ابزارها و راهکارهای پژوهش قرآنی در اینترنت

اگر اهل تحقیق و مطالعه باشید، حتماً تاكنون برای پژوهش درباره یك موضوع كلی یا جزئی در جستجوی منابع مورد نیاز خود بوده‏اید. اطلاع از منابع، شناسایی و در نهایت دسترسی و استفاده از آنها مهم‏ترین مراحل تحقیق و پژوهش شما به حساب می‏آیند.
بدیهی است كه هر قدر منابع مورد نظر نظامندتر، سامان‌یافته‏تر و كارآمدتر باشند، شما را در امر پژوهش بیشتر یاری می‏دهند. در این مسیر، شیرینترین لحظه، زمانی است كه با خیالی آسوده منابع را دریابید و با بهترین ابزار و امكانات و راحت‏ترین فهرست‏ها بتوانید مطالب دلخواه خود را تهیه و تنظیم نمایید. آنچه را كه تا كنون به عنوان منابع تحقیق خود دنبال می‏كردید، غالباً كتاب، مجلاّت و پایانامه‏ها بودند كه برای دسترسی به آنها از راه‏هایی مانند: انواع فهرستِ كتابخانه‏ها، نمایه‏های مطبوعات و مقالات بانك‏های اطلاعاتی و نرم‏افزارهای تخصصی، اقدام مینمودید.
در ابتدای پیدایش اینترنت در كشور ما و حضور آن در حوزه‏های مختلف علمی و پژوهشی، به ویژه موضوعات اسلامی، نمی‏توانستیم آن را یكی از منابع اصلی كارآمد بدانیم؛ اما با پیشرفت اینترنت، خاصه در حوزه‏های علوم اسلامی و عرضه منابع مختلف در آن، اینترنت به عنوان یكی از منابع مهم در كنار سایر منابع در زمینه مختلف پژوهشی به شمار آمد. بعد از آن، بخش قابل توجهی از همان منابع قبلی هم در اینترنت قرار گرفت و اكنون قابل استفاده است و در مورد بسیاری از متون و منابع، زمینه‏ها و امكانات پژوهشی خوبی هم فراهم شده است.
در دنیای كنونی، كتاب مقدّس «قرآن كریم» نه تنها برای ما مسلمانان محترم است؛ بلكه هر پژوهشگر بی طرفی در دنیا به كتابی كه بیش از یك میلیارد نفر به آن احترام می‏گذارند، علاقهمند می‏شود. شاهد این مدعا آن است كه بیش از ۷۰% صفحات اینترنتی قرآنی به زبان انگلیسی و تنها ۱۷% از آنها به زبان‏های عربی و فارسی هستند. طبیعی است كه اینترنت به عنوان یك رسانه جهانی، مخاطبان جهانی را در نظر بگیرد و زبان انگلیسی به عنوان پر مخاطب‏ترین زبان جهان، بیشترین مطالب در مورد قرآن كریم را به خود اختصاص بدهد.
قرآن‏پژوهی در تاریخ، داستان بلندی دارد. جالب است بدانیم قرآن در ۹۰۰ سال قبل توسط «پیرلوونه رایل (۱۰۹۲ ـ ۱۱۶۵م)» به لاتین ترجمه شد. با آغاز جنگ‏های صلیبی و آشنایی بیشتر غرب با جهان اسلام و منابع اسلامی، تب و تاب پژوهش قرآنی در بین مستشرقان بالا گرفت. در غرب ده‏ها عنوان پایان‏نامه درباره موضوعات قرانی تألیف شده است، كه البته در كشورهای اسلامی هم این نهضت پژوهش و نگارش وجود داشته است و تفسیرهای متعددی برای قشرهای مختلف عرضه شده و پایان‏نامه و مجلات متنوعی به مباحث قرآنی پرداخته‏اند.
در این مقاله برآنیم كه فارغ از معرفی پایگاه‏ها و توصیف محتوایی هر یك از آنها به صورت معمول، روش پژوهش، جستجو، شناسایی و دستیابی به مطالب قرآنی را پیش روی شما نهیم.
محور اصلی بحث، پایگاه‏ها و صفحات فارسی قرآن است و جز در موارد خاص به مطالب سایر زبان‏ها اشاره نمی‏كنیم.
