باده از جام تجلی

تقریباً تمام ادیان در این نكته مشتركند كه انسان قائم به ذات خویش نیست.(?) ذات انسان در ادیان ابتدایی، قائم به نیروهای طبیعی است و در ادیان برتر، به ویژه ادیان آسمانی، سر انجام به موجودی كامل و فراتر از ماده می رسد. این نیاز ذاتی بشر، او را به چاره اندیشی واداشته، دست نیاز او را به آسمان بلند كرده است. ادیان مختلف بیشترین اتفاق را در اخلاقیات و كمترین اتفاق را در عبادیات دارند. با این وجود نیایش از شعائری است كه مانند اخلاقیات، تقریباً همه ادیان اصیل جهان در آن اشتراك دارند. چنین اشتراكی تصادفی نیست، بلكه دعا در تحول درونی انسان نقش بارزی ایفا می كند و این تحول، لازمه تحصیل كمالات نفسانی است.
بیشترین بخش دعای افتتاح حمد و ستایش الهی است. این دعا به طور ویژه به دولت كریمه ای توجه دارد كه توسط مصلح جهان ایجاد خواهد شد و به احیای دین و سنت پیامبر(ص) خواهد انجامید. در این دعا از علی(ع) به نبأعظیم تعبیر شده است. در قرآن كریم از قیامت با این وصف یاد شده است كه مردم درباره آن اختلاف دارند، ولی بزودی با فرا رسیدن مرگ از حقیقت آگاه خواهند شد. لحن آیه عتاب به تسامح كنندگان در تشخیص حق و تردید در پذیرش آن است.
گرچه ابراز نیاز، لازمه دعا نیست و گاهی تمام دعا به ستایش می گذرد و عبد چنان در ستایش غرق می شود كه به نیایش نمی رسد (مانند دعای سحر) ولی در این دعا نیازهایی نیز مطرح شده است؛ نیازهای غیرشخصی كه مربوط به جامعه اسلامی است. دردعا باید زبان، حالت و استعداد با یكدیگر در ابراز نیاز هماهنگ باشند و فقط زبان مشغول به دعا نباشد، چنانكه خدای متعال می فرماید: امن یجیب المضطر اذا دعاه و یكشف السوء(۱) مفهوم آیه این است كه دعای زبانی به همراه حالت اضطرار به اجابت و كشف سوء از انسان نزدیك تر است. حالت اضطرار یعنی این كه سراسر وجود دعاكننده طلب شود. دعای افتتاح مانند بسیاری از ادعیه دعایی است كامل و شامل حمد، بیان نعمت ها، ادب سؤال، صلوات بر پیامبر و خاندان او و سرانجام بیان خواسته هاست. به برخی بخش های این دعا اشاره می شود:
●حمد و ستایش
محتوای دعا پیش از هرچیز ستایش و مدح خداست. توصیف اسم ها و صفات خدا عین عبادت و اجابت است. در پیوند عاشق و معشوق بزرگ ترین خواسته ها خود معشوق و توفیق هم صحبتی با اوست. ناز معشوق را كشیدن قسمتی از سیر و سلوك است:
میان عاشق و معشوق فرق بسیار است
●چو یار ناز نماید شما نیاز كنید
حمد وستایش ابراز محبتی است كه بر معرفت استوار است و هرچه معرفت به صفات و نعمت های خداوند بیشتر باشد، حمد واقعی تر و دارای آثار وضعی بیشتری است. شاید به همین دلیل قسمت عمده این دعای شریف، حمد و مدح خداست. تكرار ذكر نیز دارای اثر وضعی ویژه ای در قلب است.
