در آرزوی ارادت خالصانه و بی ریا

دسته های عزادار یکی یکی و با نظم و ترتیبی خاص وارد بازار تهران می شوند. نظم و ترتیب و اصالت، از ویژگی های بارزی است که بیشترشان از آن بهره مندند. نوحه ها حال و هوای غریبی دارد. بوی تهران شصت، هفتاد سال قبل زنده می شود؛ «ای جسم پاره پاره- ای جسم پاره پاره- ای بی کفن حسینم» می خوانند و می روند. دسته بعدی به زیبایی و با کمترین هماهنگی لازم جواب جلویی ها را می دهد؛ «زخم تنت ستاره- زخم تنت ستاره- عریان بدن حسینم» و اشک و ناله است که در غریو فریادهای از دل برآمده و سینه زنی منظم و دارای فلسفه شان، فضای تیمچه را پر می کند. آنجا برای هر دسته زمانی اختصاص داده اند. چهارپایه یی برای مداحشان و مهلتی برای عرض ارادت به صاحب عاشورا. مداح بازهم با شور و حالی عجیب، یاد تهران گذشته و نوحه سرایی های مرحوم ناظم را برای همه زنده می کند؛ «یزید بی دین - مزن تو از کین- چوب به لب برادرم - آن یادگار مادرم- از من حیا کن- شرم از خدا کن» و همه می شنوند، یاد می گیرند، دم می دهند، سینه می زنند و می روند. و از همه مهم تر، فلسفه عزاداری شان است که سعی می کنند یادشان نرود؛ درک چرایی واقعه عاشورا، بهره برداری از عزاداری و توسل، احترام به دیگران به ویژه بزرگ تر ها و ریش سفیدها و البته طلب حاجتی که هر کس در دل دردمندش دارد. از بازار بیرون می زنیم. چندصدمتری باید پیاده برویم تا به اتومبیل مان برسیم. جایی در نزدیکی بازار. بعد از چهارراه گلوبندک و در یکی از پس کوچه های قدیمی آنجا. می رسیم. صحنه ها عجیب اند، جوی خون است که از میان کوچه راهش را باز کرده و به خیابان می ریزد. همهمه برپاست. بعضی ها کنار دیوار ایستاده اند و گریه می کنند. بعضی سینه می زنند و عده یی هم در میان کوچه، غرق در خون، با تیغ ها و دسته ها و قمه هایی در دست، سرهایشان را می خراشند و به زعم خود، در عزاداری ارباب بی کفن شرکت می کنند. سوار ماشین می شویم. به خیابان می زنیم و راهی خانه. اینجا، آنجا و در هر جای شهر بزرگ، تکیه یی، حسینیه یی، مسجدی و خانه یی سیاه پوش عزای حسین(ع) است. بعضی جاها هم تصاویر چندین متری از شمایل معصومین یا حضرت عباس(ع) به چشم می خورد و من باز هم به فکر جمله آن خطیب بزرگ تهران می افتم که می گفت؛ «حسین(ع) همه جور عزادار دارد؛ مومن و لاقید. مسلمان و مسیحی. بزرگ و کوچک. باسواد و بی سواد. ریاکار و مخلص ولی آنقدر بزرگواری دارد که عزاداری همه را قبول کند به شرطی که تظاهر و ادا و اصول قاطی اش نباشد.»
هر سال با شروع ماه محرم، بحث شیوه های عزاداری و نکوهش روش های نادرست، افراطی و دشمن شادکن آن در محافل مختلف داغ می شود و این یکی دو سال اخیر، با توجه به ورود بعضی سنت های نادرست و بعضاً مغرضانه به عزاداری ها، بحث جلوگیری از این حرکت های افراطی به شدت مورد توجه علمای حوزه، مراجع بزرگوار تقلید و رهبر معظم انقلاب اسلامی قرار گرفته است؛ «در این چند سال اخیر برخی کارها در ارتباط با مراسم عزاداری ماه محرم دیده شده است که دست هایی به غلط آن را در جامعه ما ترویج کرده اند. کارهایی را باب می کنند و رواج می دهند که هر کس ناظر بر آن باشد سوال هایی برایش به وجود می آید که قمه زدن هم یکی از آنهاست. قمه زدن از کارهای خلاف است. می دانم عده یی خواهند گفت حق این بود که فلانی اسم قمه را نمی آورد. خواهند گفت شما به قمه زدن چه کار داشتید. عده یی می زنند، بگذارید بزنند، ولی نه، نمی شود در مقابل این کار غلط سکوت کرد. اگر به گونه یی که طی چهار پنج سال اخیر قمه زدن را ترویج کردند و هنوز هم می کنند در زمان حیات مبارک امام(ره) ترویج می کردند، قطعاً ایشان در مقابل این قضیه می ایستادند. کار غلطی است که عده یی قمه به دست بگیرند و به سر خودشان بزنند و خون بریزند. کجای این حرکت عزاداری است؟