اكنون شما اینترنت را دوست خود بدانید. برای پژوهش در زمینه قرآن و موضوعات وابسته به آن قبل از هر چیز باید معین كنید كه دقیقاً به دنبال چه چیزی هستید؟ این امر به شما كمك می‏كند كه بدانید از كجا و چگونه و از چه ابزاری آغاز كنید. اگر چه این مرحله بسیار ساده به نظر می‏رسد، اما از اهمیت زیادی برخوردار است.
در یك نگاه كلی، دو روش را می‏توان پیش روی كاربران نهاد. البته واضح است كه انتخاب هر یك از دو روش، به نوع مطلب و خواسته كاربر بستگی دارد. این دو راه عبارت‏اند از:
۱) روش اول، مراجعه به موتورهای جستجو و استفاده از آنها برای دستیابی به مطلب مورد نظر است.
۲) روش دوم، مراجعه به فضاهای طقه‏بندی موضوعی در اینترنت است كه شاهراه‏های اطلاعاتی، فهرست‏های راهنما و دسته‏بندی‏های موضوعی در پایگاه‏های قرآنی و اسلامی را شامل می‏شود.
در مورد روش اوّل مطلب خاصی را ارائه نمی‏كنیم؛ زیرا موتورهای جستجو و قابلیت‏های آن یك موضوع كلی‏اند و به موضوعات قرآنی اختصاص ندارند. موتورهای جستجو یك ابزارند؛ یعنی اطلاعات این پایگاه‏ها توسط كسی جمع‏آوری و طبقه‏بندی نشده است؛ بلكه ابزاری وجود دارد كه اطلاعات داخل پایگاه‏ها را به صورت خودكار جمع‏آوری می‏كند و صفحات اینترنت را بر اساس خواسته ما مرتب كرده، نمایش می‏دهد، از این‏رو، در مورد اهمیت و جایگاه روش اوّل در اینجا به بیان مطالبی بسنده می‏نماییم.
این روش، زمانی كاربرد بهینه دارد كه موتور جستجوی مناسبی را برگزینید و در جستجو نیز واژگان كلیدی خوبی را انتخاب كنید. چنانچه موضوع تحقیقی شما، موضوعی تازه، به روز و جزئی باشد، استفاده از موتورهای جستجو و شروع كار با آنها بهتر است. چون پایگاه داده‏های موتورهای جستجو بسیار وسیع است باید موضوع تحقیقی و نیز واژگان كلیدی مرتبط با آن كه در كادر جستجو درج می‏شوند، كاملاً مشخص و جزئی باشد؛ زیرا با امتحان یك موضوع كلی در موتور جستجوی بزرگ، نتایج بی شماری ارائه خواهد شد و قطعاً نتایج نامربوط در آنها بسیار خواهد بود. در حال حاضر، بهترین و مناسب‏ترین ابزار برای این كار موتور جستجوی «گوگل» است كه امروزه به عنوان معروف‏ترین و قدرت‏مندترین موتور جستجوی وب شناخته شده و به تعبیر دیگر، برای عده زیادی از كاربران در سراسر دنیا، به صفحه اوّل اینترنت تبدیل شده است.
برای دستیابی به منابع بهتر و مناسب‏تر از قسمت جستجوی پیشرفته گوگل استفاده كنید. در این قسمت می‏توانید كلمات و عبارات مورد جستجوی خود را به شكل‏های مختلف تعریف كنید و دامنه جستجو را به زبان، قالب هر پرونده (فایل)، زمان ارائه در اینترنت و جایگاه مطلب در صفحات وب محدود كنید. ضمن اینكه می‏توانید جستجوی خود را به نشانی خاصی در اینترنت نیز محدود نمایید.
اما در روش دوم، فرض بر این است كه شما می‏خواهید از طریق دنبال كردن درخت موضوعات به مطلب مورد نظر خود برسید. برای این كار، چند محور به عنوان رؤوس اصلی خواسته‏های شما مدّ نظر است. محورهای كلی كه در این قبیل تحقیقات و پژوهش‏ها متصور است، عبارت‏اند از:
▪ متن قرآن و ترجمه؛
▪ تفسیر قرآن؛
▪ علوم قرآن؛
▪ مجلاّت و مقالات قرآنی؛
▪ كتابخانه و كتابشناسی قرآن؛
▪ پایان‏نامه‏های قرآنی.
