چهارشنبه, ۱۹ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 8 May, 2024
مجله ویستا
تاثیر جامعه اطلاعاتی بر انسجام اجتماعی
● مقدمه
امروزه، وجود عصر انفجار اطلاعات بر همگان واضح است. در پایان قرن بیستم به‌علت تغییر و تحولات بسیار عظیم علمی - تكنولوژیک جهان دچار دگرگونیهای بسیاری شد که در کلیه زمینه های زندگی بشر همچون مسائل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی تاثیرگذار بود. جهان تحت تاثیر این تحولات شکل جدیدی به خود گرفت. اكنون جهان در حالی وارد قرن جدید شده است كه همه تغییرات سیاسی، نظامی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی آن ریشه در این انقلاب علمی ـ تكنولوژیك دارد. با پیدایش شبكه‌های‌نوین و جهانی اطلاعات و ارتباطات و تأثیرپذیری همه ابعاد زندگی بشر از این انقلاب تكنولوژیك، جهان وارد جامعه جدیدی شده است كه بعضی از محققان آن را «جامعه اطلاعاتی» نامیده‌اند[۱].
مفهوم «جامعه اطلاعاتی» در واقع ابداع ژاپنی‌هاست كه در سال ۱۹۷۸ توسط سایمن نورا و آلن مینك طی‌گزارشی كه به نخست‌وزیر فرانسه ارایه گردید به غرب صادر شد[۲]. این مفهوم را اول بار تادائو اومه سائو در۱۹۶۳ در مقاله‌ای درباره نظریه تكامل اجتماعی بر مبنای تراكم «صنایع اطلاعات» مطرح كرد. مقاله مذكور درشماره ژانویه ۱۹۶۴ روزنامه هوسوآساهی به بحث گذاشته شد و سردبیران این روزنامه در معرفی این بحث برای نخستین بار از واژه «جامعه اطلاعاتی» استفاده كردند. چندی بعد محققان و آینده پژوهان ژاپنی چون ماسوداوهایاشی این واژه را متداول ساختند[۱].
باید به این مسئله توجه داشت که منظور از جامعه اطلاعاتی، جامعـــه ای نیست که از فناوری استفاده می کنند بلکه جامعه‌ای است که ساختار آن متاثر از فناوری است که البته نشانه و نماد جامعه اطلاعاتی، فناوریهای نوین اطلاعاتی و ارتباطی است.
مانوئل كاستلز و همچنین جان ون‌دایك برای اینكه به مفهوم جامعه اطلاعاتی بار جامعه شناختی بیشتری‌بدهند، آن را جامعه‌ای شبكه‌ای نامیده‌اند[۱].
در این مقاله چگونگی ظهور جامعه اطلاعاتی، چالشها و فرصتهای حاصل از آن بیان شده تا در برخورد با آن استراتژی مناسبی اتخاذ نموده و بتوان هر چه بهتر و با هزینه کمتر چالشهای پیش رو را کنار زد و از فرصتهای حاصل از آن به نحو احسن در جامعه بهره‌مند شد. همچنین تاثیر جامعه اطلاعاتی بر انسجام اجتماعی جهان و ایران مورد بررسی قرار گرفته است.
● جامعه اطلاعاتی
جامعهٔ اطلاعاتی جامعه‌ای نوظهور و در حال ایجاد است و هنوز بیشتر، از گفتمان این جامعه در سطح بین المللی صحبت در میان است. بر این اساس، جوامع باید بر مبنای ضرورت آینده‌نگری ارتباطی، به سوی جامعهٔ اطلاعاتی حركت کنند. این آینده‌نگری باید مبتنی بر تقویت پژوهشها باشد. از طریق پژوهش و نتایج آن است كه میتوان به سیاستگذاری و برنامه‌ریزی رسید و به هدفهای جامعهٔ اطلاعاتی نایل شد[۳].
ویلیام مارتین جامعه اطلاعاتی را اینگونه تعریف می کند: «جامعه ای که در آن کیفیت زندگی، همانند چشم اندازهای تحول اجتماعی و توسعهٔ اقتصادی، به میزان رو به تزایدی به اطلاعات و بهره وری از آن وابسته شده است».
در سند شورای عالی اطلاع رسانی در جامعه اطلاعاتی آمده است: «جامعه اطلاعاتی یکپارچه، تبلوری مجدد از کلیه فرایندهای متعارف و سنتی اجتماعی نظیر کسب، کار، آموزش و ... و حتی فعالیتهای شخصی نظیر تفریحات و امثالهم در قالبی نوین با استفاده از فناوری ارتباطات و اطلاعات است»[۴].
جامعهٔ اطلاعاتی یك جامعهٔ چند ساحتی و چند‌وجهی است كه در آن تمام لایه‌بندی‌ها و سطوح نیازمند اطلاعات هستند. نه اینكه فقط بخشی از آن برخوردار از اطلاعات باشند. اگر جامعه را مانند یك هرم فرض كنیم، در جامعهٔ اطلاعاتی از رأس تا قاعده باید احساس نیاز به اطلاعات داشته باشند و از آن در تمام سطوح استفاده كنند. در مدرسه‌ای كه درس، امتحان و بعد از آن كنكور (و حتی دانشگاه) وابسته به یك متن درسی واحد است، دانش‌آموز نیاز به مطالعه و استفاده از منابع كتابخانه ندارد. اما اگر محصل مجبور باشد از منابع دیگر استفاده كند و به سراغ كتابخانه برود، كتابخانه دیگر جزئی جدا از مدرسه نیست و در بافت كلی مدرسه جاافتاده است. در این صورت مدرسه به عنوان بخشی از جامعهٔ اطلاعاتی است. یعنی نظام آموزشی ما اطلاعات مدار خواهد بود و بدون اطلاعات نمی‌تواند به كار خود ادامه دهد[۵].
فرانك وبستر كه دربارهٔ جامعه‌شناسی جامعهٔ اطلاعاتی تحقیق می‌كند بر این باور است كه جامعه اطلاعاتی یك جامعهٔ آرمانی است. اگرچه جوامعی وجود دارند كه به سمت جامعهٔ اطلاعاتی حركت کرده‌اند و در مراحل مختلف این مسیر قرار دارند اما درهیچ كجای دنیا جامعه‌ای نداریم كه به قلهٔ آرمانی جامعهٔ اطلاعاتی رسیده باشد. فواصل جوامع در راه اطلاعاتی شدن با هم متفاوت است. كسانی كه به اندازه‌گیری این فاصله هم می‌پردازند به ابزار و امكانات عینی نظر دارند نه خود اطلاعات و چگونگی حركت آن در جامعه. اطلاعات ممكن است هر ابزاری را در خدمت بگیرد تا در جامعه حركت كند[۵].
