اوج و فرودهای ققنوس

بالاخره کنسرت گروه عارف به رغم تعویض های بسیار از ۶ آذرماه به مدت چهارشب در تالار بزرگ وزارت کشور برگزار شد. گروه عارف را که از سابقه و پشتوانه یی غنی سود می جوید باید یکی از بهترین گروه های موسیقی اصیل ایرانی دانست. این گروه همواره پرویز مشکاتیان را به عنوان سرپرست در کنار خود داشته است و حتی در سال های نخست تاسیس حضور استادانی چون حسین علیزاده، محمدرضا شجریان، شهرام ناظری، محمدرضا لطفی، برادران کامکار و... را تجربه کرده است.
کنسرت گروه عارف با همان فرم همیشگی در چیدمان قطعات برگزار شد؛ ابتدا پیش درآمد سپس درآمد و در ادامه قطعه یی ضربی که معمولاً قالبی چهارمضراب گونه دارد. آواز و جواب آواز، تصنیف و... به زبان ساده استخوان بندی این کنسرت هم مانند آثار قبلی گروه عارف بود که باید این مساله را نوعی درجا زدن تلقی کرد. درست است که این شیوه، شیوه یی موفق بوده اما از مشکاتیان و گروه بزرگی چون عارف انتظار کمی نوآوری هم می رود. مخاطب امروز، مخاطب دهه های چهل، پنجاه یا شصت نیست. این فرم تکراری را می توان در نگاه مشکاتیان به جایگاه خواننده بیشتر احساس کرد. اجرای متوالی گوشه های ردیف (نغمات به جا مانده از دوره قاجاریه) توسط خواننده و نواختن جوابی قابل پیش بینی توسط یکی از نوازندگان یا اجرای تکنوازی براساس ملودی های همیشگی و متوالی ردیف، از جمله مواردی است که باعث شکل گیری فرم آشنا و تکراری موسیقی گروه عارف می شد. اما همین شباهت های بسیار باعث شده بود به رغم یکنواختی، شاخصه های نیک گروه عارف نیز حفظ شود که از میان آنها باید به کوک دقیق (نسبت به گروه های فعال در حال حاضر)، رعایت آگاهانه نوآنس (شدت و ضعف صدا) و صدای سالم و پرحجم گروه اشاره کرد؛ همان شاخصه هایی که گروه عارف و سلیقه مشکاتیان را از دیگر گروه ها و آهنگسازان مجزا می کند و آنهایی که چند اثر از مشکاتیان شنیده اند به خوبی کارهای او را از دیگر آثار مشابه و هم نوع تمییز می دهند.
حال که از شاخصه های نیک مشکاتیان سخن رفت بگذارید به یکی از عواملی که باعث شهرت مشکاتیان شده است، اشاره کنیم؛ شناخت کامل از شعر و ادب فارسی و در پی آن تلفیق بی نقص شعر و موسیقی. بی شک مشکاتیان یکی از برجسته ترین تصنیف سازانی است که در صد سال اخیر زیسته است. در تصنیف های وی نه تنها شعر و موسیقی و شاعر و آهنگساز مزاحم یکدیگر نیستند، بلکه گاه پذیرفتن آن شعر بدون آن موسیقی دیگر برای شنونده ممکن نیست. کافی است یکی از اشعاری را که توسط مشکاتیان تصنیف شده بدون موسیقی آن بشنوید تا پیوند ناگسستنی شعر و موسیقی را دریابید.
از دیگر توانایی های مشکاتیان نغمه سرایی و آهنگسازی است. هرچند که معمولاً دنباله قطعاتی را که در ژانر موسیقی ردیف دستگاهی (موسیقی دوره قاجاریه) ساخته می شود، می توان حدس زد (با توجه به پرداخت سکانس گونه ملودی ها) اما ساخته های مشکاتیان (به طور خاص قالب های چهار مضراب گونه) کمی از آثار دیگر بزرگان متفاوت است که این موضوع نشان از تفکرات پویا و خوی نوگرای وی دارد. مشکاتیان از معدود نوازندگانی است که در نوازندگی سنتور سبکی کاملاً منحصر به خود دارد و سبک نوازندگی وی امروزه تبدیل به مکتبی مجزا شده است که اتفاقاً بسیار مورد علاقه نوازندگان جوان و هنرجویان سنتور است. او علاوه بر مضراب سریع و تکنیکی قابل توجه از حس و حال خویش غافل نبوده است و همواره در انتقال احساس درونش به شنونده موفق بوده است. حین نواختن جواب آواز، پاسخ های گوناگون و در عین حال مرتبطی به خواننده می دهد و هر لحظه نغمه یی شیرین تر می نوازد. اما در این کنسرت افت مشکاتیان برای علاقه مندانش محسوس بود و می شد این حقیقت تلخ را در نوازندگی وی مشاهده کرد.
هرچند به رغم فاصله اش از آن روزهای خاطره انگیز هنوز هم مشکاتیان است و هنوز هم از مردان اول موسیقی اصیل ایرانی.
از مضراب های سریع و با احساس مشکاتیان گفتیم پس باید از مضراب های سریع اما بی لطف و احساس کیوان ساکت (نوازنده تار) بگوییم. گویی ساکت جایگاه رفیع پدیده حس و حال در موسیقی مشرق زمین را فراموش کرده و شتابان به دنبال نوازندگان غربی است. تکنیک تنها یک ابزار است در اختیار اندیشه نوازنده و افسوس بر حال شنوندگان که مجبورند موسیقی یی را تحمل کنند که تکنیک بر ذوق و سلیقه می تازد. هرچند آثار خوبی از کیوان ساکت شنیده ایم که در ژانر موسیقی مخصوص خود و البته برای مخاطب مخصوص خود شنیدنی و ارزشمند است اما ساکت با تمام توانایی هایش نه تنها باری از دوش عارف برنداشت که باری مضاعف بر دوش مشکاتیان و یارانش بود (این موضوع در شب سوم برنامه مشهود شد. در آن قسمت که مشکاتیان به یکباره وارد تکنوازی ساکت شد و سریعاً فرود آمد تا قطعه بعدی آغاز شود).