الف) متن قرآن و ترجمه
متن قرآن كریم در اینترنت بسیار عرضه شده و به آسانی قابل دستیابی است كه البته برخی از آنها همراه با ویژگی‏هایی متفاوت ارائه شده‏اند. برای دسترسی به آیات و سوره‏ها بهترین مورد، جایی است كه سوره و شماره آن قابل انتخاب باشد و امكان مقابله بین متن و ترجمه -عملاً ترجمه‏های فارسی و انگلیسی- فراهم باشد و كاربر بتواند به‏سرعت متن را ملاحظه كند، ترجمه آن را ببینید و یا بین ترجمه‏های مختلف به مقایسه بپردازد. از این رو، پایگاه‏هایی كه متن قرآن را همراه با اعراب به صورت فونت ارائه كرده‏اند، بهتر از پایگاه‏هایی هستند كه متون را به صورت تصویر ارائه نموده‏اند كه معمولاً هنگام نمایش از سرعت كمتری برخوردارند.
چنانچه امكان جستجو در متن قرآن با ترجمه‏ها نیز فراهم باشد، امر تحقیق به مراتب آسان‏تر خواهد بود، و كاربر با سرعت بیشتری به مطالب خود دست می‏یابد.
برای این كار، پایگاه‏های زیر به عنوان بهترین پایگاه‏های داده در اینترنت معرفی می‏شوند:
۱) پایگاه الشیعه (http://www.al-shia.com/)
با امكان نمایش متن قرآن به صورت PDF و تصویر، و همچنین امكان مشاهده چهار ترجمه فارسی و جستجو در متن قرآن و ترجمه‏ها همراه با امكان شنیدن صوت آیه مورد نظر.
۲) پایگاه قرآن مقدس (http://www.holyquran.net/)
با قابلیت جستجو در متن قرآن از طریق وارد كردن كلمه یا عبارت، محدود كردن دامنه جستجو به قسمتی خاص در قرآن.
۳) پایگاه حوزه (http://www.hawzah.net/)
با امكان مشاهده متن قرآن و دو ترجمه فارسی آیهٔ الله مكارم و استاد فولادوند و یك ترجمه انگلیسی همراه با امكان آشنایی با سوره‏ها از طریق كتاب «آشنایی با سوره‏ها»، تألیف استاد جواد محدثی.
۴) پایگاه (www.usc.edu/dept/msa/quran/index.html)
برای مقایسه ترجمه انگلیسی یوسفعلی، شاكر و پیكثال با همدیگر به صورت آیه به آیه.
ب) تفسیر قرآن
به منظور استفاده از تفاسیر، نیاز اولیه كاربر دسترسی به متن تفاسیر و پس از آن، امكانات پژوهش در آنهاست. درباره ارائه متون تفسیری شیعه پایگاه‏های زیر در اختیار كاربران قرار دارد:
۱) پایگاه قرآن مقدّس (http://www.holyquran.net/)
متن كامل تفاسیر: المیزان، مجمع البیان، نورالثقلین و تقریب القرآن الی الاذهان در این پایگاه ارائه شده است.
۲) پایگاه غدیر (http://www.ghadeer.org/)
این پایگاه شامل متن كامل ترجمه تفسیر المیزان، تفسیر نمونه، تفسیر نور، تسنیم تفسیر قرآن آیهٔ الله جوادی آملی و تفاسیر موضوعی و تك سوره‏ای از مرحوم شهید مطهری و استاد قرائتی می‏باشد.
۳) پایگاه دانشگاه اسلامی (http://www.u-of-islam.org/)
متن كامل تفسیر التبیان، نورالثقلین، كنز الدقائق، تفسیر بنائی، تفسیر امام عسكری و تفسیر عیاشی در این پایگاه قابل دستیابی است.
پایگاه‏های شیعی متأسفانه امكانات پژوهشی مناسبی برای متون اصلی تفسیری خود فراهم نكرده‏اند. با این حال در پایگاه «قرآن مقدس» این امكان وجود دارد كه كاربر تفسیر هر آیه را با انتخاب یكی از سه تفسیر المیزان، نورالثقلین و تقریب‏القرآن الی الاذهان ملاحظه نماید. ضمن اینكه ترجمه انگلیسی هر آیه نیز در كنار آن نمایش داده می‏شود. همچنین در این پایگاه امكان كاوش در متن كتاب‏های تفسیری و سایر كتاب‏های مربوط به علوم قرآن نیز فراهم می‏باشد.
برای دسترسی به منابع تفسیری اهل سنّت، به پایگاه الاسلام (www.al-islam.com) مراجعه كنید. آنچه در پایگاه‏های شیعی به عنوان یك نقطه ضعف نسبت به متون تفسیری به حساب می‏آمد، دقیقاً نقطه مقابله آن را در این پایگاه می‏یابید.امكانات پژوهش بسیار جالبی در این پایگاه طراحی شده است. گرچه بیشتر یا همه این قابلیت‏ها در برخی از پایگاه‏های دیگر اهل سنّت نیز وجود دارد، اما در این مجال همین یك پایگاه به عنوان بهترین محیط برای این جهت معرفی میشود.