نظرات دربارهٔ تعریف جامعهٔ اطلاعاتی متفاوت است. هر چه امكانات، تدابیر و ابزارها بیشتر در خدمت انتقال اطلاعات قرار بگیرند، جریان تبادل اطلاعات موفق‌تر خواهد بود و طبیعی است كه امروز یكی از ابزارهای بسیار مهم برای انتقال اطلاعات رایانه است. ولی رایانه‌ای كه در خدمت اطلاعات تحقیقی و پژوهشی و برای تمام لایه‌های جامعه باشد[۵].
مهمترین و رایج ترین معیارهای جامعه اطلاعاتی به عبارت زیر است:
▪ فناوری:
بدیهی است تغییرات اساسی كه در سه دهه گذشته بهوجود آمده، فناوری در آن نقش بسیار برجسته‌ای‌داشته است. به همین جهت مقبولترین تعریف جامعه اطلاعاتی بر نوآوری فوق‌العاده تكنولوژیك بنا شده‌است[۶]. فرانك وبستر در تعریف جامعه اطلاعاتی با اتكا به عنصر فناوری می‌گوید پیشرفتهای خیره‌كننده در پردازش، نگهداری و انتقال اطلاعات به كاربرد فناوریهای اطلاعاتی در تمامی زوایای حیات اجتماعی انجامیده است[۱]. با نفوذ رایانهها در تمامی زمینههای زندگی بشر از قبیل ادارات، منازل، خودروها، تلویزیون ها، اسباب بازی کودکان، و ارزان شدن فناوریهای پردازش و نگهداری اطلاعات از طریق رایانهها و تاثیر آن بر ارتباطات راه دور و ایجاد شبکه های جهانی، تحول عظیمی در زندگی بشر رخ داده است. شبکه های اطلاعاتی در آینده ای نه چندان دور بر تمامی جنبه های زندگی انسان اثر می گذارد و در چند سال آینده کمتر کسی را میتوان سراغ گرفت که به نوعی از آنها استفاده نکند یا این فناوریها در زندگی او حضور نداشته باشد. در نتیجه وجود نوآوریهای بسیار زیاد در فناوریهای ارتباطی و اطلاعاتی یکی از عوامل ظهور جامعه اطلاعاتی است.
▪ جهانی شدن:
یكی دیگر از مشخصه‌ها یا ویژگی‌هایی كه جامعه اطلاعاتی و شبكه‌ای با آن تعریف میشود، جهانی شدن است. مطابق معیاری كه وبستر ارائه می‌دهد، جهانی شدن مقوله‌ای است كه ذیل جامعه اطلاعاتی معنا پیدامی‌كند. جهانی شدن عبارت است از در هم فشرده شدن جهان و تبدیل آن به‌مكان واحد. و یا تراكم آگاهی درباره كل نزد اجزا. به تعبیری جهانی شدن همان یگانه شدن جهان و نه‌وحدت و ادغام آن است. این تعبیر از جهانی شدن مبتنی بر فناوریهای جدید ارتباطی و اطلاعاتی است. مطابق این تعریف جامعه اطلاعاتی، جامعه‌ای است كه در آن تجارت، رسانه‌ها و ارتباطات علمی دانشگاهی و آموزش در سراسر جهان یگانه میشود[۱].
با ایجاد شبکه های اطلاعاتی و ارتباطی تمامی کاربرانی که از این شبکه ها استفاده میکنند زبان یگانه پیدا کرده و با اینکه فرسنگها از هم فاصله دارند اما به شکل باورنکردنی زندگی روزمره آنها بسیار شبیه به هم است و صرفاً فقط سلیقه های مختلف است که باقی می مانند یعنی کاربران این شبکه ها نسبت به هم احساس نزدیکی بیشتری دارند تا همسایگانی که در نزدیکی آنها زندگی می کنند. ازاینرو گفته میشود، جامعه اطلاعاتی ، جهان فشرده شده و یگانه شده است.
▪ مشاغل اطلاعاتی:
یكی از معیارها و مشخصههای متداول در تعریف جامعه اطلاعاتی، معیاری است كه بر مسئله تغییرات‌شغلی متمركز است. درواقع به‌علت تغییر مشاغلی که با کار بدنی و فعالیتهای بدنی همراه است به مشاغل اطلاعاتی یعنی مشاغلی که به کارهای فکری با مهارت بیشتر یا به عبارت دیگر کارهایی که در فرایند تولید، پردازش و توزیع اطلاعات دخیل هستند، جامعه اطلاعاتی ظهور پیدا کرده است. گزارشهای سازمانهای بین‌المللی نشان می‌دهد كه در دو دهه اخیر مشاغل یقه‌سفیدان یا مشاغلی كه اساسا با تولید و كاربرد اطلاعات و زیر ساخت‌های پشتیبانی كننده‌اش سروكار دارند، رشدی به مراتب بیش از سایرمشاغل دارند[۷]. به تعبیر وبستر امروز بازار كار توسط كسانی اداره میشود كه با نرم‌افزارها سروكار دارند و در فرایند تولید، پردازش و توزیع اطلاعات سهیم‌اند و زندگی خود را به یمن این امتیاز كه دارای اطلاعاتی برای‌انجام امور مورد نیاز جامعه هستند و در تولید و توزیع و همچنین در پردازش آن نقش دارند، تأمین می‌كنند. بنابراین، با ظهور رشد و توسعه فناوریهای ارتباطی و اطلاعاتی در سطح جهان، نیروی کار اطلاعاتی به رشد فوق العاده ای رسیده است. از این رو، محققان، جابه‌جایی در توزیع مشاغل را یکی از مشخصههای جامعه اطلاعاتی بر میشمرند[۱].