امام خمینی(ره) در این باره می گوید: یكی از نكات تكرار عبادات و اذكار و اوراد آن است كه قلب را از آن ها تأثیری حاصل آید... مثلاً اگر كسی ذكر شریف لا اله الا الله، محمد رسول الله را با سكونت قلب و اطمینان دل بگوید و قلب را به این ذكر شریف تعلیم دهد، كم كم زبان قلب گویا شود و زبان ظاهر، تابع زبان قلب شود و اول قلب، ذاكر گردد و پس از آن لسان (۲)
تأثیر ابراز محبت در تداوم و انسجام انس و اتصال با عقل فعال، بسیار قابل توجه است. در دعا، بسته به شدت و ضعف آن، جسم و جان به طور هماهنگ و با كمال توجه و حضور قلب به كار گرفته می شوند و دعاكننده در این اتصال به عالم غیب، از عالم طبیعت رها می شود. بسیاری از مكاشفات عارفان در حالت دعا و تضرع بوده است. دعای افتتاح با حمد آغاز می شود:
اللَّهُمَّ انِّی افْتَتِحُ الثَّناءَ بِحَمْدِكَ ...
ای خدا من! ستایش را با حمد تو آغاز می كنم و به نعمت و احسانت راه حق و صواب را می جویم و یقین دارم كه تو مهربانترین مهربانان عالمی در جایگاه عفو و بخشش. و سخت ترین منتقمی در مقام عقاب و انتقام و بزرگ ترین جبارانی در جای بزرگی و كبریایی.
ستایش خدای را كه جفت و فرزندی نگرفته و او را شریكی نیست در ملك وجود، و قدرت كاملش بی نیاز از یار و مددكار است و بزرگ ترین تكبیر و ستایش را سزاوار است.
ستایش خداراست به جمیع اوصاف كمالیه اش و بر تمام نعمت های بی شمارش.
●بیان نعمت ها
فحوای برخی روایات این است كه كلید دوستی با خدا ذكر و تفكر در نعمت های اوست. از سوی دیگر برشماری آن نعمت ها وظیفه انسان است: واما بنعمه ربك فحدث(۳) به همین خاطر دعاها مشحون از ذكر نعمت هاست و البته نعمت های ویژه ای كه برای آخرت كارسازترند، بیشتر ذكر می شوند:
فَكَمْ یا الهِی مِنْ كُرْبَهٍ قَدْ فَرَّجْتَها ...
خدایا! چه بسیار اندوه ها را كه برطرف كرده ای و غم ها را زایل ساخته ای و لغزش ها بخشیده ای و رحمت ها پراكنده ای و زنجیرهای بلا را درهم گسسته ای.
خداوند مرا نعمت بزرگ می بخشد و شكرش نمی گزارم. چه بسیار موهبت و بخشش گرانبها مرا عطا كرد و چه امور هولناك سخت را از من بازگرداند و شادمانی های شگفت انگیز را نمودارم ساخت، پس او را به ستایش ثنا گویم و به منزه از هر عیب بودن یاد كنم.(۴)
●ادب سؤال
یكی از ویژگی های دعا وجود نكات اخلاقی در آنها درباره چگونگی طلب حاجت از پروردگار است. در این بخش ها دلیل دعای عبد اجازه و رخصت خود حضرت حق است و نفس سؤال از طرف عبد با انقیاد و سرسپردگی مطلق سازگار نیست و جمع دعا با مقام رضا این است كه خود دعا به خاطر دستور الهی مبنی بر ادعونی و مانند آن باشد:
اللَّهُمَّ اذِنْتَ لِی فِی دُعائِكَ وَ مَسْأَلَتِكَ، فَاسْمَعْ یا سَمِیعُ مِدْحَتِی ...
ای خدا! تو به ما اجازه دادی كه به درگاهت دعا كنیم و حاجت طلبیم. ای خدای شنوا، سپاس مرا بپذیر و دعایم اجابت فرما و از لغزشم به كرمت درگذر.
من هیچ مولای كریمی را بر بنده لئیمی صبورتر از تو بر خود ندیدم.
●صلوات بر پیامبر(ص) و خاندان
حقیقت صلوات بر پیامبر(ص) و خاندان او ارتقای درجه آنان و به تبع آن رفعت باطنی مؤمن است.
بزرگان این حقیقت را به كشتی و مسافران آن تشبیه می كنند كه هرچه كشتی پیش رود، ساكنان آن به مقصد نزدیك تر می شوند و چون اهل بیت(ع) كشتی نجاتند، متمسكان به آنان نیز با رفعت آنان ارتقای رتبه می یابند و این حقیقت در سیر باطنی آنان بسیار محسوس و كارساز است.
