آئین مهرورزی درکلام امام رضا(ع)

گفتار، سیره و رفتارمعصومان (ع) راهنمای بشریت درجهت آئین مهرورزی است. همه معصومان(ع) الگوی عملی برای آموزش آئین مهرورزی به جهانیانند. یکی ازموضوعات مهمی که می تواندمکتب مهرورزی اهل بیت(ع) را نشان دهد، موضوع «حرص» است. بررسی ابعاد حرص و شناخت ماهیت و حکم«حرص دنیوی» و «حرص اخروی» از منظر امام رضا(ع) راهنمای آئین مهرورزی است.
حرص درآئینه کلام امام رضا(ع) دردو مفهوم متضاد با دو حکم متفاوت به کار رفته است. علاقه شدید به ثروت اندوزی و مظاهردنیاگرایی، در واقع«حرص دنیوی» است وهمین حرص مانع بزرگ مهرورزی نسبت به انسانهاست. برهمین اساس، ازجانب امام رضا(ع) بشدت محکوم و نکوهش شده است.
علاقه شدید به انجام کارهای خیر در اجتماع و اراده قوی برای قضای حوائج مؤمنان و سرور و شادی قلبی آنان و دفع بدی از آنان نیز «حرص اخروی» وزیربنای آئین مهرورزی است. از این رو، امام رضا(ع) عموم مسلمانان را به آن امرکرده و به سوی آن فراخوانده اند.
واژه حرص درکلام امام رضا(ع) در دو قسم مخالف و متضاد، به کار رفته است. براساس رهنمودهای امام هشتم (ع) «حرص» دارای اقسام: زشت و زیبا، بد و خوب، نهی شده و امر شده، حرام و لازم، مذموم و ممدوح،زیان بار و سودمند، هلاک کننده و نجات بخش است. البته درمیان مردم، مفهوم منفی حرص بیشتر شناخته شده و رایج است. عموم مردم با حرص زیان بار و زشت آشنایند و گرفتاری آنان به این نوع ازحرص، مانع زندگانی سالم و رشد وتکامل اخلاقی آنان است.
بررسی انگیزه و هدف و موضوع و متعلق حرص، بهترین ملاک و معیار برای درک ماهیت حرص و روشن شدن اقسام آن است.
● حرص زشت و ویرانگر
علاقه بی حد و حساب به جمع آوری ثروت و رغبت شدید به اندوختن اموال، نیرومندترین و مشهورترین قسم ازحب دنیاست. پول دوستی بی پایان و ثروت اندوزی بی نهایت، علت غرق شدن در دنیاگرایی و عامل هلاکت و نابودی است. (النراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، ج۲،ص۱۰۲ وص۱۰۳)
امام رضا(ع) فرموده اند: از حرص وحسد بپرهیزید ودوری کنید،همانا آن دو امتهای پیشین راهلاک و نابود کرده اند.(علامه مجلسی، محمدباقر، ج۷۸،ص۳۴۶.) مطابق این حدیث رضوی، زیان حرص آن قدر زیاد است که منتهی به هلاکت امتها شده ومی شود. حرص در رفاه طلبی وسرمایه داری و افزون خواهی های مادی عمومی، تنها افراد رانابود نمی کند، بلکه عامل نابودی امتها وحکومتها وتمدنهاست.
با دعوت به زهد وقناعت وتقوا و بازداشتن مردمان از روی آوردن به انباشت ثروت و کالا و مبارزه با زرق و برق دنیا و تجمل گرایی و تشریفات دنیوی، می توان قدری حرص آنان را محدود و کنترل نمود.
علاقه شدید وتمایل فراوان به ثروت و سرمایه، عامل آلودگی انسانها به روشهای کثیف و راههای ننگین و ابزارهای پلید برای رسیدن به هدفهای مادی است و باعث سقوط فرد و جامعه می شود.