▪ فراگیری رسانه‌ها:
یكی از معیارها و مشخصههای مربوط به ظهور جامعه‌اطلاعاتی، سرعت فراگیری رسانه‌هاست. سرعت فراگیری رسانه‌ها كه در واقع در اثر نوآوریهای فوق‌العاده و بی‌بدیل فناوری اطلاعاتی و ارتباطی بهوجود آمده است، قلمرو زندگی خصوصی انسانها را به‌شدت تحت تأثیر قرار داده است. با پیشرفتهایی كه درفناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی فراهم آمده است، خدمات تلویزیونی با شبكه‌هایی از مؤسسات و نهادهای‌گسترده و نهایتا با ماهواره‌ها پیوند خورده و به سهولت در هر كجای جهان در دسترس قرار گرفتند. با وجود اینکه سطح دسترسی به این فناوریها در تمامی دنیا به‌طور یکسان نیست با این حال، پوشش رسانه‌های جدید، از تلویزیون‌های ماهواره‌ای گرفته تا اینترنت، به‌شدت رشدكرده و همه جهان را متــأثر ساخته است. دسترسی مداوم به رسانه‌ها به‌طور ۲۴ ساعته و این مسئله که در رسانه های جدید مخاطبان می‌توانند هم تولیدکننده و هم مصرف کننده اطلاعات باشند باعث شده تا فراگیری آنها بسیار گسترده و سریع باشد.
▪ اقتصادی:
شاخص اقتصادی در تعریف جامعه اطلاعاتی به نظر می‌رسد كه به قدر شاخص فناوری اهمیت دارد. فریتز مچلوب كه از پیشگامان مبحث جامعه اطلاعاتی است به گستره و رشد صنایع اطلاعاتی در ایالات‌متحده می‌پردازد و نطفه ایجاد مقیاسهای جامعه اطلاعاتی را مبتنی بر شرایط اقتصادی می‌داند. پیتر دراكر استاد مدیریت در سال ۱۹۶۷ اظهار داشته كه اقتصاد آمریکا از ۲۶ به ۳۴ درصد از یك اقتصاد كالایی یااقتصاد كالا محور به اقتصاد اطلاعاتی یا اطلاعات محور تغییر وضعیت داده است. وی تاكید می‌كند دانش یا همان‌اطلاعات اساس اقتصاد نوین را تشكیل داده است[۷].
در واقع اطلاعات در جامعه اطلاعاتی، نه تنها دارای ارزش اقتصادی است، بلکه محور اقتصاد قرار گرفته است و هر که قدرت خرید آن و مهارت و آگاهی لازم برای استفاده از آن را داشته باشد میتواند از آن بهره مند شود. در این وضعیت دیگر خرید و فروش و تجارت اطلاعات در سطح ملی و فراملی معنادار نخواهد بود، بلكه اطلاعات در سطوح‌متفاوت بازار بین‌المللی، ملی، محلی و نهایتا بازارهای شخصی و فردی مورد توجه قرار می‌گیرد.
▪ جغرافیایی:
جامعه اطلاعاتی علاوه بر آن كه از منظر اقتصاددانان و جامعه‌شناسان مورد توجه قرار گرفته و تعریف شده‌است، از منظر جغرافیدانانی كه بر مکان توجه ویژه‌ای مبذول می‌دارند نیز مورد توجه قرار گرفته است.جغرافیدانان در بحث مکان به شبكه‌های اطلاعاتی كه مكانهای جغرافیایی را به یكدیگر پیوند می‌دهند، تاكید می‌ورزند و معتقدند كه این شبكه‌ها آثار شگفت‌انگیزی بر سازمان فضا و مكان دارند.▪ فرهنگی:
همان‌طور که مسئله فناوری در ظهور جامعه اطلاعاتی بسیار حائز اهمیت است جنبه های فرهنگی نیز به همان اندازه در پیدایش آن موثر بوده است. وجود برنامه های تلویزیونی ۲۴ ساعته در چندین کانال با تنوع بسیار، فیلم های ویدئویی که به سهولت قابل تهیه و اجاره از ویدئو کلوپ ها هستند، وجودضبط صوتهای دیسکی و CD، VCD و DVD که در دسترس همگان است، رایانه های شخصی که در هر خانه ای موجود است و پایگاههای on-line همه و همه در ایجاد بستر فرهنگی بشر بسیار تاثیرگذار بوده و به کاربران این رسانه ها خط مشی فرهنگی داده و الگوسازی می‌كند. به عبارت دیگر این سطح از اطلاعات از لحاظ فرهنگی بر کلیه زمینه های زندگی نفوذ كرده و هویت و شخصیت ما را متأثر و دگرگون ساخته است.
پس از اینکه با معیارهایی که موجب ظهور جامعه اطلاعاتی شده اند آشنا شدیم، حال به ذکر چالشهایی که با ظهور جامعه اطلاعاتی با آن روبه‌رو خواهیم شد، میپردازیم.
● چالشهای ناشی از جامعه اطلاعاتی
▪ نابرابری اجتماعی:
در بحث برابری یا نابرابری اجتماعی در جامعه اطلاعاتی میتوان به مقولات متعددی اشاره كرد و موقعیت‌هر یك را در این جامعه توضیح داد. به عنوان مثال كسب نابرابر ثروت شامل درآمد و داراییها نیز یكی ازمقولاتی است كه در جامعه اطلاعاتی نیز به‌شدت در حال افزایش است. بحث برابری و نابرابری اجتماعی در جامعه‌اطلاعاتی كه مبتنی بر دسترسی برابر یا نابرابر به اطلاعات و رسانه‌ها است را در دو سطح میتوان مطرح كرد. ازلحاظ نظری میتوان گفت مطابق آنچه كه در تعریف جامعه اطلاعاتی آمده است، رسانه‌های جدیداطلاع‌رسانی و شبكه‌های نوین ارتباطی و اطلاعاتی، انتشار و دسترسی به اطلاعات و دانش را آسان‌تر و بهترمی‌سازد و سبب كاهش فاصله بین گروهها، افراد و طبقات اجتماعی در داخل هر كشور از یك طرف و همچنین‌كاهش فاصله بین كشورها از طرف دیگر میشود. اما در عمل جهان شاهد یك «شكاف اطلاعاتی» دسترسی نابرابر به اطلاعات رسانه‌ها است كه با سرعت زیادی در حال افزایش است. واقعیت این است كه‌در جامعه اطلاعاتی نابرابری مذكور به شكل متفاوت از گذشته بروز پیدا كرده و تداوم یافته است.