، البته دست بر سر زدن به نوعی نشانه عزاداری است. این نشانه عزاداری معمولی است. اما شما تا به حال کجا دیده اید که فردی به خاطر مصیبت عزیزترین عزیزانش با شمشیر بر مغز خود بکوبد و از سر خود خون جاری کند، کجای این کار عزاداری است؟،»۱ و دقیقاً همین روشنگری های معظم له بود که موج جدیدی از مخالفت ها و تقبیح کارهایی چون صدمه زدن به بدن در عزاداری سالار شهیدان را توسط حضرات آیات عظام و مراجع معظم له تقلید برانگیخت. نکته مشترک در تمام فتاوی و فرمایشات آیات عظام درباره حرمت اعمالی چون قمه زنی این است که تمام این بزرگواران عزاداری به شیوه درست، سنتی و مرسوم آن را که چیزی جز گریه کردن و عزاداری باوقار برای پاسداشت مقام سالار شهیدان نیست، پاس داشته اند و دلیلش هم کاملاً روشن است؛ در هیچ یک از فرمایشات معصومین(ع) پیرامون فضیلت عزاداری برای امام حسین(ع) به امری غیر از گریه کردن توصیه نشده است. روایتی از امام رضا(ع) وارد است که ایشان خطاب به دوستان شان فرموده بودند؛ «گریه بر حسین(ع) گناهان کبیره را از بین می برد.» حتی پیامبر گرامی اسلام(ص) هم پیش از رحلتشان خطاب به حضرت زهرا(س) فرموده بودند؛ «زمانی که من وفات کردم به صورتت چنگ نزن و موهایت را پریشان نکن و صدایت را به واویلا گفتن بلند نکن.» بنابراین دیده می شود که در این روایت از زیاده روی در عزاداری در مورد بهترین بندگان خدا نیز نهی شده است و آنگونه که گفته شد در فتاوی آیات عظام و مراجعی چون حضرت امام خمینی، اراکی، مکارم شیرازی، نوری همدانی، فاضل لنکرانی، مومن، جوادی آملی و رهبر معظم انقلاب هم این کارها (به ویژه قمه زنی) به شدت رد شده و حرام دانسته شده است.
● قمه زنی از کجا آمده و چرا حرام است
اینکه قمه زنی از چه زمانی به عزاداری شیعه وارد شده، کاملاً مشخص نیست و در این زمینه دو احتمال وجود دارد؛ احتمال اول این است که این کار از زمان صفویه (یا قاجار) توسط عده یی قزلباش باب شده و آنها برای نخستین بار اقدام به قمه زدن کرده اند. دومین احتمال را علامه بزرگوار شهید مطهری مطرح کرده است و ایشان طبق مستنداتی می گویند که استفاده از طبل و شیپور و قمه زنی توسط ارتدوکس های قفقاز وارد ایران شده است. حتی گفته می شود ردپای استعمار انگلستان هم در رواج قمه زنی بین شیعیان دیده شده است. استعمار پیر برای آنکه مقاومت هسته های بزرگ مسلمانان در اواخر قرن هجدهم میلادی را که در هند، ایران و عثمانی باعث به وجود آمدن سرزمین های بزرگ مسلمان شده بود، بشکند، دست به کار شد. آنها از شیعیان هندوستان شروع کردند که از مرکز تشیع جهانی یعنی نجف اشرف دور بودند. انگلیسی ها از سادگی و متاسفانه از جهل شیعیان هند و عشق فراوان آنان به حضرت سیدالشهدا (ع) سوءاستفاده کردند و با جعل قمه زنی، این سنت نادرست را به شیعیان آموختند. گفته می شود این عمل از سرزمین های هند به ایران و عراق هم رخنه کرد و توسط استعمار پیر انگلستان حمایت شد. در نتیجه، تصاویر این اعمال نکوهیده در رسانه های بریتانیا و اروپا به چاپ رسید و این بهترین تبلیغ برای غیرمتمدن جلوه دادن جوامع مسلمان و توجیه لشکرکشی و حمله به سرزمین های آنها در بین مردم جهان بود. ردپای این اعمال مغرضانه تا همین سال ها هم در کارهای رسانه های انگلیسی (چون وب سایت بی بی سی) دیده شده است و آنها با ایجاد لینکی در صفحه اصلی سایت خود، بینندگان شان را برای دیدن صحنه های عزاداری شیعیان در عاشورا ترغیب می کردند و در صفحات مربوط به عزاداری ها، تنها به انعکاس مراسم قمه زنی می پرداختند تا شیعه را مذهبی خشک و غیرمتمدن و خشونت طلب معرفی کنند.۲اما براساس نظرات آیات عظام و علمای مختلف و با بهره گیری از روایات، قمه زنی را به هفت جهت می توان حرام دانست؛
۱) بدعت بودن و صدق نکردن این شیوه عزاداری با اهداف اصیل و ارزش های بزرگ شیعی.
۲) مایه وهن بودن این عمل به تشیع و سوءاستفاده دشمنان از آن.