در صفحه قرآن پایگاه الاسلام می‏توان متن قرآن را به صورت تصویری زیبا و خوانا همراه با قابلیت‏های ذیل ملاحظه كرد: امكان انتخاب سوره، شماره سوره، شماره آیه، نام قاری، ترجمه قرآن به شش زبانِ: انگلیسی، فرانسه، ترك، مالایی، اندونزیایی و هلندی و امكان انتخاب تفسیر مورد نظر از میان تفاسیر ابن كثیر، جلالین، طبری و قرطبی. افزون بر اینكه تفسیر هر آیه به صورت جداگانه نمایش داده می‏شود و اختیار اعراب‏گذاری متن تمام متون تفسیری نیز در اختیار كاربر قرار دارد.
ج) علوم قرآنی
مباحث مربوط به علوم قرآنی را در دو پایگاه: حوزه (www.hawzah.net) و بلاغ (www.balagh.net) بیابید. نمودارهای درختی و مباحث طبقه‏بندی شده نسبتاً مناسبی در هر دو پایگاه در این زمینه قرار دارد كه از طریق درخت موضوعات و ریز موضوعات می‏توانید به مطالب مورد نظر خود دست یابید.
پایگاه‏های دیگری هم در این خصوص مطالبی را به صورت پراكنده آورده‏اند. در صورتی كه دو پایگاه مذكور شما را از این جهت بی‏نیاز نكرد، بهتر است برای دسترسی به سایر مطالب، از طریق جستجو یا فهرست‏های مقالات قرآن اقدام كنید.
د) مجلاّت و مقالات قرآنی
مقالات قرآنی یكی از گزینه‏های مهم و برجسته‏ای است كه می‏تواند شما را در جهت تكمیل تحقیق و پژوهش بسیار كمك كند. مقالات و مجلات از این جهت قابل بحث‏اند كه هر دو كاملاً با هم مرتبط هستند و به طور معمول مجلات ارائه دهنده مقالات می‏باشند. برای این امر می‏توان به دو طریق اقدام نمود:
۱) نشریات و مجلات قرآنی را بشناسید و در صورتی كه ـدر اینترنت نیز عرضه شده‏اند جداگانه به یكایك آنها مراجعه و هر یك را ملاحظه كنید، كه البته این روش را به مطلوب به نظر نمی‏رسد.
۲) مراكز تجمع و ارائه مقالات قرآن در اینترنت را بشناسید و چنانچه مقاله مورد نظر خود را نیافتید، به جستجو متوسل شوید.
برای دسترسی به این گونه مقالات، بهتر است چند پایگاه برجسته در این باره را به خاطر داشته باشید:
۱) پایگاه اطلاع‏رسانی مركز فعالیت‏های قرآنی دانشجویان كشور (http://www.iska.ir/)
این پایگاه، گزینه‏ای را به مقالات قرآنی اختصاص داده است و در حال حاضر، در دو بخش: فهرست مقالاتِ دهه هفتاد و نمایش مقالات تمام متن فعالیت می‏كند. این پایگاه تا كنون ۱۹۰ مقاله را با متن كامل ارائه كرده است.
۲) جستجوگر پایگاه‏های شیعی (http://www.shiasearch.com/)
هم اینك، بخش مقالات گزینه قرآن در این پایگاه شامل ۶۳۱ عنوان مقاله فارسی است كه شما را به جایگاه آن در اینترنت هدایت می‏كند. همه این مقالات بر اساس الفبا فهرست شده‏اند.
۳) پایگاه بلاغ (http://www.balagh.net/)
پایگاه بلاغ، مقالات خوبی را با طبقه‏بندی موضوعی ارائه كرده است. این مقالات بیشتر از مجلات وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم گزینش شده است.
۴) پایگاه حوزه (http://www.hawzah.net/)
گزینه قرآن پایگاه حوزه با توجه به نمودار درختی آن، شما را در این راستا كمك می‏كند. گرچه بخش عمده‏ای از اطلاعات موجود در هر گزینه، گزیده‏ای از كتاب‏های معتبر است، اما این را نباید فراموش كرد كه بسیاری از این گزیده‏ها خود یك مقاله مناسب به شمار می‏آیند.