در جامعه‌اطلاعاتی از یك طرف تهیه رایانه و لوازم آن، خط تلفن و مودم، دسترسی به تلویزیون‌های ماهواره‌ای و سایروسایل نوین اطلاع‌رسانی در دسترس همگان نیست و تمام افراد توانایی تهیه و دسترسی به آن را ندارند و ازطرف دیگر اكنون آگاهی و مهارت لازم برای استفاده از اینترنت و سایر وسایل نوین ارتباطی و اطلاعاتی نابرابراست. روشن است كه هر دو مقوله یعنی الف) دسترسی افراد به رایانه و شبكه‌های نوین ارتباطی و ب) مهارت افراد برای استفاده از وسایل مذكور هم در درون هر كشور و هم در بین كشورهای مختلف به شكل نابرابروجود دارد. یعنی از یك سو در جوامع پیشرفته دسترسی به وسایل مذكور و همچنین مهارت لازم استفاده از این‌وسایل در مقایسه با كشورهای توسعه نیافته و در حال توسعه بسیار زیاد است و از سوی دیگر در داخل هر یك ازكشورها این نابرابری به شكل محسوسی وجود دارد. محققانی چون جان ون‌دایك معتـــقدند كه ما در جـــامعه‌اطلاعاتی شاهد یك نابرابری در مهارتهای دیجیتـــال هستیم. تحقیق سال ۱۹۹۷ در آلمان نشان می‌دهد هر چه از وسایل نوین ارتباطی و اطلاعاتی كه مهارت خاصی نمی‌خواهند مثل‌استفاده از تلویزیون‌های ماهواره‌ای، VCR، VCD و DVD ارسال پستهای الكترونیك، بازی‌های‌الكترونیك و مانند آنها به سمت وسایلی نوین كه مهارت و آگاهی خاصی می‌طلبد حركت می‌كنیم‌درصد استفاده كنندگان از فناوری به‌شدت كاهش می‌یابد. به‌طوری كه ۸۵ درصد استفاده كنندگان از فناوری مردم آلمان از بازیهای الكترونیك و تلویزیون‌های ماهواره‌ای‌استفاده می‌كردند و ۸۹ درصد به ارسال پستهای الكترونیك مبادرت می‌ورزیدند، اما ۲۲ درصد قادر بودند كه باپین كارت خود پرداخت كنند و یا ۱۵ درصد می‌توانستند پولهای خود را به باجه‌های خودپرداز، بپردازند.
همچنین در این سال تنها ۲۳ درصد به راحتی می‌توانستند از تله‌تكست‌های تلویزیون استفاده‌كنند. علاوه براین، نابرابریهای مذكور نزد نسل جوان و سالخورده و همچنین نزد دارندگان تحصیلات عالی و افرادی كه تحصیلات بالایی نداشته‌اند نیز زیاد بوده است[۱].
همچنین تحقیقات دیگری نشان می‌دهد كه دسترسی به وسایل مذكور نابرابر است. بیشتر كاربران وسایل نوین‌اطلاعاتی و ارتباطی مرد، جوان و خوب آموزش دیده هستند و در كشورهای غربی دارای درآمد و سطح زندگی بالا هستند. پیمایشی كه از آمارهای رسمی در ایالات متحده بین سالهای ۱۹۹۳ ـ ۱۹۸۹ انجام‌گرفته، نشان می‌دهد كه این نابرابری در همه متغیرهای مورد اشاره، بجز متغیر جنس، افزایش یافته‌است[۸ ]. ون‌دایك همچنین نقل می‌كند كه تحقیقات دیگری كه طی سالهای ۱۹۹۵ و ۱۹۹۹ در آمریكا واروپای غربی انجام شده است، این امر را تایید كرده است. اطلاعات و فناوریهای نوین ارتباطی جدید جهان را به دو قطب، کسانی که در موقعیت استفاده از رسانه های جدید اطلاعاتی و ارتباطی هستند و کسانی که در بخشهای حاشیهای و پایین جامعه دسترسی به این رسانه ها ندارند، تقسیم میکند.
گسترش نابرابریهای اجتماعی در سطح بین‌المللی: اولاً در كشورهای در حال توسعه، به علت فقدان زیرساختهای ملی مخابرات و فقدان رونق اقتصادی، توسعه اینترنت بسیار گران‌تر و پرهزینه‌تر از كشورهای توسعه یافته است. به عنوان مثال، در آمریكا هر كاربر برای یك ماه اتصال به اینترنت باید ۲ دلار بپردازد در حالی كه در اوگاندا همین كاربر باید ۹۲ دلار بابت اتصال ماهانه به اینترنت بپردازد. ثانیاً این كشورها با مشكلات اساسی‌تر همچون كمبود تغذیه، ارتباطات جاده‌ای، اشتغال، برق، جنگ و نظامهای سیاسی بی‌ثبات نیز مواجه هستند. بودجه برای هزینه سنگین تجهیزات رایانه‌ای وجود ندارد و این گونه امكانات به لحاظ اقتصادی صرفاً در اختیار طبقات بالا و مستقل قرار می‌گیرد. ثالثاً در این كشورها از جمله كشور ما ایران، به خاطر آنكه لایه فیزیكی را مخابرات در اختیار دارد، این فناوری در انحصار مراكز دولتی است و دولت متصدی خطوط ارتباطی داده‌ها نیز هست. از این رو، عدم امكان رقابت ناشی از این جنبه، سبب افت شدید كیفیت خدمات اینترنتی میشود.
علاوه بر مطالب ذكر شده، از آنجا كه اكثر اطلاعات در شبكه اینترنت به زبان انگلیسی ارائه میشود ناآگاهی از این زبان به منزله دسترسی نداشتن به اطلاعات تلقی میشود.
در تحقیقی كه كیوان كوشا در زمینه حضور فرهنگی كشورهای مختلف جهان در شبكه جهانی وب انجام داده است آمار و اطلاعاتی به شرح زیر ارائه شده است: كشور چین در مقام نخست و تركمنستان در مقام آخر از نظر استفاده از وب قرار دارد. ایران نیز در میان ۳۵ كشور آسیا، خاورمیانه و اقیانوسیه در رتبه دوازدهم جای گرفته است. كشورهای حوزه خلیج‌فارس نیز حضور كم‌رنگی در این زمینه دارند. نوعی عدم توازن كمی و كیفی در استفاده از دستاوردهای جامعه اطلاعاتی در كشورهای مختلف به ویژه در كشورهای شمال و جنوب است. وجود این شرایط خود سبب تشدید نابرابریهای اجتماعی در سطح كشورهای جهان میشود[۱].
