استیضاح چیست؟

استیضاح یكی از ساز وكارهای سیاسی مورد استفاده در سیاست داخلی كشورها و به طور مشخص عرصه مناسبات دو قوه مقننه و مجریه است.
استیضاح از نظر لغوی به معنای درخواست توضیح است اما در اصطلاح سیاسی به معنای پرسش رسمی نمایندگان مجلس از رئیس جمهور، هیأت وزیران و یا یك وزیر است كه پس از ارائه توضیحات آنها باید برای ادامه كارشان مجلس مجددا رأی اعتماد بگیرد. البته طرح استیضاح به خودی خود به مفهوم عزل مقام مورد استیضاح نمی باشد بلكه اولین گام در این مسیر تلقی می شود و چنانچه در رأی گیری پس از توضیحات وی، به او رأی عدم اعتماد داده شود آن مقام بركنار می شود.
سابقه تاریخی انجام استیضاح اگرچه به قرون وسطی باز می گردد اما نمونه های عینی مشخص آن را می توان در عملكرد اوایل قرن نوزدهم نظام سیاسی انگلیس مشاهده كرد. در نظام های سیاسی جهان برای جلوگیری از تمركز قدرت و نیز رعایت جنبه های تخصصی اداره امور جامعه، قدرت حكومت به سه شاخه تقنینی، اجرایی و قضایی تقسیم شده است.
البته این سه قوه هم در نظام های سیاسی پارلمانی و هم در نظام های سیاسی ریاستی با یكدیگر در ارتباط بوده و قوانین اساسی كشورها چگونگی روابط آنها با هم و نیز سازوكارهای كنترل آنها به وسیله یكدیگر را در نظر گرفته اند كه در عین تفكیك قوا نوعی همكاری یا ارتباط بین قوای سه گانه نیز از طریق تمهیدات حقوقی و سیاسی ایجاد شده تا در عین تمایز قوا كلیت حاكمیت ملی كشور بروز كند.
در نظام سیاسی پارلمانی كه ارتباط بیشتری بین دو قوه مقننه و مجریه وجود دارد مجلس و پارلمان كه نمایندگان آن از سوی مردم انتخاب می شوند حق دارند كلیه اقدامات و عملكردهای قوه مجریه را زیر نظر بگیرند و از راه طرح سئوال، استیضاح و ایجاد كمیسیون های تحقیق یا نهادهای نظارتی چون دیوان محاسبات این قوه را كنترل كنند.
همچنین قوه مقننه حق دارد با صدور رأی عدم اعتماد هیأت وزیران یا یك وزیر را بركنار كند. البته به منظور ایجاد توازن بین دو قوه در نظام پارلمانی، قوه مجریه نیز از طرق مختلف همچون تنظیم و پیشنهاد لوایح قانونی و یا حتی انحلال پارلمان، مجلس را كنترل می كند.
در نظام سیاسی ریاستی همچون نظام سیاسی امریكا نیز قانون اساسی ترتیباتی برای استیضاح مقامات ارشد قوه مجریه از جمله رئیس جمهور و معاونش توسط كنگره در نظر گرفته است كه در نهایت نیز می تواند به بركناری آنها از قدرت منجر شود.
در قانون اساسی جمهوری اسلامی نیز سازوكارهایی كه در نظام سیاسی پارلمانی برای كنترل قوه مجریه توسط مجلس معرفی شده مد نظر قرار گرفته است اما در آن سو حق انحلال پارلمان كه در نظام سیاسی پارلمانی به قوه مجریه داده شده در نظام سیاسی جمهوری اسلامی مورد پذیرش واقع نگردیده است.
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در فصل ششم با عنوان "قوه مقننه" در مبحث دوم تحت عنوان "اختیارات و صلاحیت مجلس شورای اسلامی" در اصل هشتاد و نهم مسئله استیضاح هیأت وزیران یا یك وزیر را به شرح زیر مورد پذیرش قرار داده است. "نمایندگان مجلس شورای اسلامی می توانند در مواردی كه لازم می دانند هیأت وزیران یا هر یك از وزراء را استیضاح كنند، استیضاح وقتی قابل طرح در مجلس است كه با امضای حداقل ۱۰ نفر از نمایندگان به مجلس تقدیم شود.
هیأت وزیران یا وزیر مورد استیضاح باید ظرف مدت ۱۰ روز پس از طرح آن در مجلس حاضر شود و به آن پاسخ گوید و از مجلس رأی اعتماد بخواهد. در صورت عدم حضور هیأت وزیران یا وزیر برای پاسخ، نمایندگان مزبور درباره استیضاح خود توضیحات لازم را می دهند و در صورتی كه مجلس مقتضی بداند اعلام رأی عدم اعتماد خواهد كرد.
اگر مجلس رأی اعتماد نداد هیأت وزیران یا وزیر مورد استیضاح نمی توانند در هیأت وزیرانی كه بلافاصله بعد از آن تشكیل می شود عضویت پیدا كند."

دكتر علی صباغیان

منبع : روزنامه همشهری