معنای صلوات خدای سبحان عمل به همان وعده نصرتی است كه فرمود: ان تنصروا الله ینصركم(۵) و روشن است كه بارزترین مصداق یاری كننده خدا پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) هستند .
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِكَ وَ رَسُولِكَ ...
خدایا! درود فرست بر محمد بنده مقربت و رسول و امین وحیت و برگزیده و حبیبت و حافظ سرّ تو و رساننده رسالتت به خلق. بر او درودی فرست افزون تر و خوب تر و نیكوتر و كامل تر و خالص تر از آنچه بر هر یك از بندگان خاصت فرستادی. و درود فرست بر صدیقه طاهره حضرت فاطمه(ع)، بانوی بانوان جهان ...
●بیان خواسته ها
در بیان خواسته ها بهترین و گرامی ترین نیازها گفته می شوند. مهم ترین خواسته در این دعای شریف، نصرت دین و عزت جامعه اسلامی و احیای آموزه های نبوی است كه در زمان حیات حضرت و پس از آن فرصت ظهور كامل پیدا نكرد. تأكید این دعا بر دولت كریمه ، كه در آن كرامت انسان حفظ شده و اساس آن عزت افراد و دین و در مقابل، ذلت نفاق و منافقان است، بسیار قابل توجه است. چنین حكومتی ویژگی هایی دارد كه در دعا به آن اشاره شده است . از جمله خواسته ها دعا برای ظهور پیشوایی برای هدایت مردم به راه خداوند است كه مضمون آیه هفتاد وچهارم سوره فرقان است. حكومت اسلامی لازمه احیا و اجرای احكام دینی و سنن نبوی و عزت بندگان تقواپیشه الهی است. اراده الهی بر ظهور اسمای فعلی حضرت حق در این جهان، مانند رزاق، خالق و عادل، تعلق گرفته است و چون اسم عادل خداوند هنوز در دنیا تحقق كامل نیافته است، پس در سرانجام جهان توسط دولت كریمه محقق خواهد شد:
اللَّهُمَّ انَّا نَرْغَبُ الَیْكَ فِی دَوْلَهٍ كَرِیمَهٍ...
خدایا! ما امید و اشتیاق داریم كه دولت با كرامت آن امام زمان را به ظهور آوری و اسلام و اهلش را به آن عزت بخشی و نفاق و اهل نفاق را خوار گردانی. و ما را در آن دولت حق، از اهل دعوت به طاعتت و از پیشوایان راه هدایت قرار دهی و به واسطه آن بزرگوار به ما كرامت دنیا و آخرت عطا فرمایی.
خدایا! آنچه از حق كه ما را به آن شناسا كردی، به عمل آن وادار كن و به معرفت آنچه نشناخته ایم برسان.
خدایا! پریشانی ما را جمعیت بخش، و پراكندگی امور ما را به وجود او سامان ده، و تفرقه میان ما را اتحاد بخش و گروه اندك ما را بسیار گردان، و ذلت ما را به وجودش به عزت و نیاز ما را به بی نیازی بدل گردان و دین ما را به بركتش ادا فرما و به وجود صاحب الزمان(عج) ما را روسفید گردان و اسیران ما را آزاد ساز.
و حاجت های ما روا گردان و وعده هایی كه دادی به انجام رسان و به بركتش دعاهای ما مستجاب كن و به آرزوهایی كه در دنیا و آخرت داریم برسان.
ای وسیع نظرتر از همه عطا كنندگان! به بركت او دردهای باطنی ما را شفا بخش و با او خشم دل های ما را فرو نشان، و به وجودش ما را به حق هدایت فرما كه تو البته هر كه را خواهی به راه راست هدایت می فرمایی.

ابوالقاسم جعفری
پی نوشت ها
۱ - نمل‎/۶۲
۲ - امام خمینی، آداب الصلوه، ص??.
۳ - ضحی /??
۴ - مفاتیح الجنان، دعای افتتاح.
۵- محمد /?

منبع : روزنامه همشهری