گسترش نابرابریهای اجتماعی در سطح ملی: شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی متفاوت در سطح كشورها و عدم برخورداری متناسب و متعادل در كلان شهرها و شهرهای حاشیهای و نقاط محروم از توزیع بودجه‌های عمرانی و اجتماعی و فرهنگی، سطح درآمدهای مختلف كه در محدوده خرده فرهنگهای درون یك كشور وجود دارد، فضایی را تدارك می‌بینند كه عده‌ای به امكانات مناسب و از جمله دسترسی به اطلاعات روز مجهز باشند و در مقابل، عده‌ای به رغم داشتن صلاحیت و استعداد كافی، به دلیل نبود امكانات مالی و آموزشی، امكانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری نداشته باشند و این موضوع، به خودی خود، سبب تعمیق و گسترش نابرابریهای اجتماعی در سطح كشورها و بین شهروندان خواهد شد[۹].
▪ هویتهای جدید:
جامعه اطلاعاتی اجتماعات و هویتهای جدیدی خلق می‌كند. در جامعه‌ای كه به ارتباطات مبتنی برصنعت چاپ، تلویزیون و تلفن متكی است، شیوه تولید به گونه‌ای است كه هویتها را به صورت عاقل، سودمند وخودبسنده در می‌آورد. اما در جامعه اطلاعاتی، جامعه‌ای كه ارتباطات الكترونیك سیطره دارد ذهنیتها وهویتهای ناپایدار، چند لایه و پراكنده ظهور می‌كند. مارك پاستر در «عصر دوم رسانه‌ها» تاكید می‌كند در دوره جدید كه اینترنت و ارتباطات الكترونیك در جامعه سیطره دارد، این داده‌ها و اطلاعات و یا به عبارت‌دقیق كلمه، این اجتماعات مجازی هستند كه هویت افراد را می‌سازند[۱۰]. وسایل نوین اطلاعاتی و ارتباطی‌در اثر تغییراتی كه در برداشتهای بشر امروزی بهوجود می‌آورند، هویتها را در وضعیت كاملا تازه‌ای قرارمی‌دهند كه متفاوت و حتی مغایر با گذشته است. هویت در اجتماعات مجازی جامعه اطلاعاتی در مسیرفراملیتی شدن حركت می‌كند. در واقع ارتباطی كه با اتكا به وسایل ارتباطی و اطلاعاتی جدید شكل می‌گیرد چشم‌اندازی از فهم و درك جدیدی از ذهنیت را آشكار می‌سازد كه در صورتبندیهای گفتار و عملكرد كه به‌لحاظ تاریخی محسوس‌اند، جان می‌گیرد. این ارتباطات راهگشای نگریستن به انسان به عنوان پدیده‌ای‌چندلایه، تغییرپذیر، منفعل و تكه‌تكه است. پدیده‌ای كه شكل دادن خویش را به گونه‌ای طراحی می‌كند كه باهرگونه تثبیت هویت می‌ستیزد. جامعه اطلاعاتی مبین هویت بی‌ثبات، تغییرپذیر و منعطف انسان جدید است. در این جامعه بسا انسانهایی كه با همسایه‌ها، هم محلی‌ها و همشهریها و حتی هموطنان خود احساس‌قرابت نداشته ولی با فرد دیگری در اقصی نقاط جهان احساس هویتی یكسان داشته باشند. هویت ملی در جامعه اطلاعاتی به دلیل ظهور اجتماعات مجازی به شدت تهدید میشود. اجتماعات مجازی تهدیدی برای اجتماعات واقعی است. در واقع در اجتماعات مجازی معمولا افراد حداقل در یك چیز اشتراك دارند و آن‌علایق و منافعی است كه آنها را دور هم جمع می‌كند. این منافع كه همان دسترسی به اطلاعات است، هویت‌آنها را می‌سازند. هویتی كه مدام در حال تغییر و ناپایدار است. هویت افراد در اجتماعات مجازی «هویتی دیجیتال» است. دیگر سرزمین، زبان بومی و محلی، كشور، فرهنگ ملی و نژاد هویت افراد را در اجتماعات مجازی تعیین نمی‌كنند، بلكه این منافعی كه آنها را نزد هم جمع می‌كند هویت آنها را می‌سازد. اطلاعات هویت افراد را در جامعه جدید شكل می‌دهد[۱].
▪ تمایز اجتماعی:
مهمترین متغیری كه در بحث انسجام اجتماعی در جامعه اطلاعاتی مدنظر قرار می‌گیرد، وحدت بخشی یاتمایزپذیری اجتماعی است. همان‌طور كه می‌دانیم اجتماعی شدن و فردی شدن دو روی سكه تجدد و دوره‌مدرن هستند. یعنی دوره مدرن دارای یك دوگانگی در ساختار اجتماعی است كه از یك طرف به اجتماعی‌شدن افراد منجر میشود و از طرف دیگر فردی شدن را تقویت می‌كند.
رادیو و تلویزیون در این دوره جوامع محلی و ملی را با یك شبكه محدود یكپارچه ساختند و سپس تكثرو تنوع كانال‌ها و ظهور تلویزیون‌های كابلی دوباره مخاطبان را تكه‌تكه و پاره‌پاره كرده است. در پایان این دوره‌هر چند مخاطبان یك كانال تلویزیونی را از میان تعداد زیاد كانال‌ها انتخاب می‌كنند ولی صاحبان تلویزیون‌هاو آگهی‌دهندگان هنوز بازار انبوه را ترجیح می‌دهند.
رسانه‌های جدید، رسانه‌های فردی شده هستندچون كه آنها مبتنی بر تعامل فردی انسان ـ رایانه هستند. همچنین آنها رسانه‌هایی هستند كه به‌طور جمعی‌مورد استفاده قرار می‌گیرند چون كه رایانه‌های آنها همگی به شبكه‌ها متصل‌اند.