هر چه از عدم درک و دریافت ساکت از این نوع از موسیقی گفتیم باید بیشتر از آن به اشتباه مشکاتیان و جای دادن او در گروه آن هم به عنوان تکنواز اشاره کنیم. درنهایت کیوان ساکت نوازنده یی است که توانایی های بسیاری دارد و این قابلیت ها بر هیچ کس به خصوص اهالی موسیقی پوشیده نیست، اما اگر در گونه یی دیگر از موسیقی از توانایی های او استفاده شود هم به نفع خود اوست و هم به نفع شنوندگانی که برای شنیدن موسیقی به سالن آمده اند.
چه بهتر بود اگر حداقل تکنوازی ها به دیگر نوازنده تار گروه (بهرام ساعد) که اتفاقاً نوازنده یی چیره دست و با احساس نیز هست، سپرده می شد.از دیگر گفتنی های این کنسرت و به طور کلی فعالیت های اخیر گروه عارف، بها دادن به حضور درخشش جوان ترها است و جالب اینکه در این کنسرت جوان ترها به مراتب بهتر از دیگران نواختند.
از میان این جوانان می توان به نوازنده قیچک باس، سیامک آقایی، اشاره کرد. او همان نوازنده چیره دست سنتور است که در پروژه جاده ابریشم به همراه کیهان کلهر و یویوما موسیقی هایی فرااقلیمی خلق کرده است. او در این کنسرت قیچک باس نواخت و بحق از بهترین های این کنسرت بود. وی علاوه بر بی نقص نواختن قطعات در تکنوازی اش خوش درخشید آن هم با سازی که به اصطلاح بسیار بددست است و اصلاً برای تکنوازی مناسب نیست.
به طور کلی تیم سازهای کششی (آرشه یی) موفق ترین گروه سازی بود که علاوه بر آقایی، آرش کامور و نوید دهقان (کمانچه) و رضا آبایی (قیچک آلتو) تیم سازهای آرشه یی را تشکیل می دادند. از این میان نامبردگان کمانچه نوازها بسیار هماهنگ عمل کردند. آرشه گذاری ها و انگشت گذاری ها با دقت و یکسان، کوک و فواصل موسیقایی دقیق و همین طور تغییر پوزیسیون های آگاهانه از سیم های بم به زیر و برعکس همه و همه نشان از تخصص و البته انگیزه های بالای این جوانان دارد.
نوید افقه (نوازنده تنبک) بی شک بهترین نوازنده گروه بود. شاید اگر از وی به عنوان ستاره امسال عارف یاد نکنیم، حق مطلب را ادا نکرده باشیم. او که از تکنیکی ویژه سود می جوید در استفاده از صدای مختلف تنبک و چیدمان انگشت ها روی ساز ابداعات جالبی انجام داده است که از میان آنها می توان به تکنیک پژواک اشاره کرد. او قطعات را بسیار ساده نواخت و شاید نوازنده یی معمولی هم می توانست کار او را انجام دهد (البته این موضوع می تواند خواسته آهنگساز باشد) اما افقه در تکنوازی اش فوق العاده عمل کرد و فراوان مورد تحسین قرار گرفت.
عدم هماهنگی نغمگی (فالش) بارزترین نکته در کار خواننده گروه بود. این جمله را بسیار از زبان مردمی که از سالن خارج می شدند شنیدیم؛ صد حیف از موسیقی ناب مشکاتیان و گروهش و صد حیف از اشعار ناب تصنیف ها که به درستی بر جان ملودی ها نشسته بود. چه بهتر می شد اگر این همه تلاش آهنگساز و نوازندگان توسط خواننده گروه (حمیدرضا نوربخش) به نتیجه می رسید.
پس از ۲۰ سال هنوز هم آثار جاودانه مشکاتیان با صدای استاد شجریان از پرفروش ترین آثار صوتی است. کنسرت اخیر گروه عارف با شهرام ناظری، یا آثار بر جای مانده از مرحوم ایرج بسطامی و... همگی نشان از بستر مناسبی دارد که مشکاتیان برای خواننده ایجاد می کند؛ دقیقاً همان چیزی که موجب شد اختلاف سطح نوازندگان با خواننده امسال عارف بر همگان عیان شود.
جان کلام، هنر گروه عارف و پرویز مشکاتیان را نمی توان با یک کنسرت به نقد گذاشت. هر چند این برنامه در حد توقع علاقه مندان موسیقی اصیل ایرانی از مشکاتیان نبود، اما در نهایت مردم خشنود سالن را ترک کردند و اجرای این برنامه می تواند نویدی بر آینده و حیات عارف باشد. امید آنکه استاد پرویز مشکاتیان با جایگزینی بعضی از نوازندگان و البته حفظ برخی دیگر غبار از آینه موسیقی اصیل ایرانی بزداید و امید آنکه همه استادان موسیقی باز هم بر صحنه ها حاضر باشند.

پوریا پارسا

منبع : روزنامه اعتماد