رباخواری، دزدی، رشوه خواری، ظلم اقتصادی، قتل، غارت و چپاول اموال عمومی، خودفروشی، جاسوسی، رواج فحشا، کم فروشی،غش زدن، فریبکاری و... راهکارهایی است که حریص با آنها به جمع آوری مال و ثروت می پردازد. بنابراین، حرص موجب پیدایش وگسترش فساد اقتصادی و در نهایت سقوط اخلاقی و هلاکت است. حرص، فضیلتها و مکارم وارزشهای اخلاقی را ازبین می برد. این لوازم ایجابی و سلبی حرص که همواره باحرص است و از آن جد ا نمی شود عوامل و علل هلاکت امتهاست. امام رضا(ع) نیزباآگاهی وشناخت این لوازم تفکیک ناپذیرحرص، مسلمانان را ازحرص برحذرداشته و اثر نهایی حرص ورزی عمومی را که هلاکت امتهاست بیان کرده اند.
درحدیث دیگرامام رضا(ع) فرموده اند: به خودتان ازفقروطول عمرسخن مگویید،هرکس به خودش ازفقرسخن بگوید، بخیل شود و هرکس به آن از طول عمرسخن گوید،حریص گردد.(همان/ ص۳۴۶)
مطابق این حدیث رضوی،ترس از فقر عامل بخل است و وحشت از ناداری، دستان انسان را می بندد و ا و را ازسخاوت و انفاق در راه خدا محروم می نماید.
سخن گفتن از طول عمر نیز انسان راحریص بار می آورد. تلقین عمر طولانی به نفس رام نشدنی، موجب افزایش روحیه دنیاگرایی وخودخواهی انسان می گردد و علاقه شدید به جمع آوری مال وثروت و پاسداری ازآن، انسان را از خدا و کار برای آخرت باز می دارد. بدیهی است علاقه شدید به مال، موجب جمع آوری ثروت می گردد.آدم حریص تمام هدف زندگانی اش گردآوری ثروت است و از هر راه نادرست و با هر وسیله کثیف و ابزار پلید، برای رسیدن به همین هدف، شب و روزتلاش می کند و درآخرعمر، ثروت فراوان به دست آمده از راههای حرام را برای بهره برداری دیگران می گذارد و می رود.
● حرص زیبا و مقدس
حرص برای ثروت دنیا، ریاست، قدرت، شهوت و برای جلوه ها و مظاهر دنیاگرایی و دریک جمله حرص برای خود، حرص حیوانی، پلید، منکر و از رذایل اخلاقی است، اماحرص برای دیگران و دلسوزی و علاقه شدید به کمک مالی به دیگران و قضای حوائج مؤمنان و سودرسانی به آنان وحل مشکلات انسانها و هدایت و نجات آنان،حرص مقدس، زیبا، معروف و از فضایل و مکارم اخلاقی است.
سیره و رفتار پیامبرخدا(ص) و اهل بیت (ع) بهترین سرمشق و نمونه برای بشریت دراین نوع از حرص زیباومقدس است. امام رضا(ع) ، هم خود در چنین حرصی پیشگام بوده اند و مسلمانان به آراستگی به آن فراخوانده و فرموده اند: برقضای حوائج مؤمنان وخوشحال نمودن آنان و برطرف نمودن مکروه و بدی ازآنان، حریص باشید.(همان/ ص ۳۴۷)
این سخنان گهربارامام رضا(ع) برای همیشه زنده وراهگشاست ودرجهان امروز و درجامعه اسلامی آثار کاربردی فراوانی درتوسعه اقتصادی و پیشرفت مادی ومعنوی و سعادت امت اسلامی دارد.
● حرص برقضای حاجت مؤمنان
علاقه شدید به قضای حاجات مؤمنان وتمایل زیاد به برطرف نمودن نیازهای مؤمنان، نیازمند خودسازی و تهذیب نفس است.تبدیل حرص مادی و خوددوستی انسان به علاقه جد ی و شدید به رفع مشکل مادی دیگران و انجام کارهای دیگران و تأمین نیازهای اقتصادی مؤمنان، تحول ارزشمند درجهت گیری و متعلق حرص است و امام رضا(ع) پیروان خویش را به همین تحول بزرگ روحی فرمان داده و فراخوانده اند.