رسانه‌های جدید تقاضاها و درخواستهای متكثر كاربران و مخاطبان را پاسخ می‌دهند. از این‌رو نتیجه عملی دوگانگی‌ساختاری رسانه‌ها از طریق گرایشهای وحدت بخشی و تمایز بخشی در جامعه تعریف میشود. نتیجه این‌دوگانگی ساختاری رسانه‌ها، دوگانگی ساختار اجتماعی جامعه است.
به نظر می‌رسد تجلی دوگانگی مذكور نزد كاربران اینترنت و رسانه‌های مرتبط با آن و آنهایی كه به این‌وسایل جدید ارتباطی و اطلاعاتی دسترسی دارند، قابل ملاحظه‌تر است. چرا كه رسانه‌های مذكور نوعی‌مناسبات جدید ایجاد می‌كنند كه در این مناسبات انسانها بیش از پیش گوشه‌گیر، منزوی و كم‌تحرك شده وكم‌كم از زمینه عملی زندگی خود دور میشوند. محققان ارتباطات معتقدند كه موفقیت اجتماعات مجازی عملا به مثابه نشانه زوال اجتماعات‌واقعی است[۱].● فرصتهای ناشی از جامعه اطلاعاتی
▪ نقش اینترنت در پژوهش، خلاقیت و علم:
از آنجا كه زمینه هر گونه نوآوری و خلاقیت در پژوهش علمی تبلور می‌یابد، بنابراین، پیشرفت فناوریهای جدید و خلاقیتها از دستاوردهای جامعه اطلاعاتی محسوب میشود.
از جمله مهمترین اقداماتی كه میتوان از طریق اینترنت سازمان داد، عضویت استادان و متخصصان رشته‌های مختلف در گروه‌های تخصصی است. با عضو شدن «كاربران» اینترنت در این گروهها، آنها می‌توانند در جریان آخرین اطلاعات موجود در رشته‌های تخصصی خود قرار گیرند زیرا همه اعضا در جریان پیامهای علمی قرار دارند كه توسط یك نفر صادر میشود. در شرایطی كه خطوط ارتباطی از كیفیت لازم برخوردار باشد و در ایستگاههای محل كار هر دو یا چند طرف با امكانات لازم (دوربین ویدئویی...) به سیستم اتصال داشته باشد، آنان می‌توانند تصویر یكدیگر و فعالیتهای هر كدام را نیز مشاهده كنند. هم اكنون انجام عملهای مهم جراحی به شكل هدایت از راه دور و با شركت چند متخصص كه هر كدام در گوشه‌ای از دنیا به كار مشغول هستند و می‌توانند در یك آن ناظر عمل جراحی یا راهنمایی‌كننده آن باشند، در تعدادی از مراكز مجهز درمانی متداول شده است. یكی دیگر از شكلهای تا حدودی رایج فعالیتهای پژوهشی كه در سطح كشورهای اروپای غربی و امریكا مورد استفاده قرار می‌گیرد، كنفرانس از راه دور است كه در آن تعدادی از متخصصان (كه هر كدام در یك گوشه از كره زمین زندگی می‌كنند) با یكدیگر درباره موضوع مورد علاقه خود به تبادل نظر می‌پردازند. این نوع كنفرانس‌های الكترونیك در آینده رواج زیاد خواهد یافت و احتمال می‌رود كه در مقیاس وسیعی از اهمیت كنفرانس‌های حضوری (كه بسیار پرهزینه‌تر است) كاسته شود.
در طول چند دههٔ اخیر، مجله‌های علمی، در میان پژوهشگران، جایگاه ویژه‌ای در برقراری ارتباطات علمی ایفا كرده‌اند و تعداد این مجله‌ها در سطح جهان همواره رو به افزایش بوده است. اما با توجه به گسترش شبكه اینترنت، به ویژه در طول ۵ سال گذشته، به نظر می‌رسد كه در سالهای آینده نتوان افزایش تعداد این مجلات را مانند سالهای گذشته انتظار داشت. همه روزه بر تعداد پژوهشگرانی كه برای انتشار نتایج پژوهشهای خود از این شبكه استفاده می كنند، افزوده میشود. آنان می‌توانند اطلاعات تولیدی خود را در اختیار تمامی افرادی كه امكان دسترسی به این شبكه را دارند قرار دهند و از آنان نیز بخواهند، علاوه بر نظرخواهی، برایشان مدارك علمی مشابهی از همین رهگذر ارسال دارند یا با خود آنان همكاری مستمر داشته باشند[۹].
● تعامل و همزیستی جهانی:
▪ شكل‌گیری هویت سیال و بین‌سیاره‌ای:
واقعیت این است كه پیشرفت ارتباطات و تكوین جامعه اطلاعاتی فاصله‌ها را كم كرده و به ایجاد نوعی تشابه، به ویژه در جوانان، انجامیده است. اعضای كمیسیون توسعه سازمان ملل متحد گزارش داده‌اند كه در گردهماییهای خود در شهرهای قاره‌های گوناگون، شاهد بوده‌اند كه جوانان خیلی شبیه به هم شده‌اند و این شباهت، با رنگ باختن مرز جوامع و رفتن به سوی نوعی جامعه اطلاعاتی و شبكه‌ای، بیشتر شده است.
اما باید توجه داشت كه به یمن گسترش وسایل ارتباطی و رسانه‌ها، جوامع مختلف اگر آگاهانه و با برنامه‌ریزی عمل كنند، می‌توانند برای تحولات مثبت از آن استفاده كنند و به نوعی همزیستی سالم جهانی نیز دست یابند.
مبارزه با مواد مخدر در سطح جهانی، حفظ محیط زیست، همبستگی انسانها، احترام به حق حیات، محترم بودن حریم زندگی خصوصی افراد، احیای حقوق مادران و كودكان، تأكید بر عدالت جهانی، گرامی داشتن كرامت انسانها و توجه به حقوق اقلیتهای دینی و اجتماعی، توسعه پایدار و اجازه مطرح شدن سایر فرهنگها و ارزشها مباحثی هستند كه می‌توانند با بهره‌گیری از همین فضای موجود جامعه اطلاعاتی، وجه دیگری را در تعامل فرهنگها نشان دهند[۹].
