر به غیر از زوج یا زوجه شهر تمام تركه زن متوفی خود را می برد لیكن زن فقط نصیب خود را وبقیه تركه شوهر در حكم مال اشخاص بلا وارث و تابع ماده ۸۶۶ خواهدبود

زهرا مینوئی
پی نوشتها
۱- دكتر ناصر كاتوریان – دوره مقدماتی حقوق مدنی (درس هایی از وصیت ،ارث،شفعر) نشر میزان تهران – پاییز ۸۱-ص۲۱۳
۲- دكتر مهدی شهیدی – قواعد ارث- انتشارات سمت .تهران. زمستان ۷۹ ص ۶۵
۳- دكتر محمد جعفر لنگرودی .دوره حقوق مدنی .ارث.جلد اول انتشارات گنچ دانش فروردین ۶۳ص ۲۲
۴- دكتر سید حسن امامی .دوره حقوق مدنی .جلد ۳نشر اسلامیه. تهران بهار ۶۳ص۳۰۹
۵- سیمون دولوار .جنس دوم . ترجمه قاسم صنعوی. جلد اول .نشر توس.۱۳۸۰ص۱۲۸.۱۲۰

منبع : راهی