این که انسان حرص بخورد و باعلاقه فراوان کوشش کند حاجت برادر مؤمن خویش را برآورده کند واز او دستگیری نماید، بسیار ارزشمند و زیباست. تلاش بی پایان درراه مشکل گشایی مؤمنان وحاجت روایی آنان، امر و دستور امام رضا(ع) دراین رهنمود جاویدان الهی است.
امام رضا(ع) در این رابطه فرموده اند: عقل انسان مسلم کامل نمی شودتا این که ده خصلت در او باشد:... ازحاجت خواستن مردم از او ناراحت و خسته نگردد. (همان/ ص۳۳۶) براساس این گفتار امام هشتم، خشنودی و نشاط درراه روا نمودن حاجتهای مردم، ازنشانه های کمال عقل هر مسلمان است. روی آوردن مردم به انسان برای طرح نیازهای گوناگون خویش، نباید او را ناراحت وعصبانی کند، زیرا کمال عقل درتلاش برای پاسخ درست به نیازهای مردم وتأمین حاجتهای آنان است.
درحدیث دیگری امام رضا(ع)فرموده اند: اظهار دوستی بامردم، نیمی ازعقل است. (همان) برطبق این حدیث، مهرورزی نسبت به مردم و رعایت لوازم مهرورزی، آن قدر ارزش دارد که نشانه بزرگ خردورزی برابر با نصف عقل است.
● حرص برمسرور و خوشحال نمودن مؤمنان
حرص بر وارد نمودن سرور بردل مؤمنان نیز دستور امام رضا(ع) است.علاقه شدید به خوشحال نمودن مؤمنان ازمکارم اخلاقی است.حرص بر ادخال سرور و سعی و کوشش درجهت خشنودی و سرور مؤمنان و شادکامی قلبی آنان یک اصل ارزشمند در فرهنگ رضوی است. قطعاً انسان با ایمان تنها از کارهای خوب و انجام معروف خوشحال می گردد. او هرگز از منکرات و گناهان و کارهای زشت شاد و خوشحال نمی شود. بنابراین، فرمان به مسرورنمودن قلبی مؤمنان، فرمان برانجام کارهای معروف و اقدامهای مشروع و ارزشمند و تلاش در راه تأمین حاجتهای معقول و شرعی انسانهای باایمان است.
● حرص بردفع مکروه ازمؤمنان
مکروه هرکاربد، زشت و نفرت آوراست، امام رضا(ع) حرص بردفع مکروه از مؤمنان را خواستارشده و مسلمانان را برآن تشویق نموده اند.علاقه شدید به بازگرداندن مکروه ازمؤمنان و مهار بدیها و اعمال نفرت آور نسبت به آنان، ازصفتهای زیبا و ازاقسام حرص مقدس و ممدوح است.
هرمسلمانی باید هر آن چه را برای خویش بد می شمارد برای مؤمنان جهان بد بشمارد و خود در برخورد با مؤمنان انجام ندهد و اگر دیگران نیز انجام دادند اقدام بردفع بدی و مکروه از آنان بنماید.تمایل فراوان به این که به هیچ مؤمنی بد نگذرد و هیچ مؤمنی بد نبیند،حرص پاک وپسندیده است.
● نتیجه گیری
حقیقتی که با دقت و تأمل در احادیث رضوی معطوف به نکوهش وستایش حرص، روشن می شود این است که حرص مطلقاً بد نیست. تنها با حرص دنیوی و علاقه شدید به مال وثروت دنیا و مظاهر پلیدآن که مانع رشد، رستگاری و سعادت و مهرورزی به انسانهاست باید مبارزه کردو آن را کنار گذاشت، اماحرص اخروی و تمایل به مهربانی و مهرورزی به بندگان خدا و علاقه فراوان به قضای حوائج مؤمنان و سرورآنان و دفع مکروه و بدی ازآنان، همواره ارزشمند و مقدس و نشانه ایمان به خدا و کمال است. بنابراین، ماپیروان امام رضا(ع) باید شیفته خدمت باشیم نه تشنه ثروت !

دکتر محمدرضا جواهری-استادیاردانشگاه فردوسی مشهد

منبع : روزنامه قدس