▪ وضعیت ایران:
در داخل ایران تعداد كمی از هموطنان به رسانه‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، به‌ویژه به اینترنت و رسانه‌های‌اطلاع‌رسانی دیجیتال دسترسی دارند و از آگاهی و مهارت لازم برای استفاده از آنها برخوردارند. این عده كم‌كم‌دغدغه، ذهنیت، هویت، شخصیت و مسائل مشابه دیگر كاربران رسانه‌های مذكور در سطح جهان (كه عمدتا مبتنی بر دغدغه، ذهنیت، هویت، شخصیت و مسائل افراد شهری غربی می‌باشد) پیدا خواهند كرد و در اجتماع مجازی با آنها یكپارچه و متجانس خواهند شد. آن عده كه هم ازامكانات مالی لازم و هم از آگاهی و مهارت در خور توجه برخوردارند اعضای اجتماعات مجازی شده با یكدیگر متحد و متجانس‌می‌شوند و از تعلق ملی و قومی رها میشوند و بیشتر احساس جهانی خواهند داشت تا ایرانی. از این پس بیشتر شهروندان جهانی خواهندبود و احساس تعلق و همبستگی ملی آنها كاهش می‌یابد. در سطح دیگر، شكاف اطلاعاتی بین ایران و دیگركشورها به ویژه كشورهای پیشرفته غربی افزایش می‌یابد. جهان اكنون شاهد یك نابرابری در مهارتهای دیجیتال بین كشورهای مختلف است. نابرابری اطلاعاتی در سطح جهانی انسجام اجتماعی كلانی را كه بین‌كشورها حاكم بود به هم می‌زند و این شكاف را افزایش می‌دهد. اكنون به نظر می‌رسد كشورمان برای پركردن‌این نابرابریها راه درازی پیش‌رو دارد.
هویت دیجیتالی كه محصول جامعه اطلاعاتی و اجتماعات مجازی است، مخاطبان و كاربران وسایل نوین ارتباطی و اطلاعاتی را هدف قرارمی‌دهد و هویت ملی و محلی آنها به سمت هویت فراملیتی تغییر می‌دهد. ایرانی كه به وسایل نوین ارتباطی دسترسی دارد و از مهارتهای لازم برای استفاده از آنها برخوردار است، دردرجه اول شهروند اجتماعات مجازی است كه عملا عضو آن شده است. هویتی كه این هموطن‌پیدا می‌كند ممكن است با هویت ملی‌اش در تضاد باشد و نهایتا به كاهش انسجام اجتماعی جامعه‌اش بینجامد. او دیگر در یك جامعه ارگانیك زندگی نمی‌كند كه هویت همبسته‌ای با این جامعه داشته باشد. او درجامعه‌ای زندگی می‌كند كه منافع‌اش حول دسترسی و استفاده از این وسایل سامان یافته است. این ایرانی با دیگر هموطنان از لحاظ هویتی فرق خواهد داشت. زبان فارسی دیگر برایش در جامعه مجازی هویت نمی‌سازد بلكه این زبان انگلیسی است كه برای او هویت مشترك با دیگر كاربران این وسایل در دنیا می‌سازد. مهارت‌استفاده از وسایل نوین اطلاعاتی و ارتباطی نیز برای كاربران این وسایل هویت می‌سازد.
به نظر می‌رسد رسانه‌های جدید ارتباطی و اطلاعاتی تمایزپذیری و بخشی شدن را در ایران بیشتر تقویت‌خواهد كرد تا وحدت و یكپارچگی و انسجام اجتماعی. با وجود تلویزیون های ماهواره ای و تعداد کانال‌های در دسترس آن در ایران و از طرفی محدودیت کانال‌های تلویزیون ایران و نداشتن تنوع، سبب شده است تا گروهها، اقشار، و اقوام مختلف ایرانی بر اساس علاقه از میان کانال‌های ماهواره، برنامه مورد علاقه شان را انتخاب کنند در نتیجه اصل تکثر رسانهای در جامعه اطلاعاتی، موجب شده تا ایرانیها به سوی تولید و مصرف اطلاعات، برنامهها و کانال‌های مورد علاقه خود کشیده شوند و تعلق گروهی، قومی و مذهبی آنها در این انتخاب و فرایند تقویت میشود. به طور مثال کرد زبانها کانال‌هایی که به زبان کردی پخش میشود را انتخاب میکنند. بنابراین نهایتاً تمایزپذیری بیشتر آنها با جامعه ایرانی به عنوان یک کل و افزایش تعلقات گروهی، مذهبی و قومی حاصل میشود. رسانه‌های ارتباطی نوین این عده از هموطنان را با آنهایی كه در سطح جهان تبادل اطلاعات می‌كنند و تعامل‌دارند یكپارچه می‌سازد. افراد و گروهها و ملیتهای مختلف را در جامعه دیگری غیر از جوامع ملی واقعی‌خودشان متحد می‌سازد[۱].
● نتیجه گیری
جامعه اطلاعاتی از یک سو چالشهایی از قبیل نابرابری اجتماعی، هویتهای جدید، تمایزپذیری و شالوده‌شكنی نهادهایی نظیر دولت، افزایش بیكاری، كم اهمیت شدن مرزها و از سوی دیگر - اگر آگاهانه و با برنامه‌ریزی صحیح با جامعه اطلاعاتی برخورد شود - فرصتها و امكانات خوبی برای پیشرفتهای همه جانبه و در یك كلام، رفاه مادی و معنوی برای ملتها در پی خواهد آورد. فرصتهایی چون نقش اینترنت در پژوهش، خلاقیت و علم، عامل و همزیستی جهانی: شكل‌گیری هویت سیال و بین‌سیاره‌ای، تمركززدایی رسانه‌های دیجیتالی ، انتقال اشتغال از تولید به بخش خدمات به خصوص خدمات ارتباطی و اطلاعاتی، مشاركت در تولید و كثرت‌گرایی فرهنگی، پدیده چندفرهنگی و ... .
به طور خلاصه، جامعه اطلاعاتی ما را در معرض چالشها و فرصتهایی قرار می دهد که باید از فرصتهای آن استفاده کرده و با هزینه کم چالشهای آن را پشت سر گذاشت تا از ویژگیهای جامعه اطلاعاتی به نفع سعادت و رفاه عامه مردم بهره‌مند شد.
در ایران نیز با استفاده از فرصتهایی که جامعه اطلاعاتی دراختیار ما میگذارد میتوان با چالشهای حاصل از آن مقابله کرده تا جامعه ایرانی نیز بتواند از مزایای جامعه اطلاعاتی به نحو احسن بهره مند شود.