۵) نرم‏افزارهای موضوعی اینترنتی
با توجه به اینكه برخی از مطالب اینترنت اخیراً به صورت موضوعی در قالب لوح‏های فشرده عرضه شده‏اند، می‏توان از لوح فشرده «قرآن در اینترنت» نسخه ۳ به خوبی استفاده نمود. در این برنامه، ۷۷۰ مقاله قرآنی به صورت تمام متن وجود دارد كه براساس زبان، فهرست نویسندگان و فهرست موضوعات (در ۲۴ موضوع) مرتب شده‏اند. این برنامه در آبان سال ۱۳۸۲ توسط شبكه اطلاع‏رسانی نور عرضه گردیده است.
برای دسترسی به مقالات از این طریق، ابتدا به پایگاه «حوزه» بروید و از طریق بخش جستجوی این پایگاه اقدام كنید. مهم‏ترین ویژگی این بخش آن است كه متن كامل بالغ بر ۰۰۴۱ شماره مجله از ۹۵ عنوان را در خود جای داده و در آنها جستجو می‏كند. خاصه اینكه بخشی از این مجلات، صرفاً قرآنی‏اند.
چنانچه از این طریق مطلب خود را نیافتید، بهتر است از طریق موتورهای جستجو مانند «گوگل» پژوهش خود را سامان دهید.
هـ) كتابخانه و كتاب‏شناسی قرآن
گرچه برخی از كتاب‏های قرآن را كتب تفسیری تشكیل می‏دهند و در قسمت تفسیر به مهم‏ترین آنها اشاره شد، اما می‏توان برای اطلاع از كتاب‏های موجود در اینترنت، به جستجوگر پایگاه‏های شیعی مراجعه كرد. این پایگاه بهترین جایی است كه فهرستی از كتاب‏های قرآنی اینترنتی را فراهم آورده است. كتاب‏ها براساس سه شاخصه: وجود متن در اینترنت، فقط معرفی كتاب و امكان بارگزاری (دانلود) فهرست شده‏اند. كاربر قادر است از طریق الفبای عناوین و جستجو، به كتاب مورد نظر دست یابد. در جستجو، امكان تعیین دامنه بر اساس چگونگی كتاب در اینترنت یا تاریخ اضافه شدن كتاب به پایگاه نیز وجود دارد.
و) پایان‏نامه
در اینترنت پایان‏نامه‏ها فقط معرفی می‏شوند و كمتر دیده می‏شود كه متن كامل پایان‏نامه‏ای در اینترنت یا جای دیگر عرضه شود. آنچه مرسوم است و كاربرد هم دارد، معرفی پایان‏نامه همراه با چكیده آن است.
با این حال، به جرأت می‏توان گفت در اینترنت درباره هیچ موضوعی از موضوعات علوم اسلامی به اندازه قرآن و تفسیر، پایان‏نامه معرفی نشده است. شما می‏توانید از معرفی ۱۷۵۱ پایان‏نامه در پایگاه مركز فعالیت‏های قرآنی دانشجویان كشور (www.iska.ir) اطلاع یابید.
همچنین ۱۰۰۰ پایان‏نامه در مقطع دكترا و كارشناسی ارشد قرآنی در پایگاه حوزه معرفی شده است، كه براساس: موضوع، نویسنده، استاد راهنما، رشته‏های تحصیلی، دانشگاه‏ها و مراكز عالی آموزشی، سال‏های تحصیلی و زبان‏های عربی و انگلیسی مرتب شده است.
در خاتمه لازم است به این نكته اشاره شود كه آنچه گفته شد مهم‏ترین محورهایی بودند كه بیشتر پژوهشگران و محققان می‏توانند در تحقیقات خود از آنها بهره ببرند؛ اما این مسئله هرگز به این معنا نیست كه كارهای دیگر پژوهشی كه با موضوعات دیگری نظیر هنر و قرآن، كارهای گرافیكی و صوتی و تصویری و هم‏خانواده‏های آن تحقیق به حساب نیایند، یا از ارزش كمتری برخوردار باشند. بنابراین، علاقهمندان به این مطالب نیز می‏توانند در این جهت از اینترنت استفاده مطلوب را ببرند. عمده پایگاه‏هایی كه از آنها نام برده شد، بخشی از فضای حود را به این قبیل فعالیت‏ها و آثار اختصاص داده‏اند كه در جای خود قابل تقدیر و استفاده است.

نویسنده : احمد اكبری

منبع : مرکز اسلامی آموزش از راه دور