منابع و مآخذ
-۱ بهرامپور، شعبانعلی، «انسجام اجتماعی در جامعه اطلاعاتی: نیم نگاهی به وضعیت ایران»، سمینار ایران و جامعه اطلاعاتی، ۱۳۸۳.
-۲ كاستلز، مانوئل، «عصر اطلاعات؛ پایان هزاره»، ترجمه احد علیقلیان و افشین خاكباز ، انتشارات طرح نو، ص ۲۸۲، ۱۳۸۰.
-۳ معتمد نژاد، کاظم، «ایران و اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی»، ۱۳۸۳.
-۴ نشریه علوم اطلاع رسانی، مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، شماره ۱ و۲، ۱۳۸۲.
-۵ حری، عباس ،«اطلاعات، جامعه اطلاعاتی و ساختارهای معرفتی»، گفتگو با دکتر عباس حری درباره ویژگیها و مقتضیات جامعه اطلاعاتی، ۱۳۸۳.
-۶ وبستر، فرانك، «نظریه‌های جامعه اطلاعاتی»، ترجمه اسماعیل قدیمی، انتشارات قصیده‌سرا، ص ۲۰، ۱۳۸۰.
-۷ رابرتسون، رونالد، «جهانی‌شدن»، ترجمه كمال پولادی، نشر ثالث و مركز بین‌المللی گفتگوی‌تمدن‌ها، ص ۱۲، ۱۳۸۰.
-۸ كاستلز، مانوئل، «عصر اطلاعات، قدرت هویت»، ترجمه حسن چاووشیان، انتشارات طرح‌نو، ص ۹۲، ۱۳۸۰،
-۹ سعیدی، رحمان، «جامعه اطلاعاتی، چالشها و فرصتها»، سمینار ایران و جامعه اطلاعاتی، ۱۳۸۳.
-۱۰ پاستر، مارك، «عصر دوم رسانه‌ها»، ترجمه غلامحسین صالحیار، مؤسسه ایران، ص ۶۹ ـ ۶۸، ۱۳۷۷.
_ رضا حسنوی: استادیار دانشگاه صنعتی مالك اشتر
_ _ شیدا فمی تفرشی: دانشجوی كارشناسی ارشد دانشگاه صنعتی مالك اشتر
-۱ بهرامپور، شعبانعلی، «انسجام اجتماعی در جامعه اطلاعاتی: نیم نگاهی به وضعیت ایران»، سمینار ایران و جامعه اطلاعاتی، ۱۳۸۳.
-۲ كاستلز، مانوئل، «عصر اطلاعات؛ پایان هزاره»، ترجمه احد علیقلیان و افشین خاكباز ، انتشارات طرح نو، ص ۲۸۲، ۱۳۸۰.
-۳ معتمد نژاد، کاظم، «ایران و اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی»، ۱۳۸۳.
-۴ نشریه علوم اطلاع رسانی، مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، شماره ۱ و۲، ۱۳۸۲.
-۵ حری، عباس ،«اطلاعات، جامعه اطلاعاتی و ساختارهای معرفتی»، گفتگو با دکتر عباس حری درباره ویژگیها و مقتضیات جامعه اطلاعاتی، ۱۳۸۳.
-۶ وبستر، فرانك، «نظریه‌های جامعه اطلاعاتی»، ترجمه اسماعیل قدیمی، انتشارات قصیده‌سرا، ص ۲۰، ۱۳۸۰.
-۷ رابرتسون، رونالد، «جهانی‌شدن»، ترجمه كمال پولادی، نشر ثالث و مركز بین‌المللی گفتگوی‌تمدن‌ها، ص ۱۲، ۱۳۸۰.
-۸ كاستلز، مانوئل، «عصر اطلاعات، قدرت هویت»، ترجمه حسن چاووشیان، انتشارات طرح‌نو، ص ۹۲، ۱۳۸۰،
-۹ سعیدی، رحمان، «جامعه اطلاعاتی، چالشها و فرصتها»، سمینار ایران و جامعه اطلاعاتی، ۱۳۸۳.
-۱۰ پاستر، مارك، «عصر دوم رسانه‌ها»، ترجمه غلامحسین صالحیار، مؤسسه ایران، ص ۶۹ ـ ۶۸، ۱۳۷۷.
_ رضا حسنوی: استادیار دانشگاه صنعتی مالك اشتر
_ _ شیدا فمی تفرشی: دانشجوی كارشناسی ارشد دانشگاه صنعتی مالك اشتر
منبع : ماهنامه تدبیر
نمایندگی زیمنس ایران فروش PLC S71200/300/400/1500 | درایو …
دریافت خدمات پرستاری در منزل
pameranian.com
پیچ و مهره پارس سهند
تعمیر جک پارکینگ
خرید بلیط هواپیما
ایران حماس دولت سیزدهم رافائل گروسی دولت رئیس جمهور رهبر انقلاب اصفهان مجلس شورای اسلامی شورای نگهبان مجلس زنان
تهران زلزله پلیس هواشناسی شهرداری تهران بارش باران حجاب قتل آموزش و پرورش فضای مجازی شهرداری وزارت بهداشت
مسکن خودرو قیمت مسکن مالیات سایپا قیمت طلا قیمت دلار ایران خودرو قیمت خودرو بازار خودرو بانک مرکزی حقوق بازنشستگان
نمایشگاه کتاب تئاتر تلویزیون سینما دفاع مقدس سریال سینمای ایران نمایشگاه کتاب تهران موسیقی کتاب صدا و سیما
دانش بنیان اینوتکس دانشگاه آزاد اسلامی
اسرائیل رژیم صهیونیستی غزه فلسطین رفح جنگ غزه روسیه چین نوار غزه ترکیه اوکراین طوفان الاقصی
پرسپولیس فوتبال استقلال لیگ برتر ذوب آهن لیگ قهرمانان اروپا نساجی لیگ برتر فوتبال ایران بازی لیگ برتر ایران سپاهان جواد نکونام
اپل هوش مصنوعی سامسونگ ناسا آیفون گوگل مایکروسافت باتری فضا فضاپیما
بیماران خاص استرس رژیم غذایی کاهش وزن بیمه زیبایی دندانپزشکی فشار خون