۳) اینکه به هیچ وجه توجیه شرعی ندارد و به دلیل غیرقابل فهم و استدلال بودنش حرمت دارد.
۴) غیرمرسوم و نامتعارف بودن این عمل در بین عامه مردم عاقل متشرع.
۵) به دلیل ایجاد لطمه به بدن و آسیب به نفس که کاملاً از نظر شرع گرامی اسلام حرام است.
۶) وجود حکم صریح و کامل ولی فقیه در باب حرمت این کار نادرست و خرافی.
۷) به دلیل اینکه این عمل از آن دسته کارهایی است که به خودی خود در شرع اسلام حرام بوده و ورودش به مراسم عزاداری ناپسند و دارای اشکال است.
در اینجا باز هم فرازی از سخنان رهبر گرامی انقلاب را در حرمت و نکوهیده دانستن قمه زنی مرور می کنیم؛ «کسی که با مسائل شوروی سابق و بخش شیعه نشین آنها (جمهوری آذربایجان) آشنا بود، می گفت آن زمان که کمونیست ها بر آنجا مسلط شدند، تمام آثار اسلامی آنجا را محو کردند و هیچ نشانه یی از اسلام و تشیع باقی نگذاشتند. فقط یک چیز را اجازه دادند و آن، قمه زدن بود، روسای حکومت کمونیستی می گفتند مسلمانان حق نماز خواندن و قرآن خواندن دارند. عزاداری نباید داشته باشند. هیچ کار دینی نباید بکنند ولی اجازه دارند قمه بزنند. چرا؟ چون قمه زدن، برای آنها یک وسیله تبلیغ بر ضد دین و تشیع بود. بنابراین گاهی دشمن از بعضی چیزها، این گونه علیه دین بهره می برد. هر جا خرافات به میان می آید، دین خالص بدنام خواهد شد.۳ایشان در نهایت معتقدند که مجالس عزاداری امام حسین (ع) باید سه ویژگی مهم داشته باشند؛ اول اینکه محبت به اهل بیت (ع) را زیادتر کنند، دوم اینکه مردم را نسبت به اصل حادثه عاشورا، بامعرفت تر و آگاه تر کنند و سوم هم اینکه به افزایش ایمان و معرفت دینی مردم کمک کنند و این سه ویژگی می تواند فصل الخطاب تمام کارهای ما در عزاداری هایمان برای حسین شهید(ع) قرار بگیرد.
● شمایل های عجیب و غریب
مورد دیگری که در چند سال اخیر به شدت رواج یافته و به وفور هم در عزاداری ها و تکایا دیده می شود شمایل هایی است که از صورت معصومین و چهره های حاضر در واقعه کربلا کشیده شده و در معابر و جلوی در تکایا نصب شده اند. اصولاً شمایل نگاری به معنای کشیدن صورت بزرگان دینی است ولی در مورد بزرگان و معصومین(ع) این نگارگری ها به صورت هاله یی نورانی انجام می شده تا حرمت چهره های مبارک آنان حفظ شود. به گفته یکی از پژوهشگران عرصه هنر، شمایل نگاری به شیوه جدید از دوره صفویه مطرح شده است. آن دوره، مذهب تشیع به مذهب رسمی کشور تبدیل شد و دسته های عزاداری پرده هایی از وقایع عاشورا را حمل می کردند و از همین دوران بوده که شمایل نگاری به مکان های مذهبی چون تکایا هم وارد می شود. بعد از آن در دوره قاجار هم این سبک از نقاشی تقویت می شود ولی همواره سعی می شده تقدس و نگهداری حرمت به خصوص در مورد چهره اهل بیت(ع) در این هنر حفظ شود اما با ورود خرافه پردازی های اخیر، شمایل های عجیب و غریبی به صورت پلات های بزرگ و پرزرق و برق که گاهی صورت های زخمی و عضلات برجسته آنان به شدت توی چشم می زد، در تکایا باب شد و این مورد به شدت از سوی علمای بزرگ و آیات عظام و به ویژه رهبر معظم انقلاب محکوم شد و مورد نکوهش قرار گرفت. ایشان در سخنان شان در مورد محکوم کردن این نوع شمایل نگاری به نکات جالبی اشاره کردند. مثلاً فرمودند من در جایی دیدم که تصویر حضرت عباس(ع) را کشیده اند و خط و خال و چهره یی آرایش کرده از ایشان ساخته اند و عضلاتی برآمده که آدم را بیشتر به یاد قهرمانان پرورش اندام می اندازد. این کار واقعاً نکوهیده و نادرست است و باید به شدت با آن مقابله شود. (نقل به مضمون) واکنش به این نوع شمایل نگاری ها از سوی بسیاری از آیات عظام هم انجام شد و آنان هم تقدس شکنی چهره های معصومین را امری نادرست و حرام دانستند و در نتیجه نیروهای اجرایی و انتظامی کشور بر آن شدند تا با این سنت نادرست هم مقابله کنند و ترتیبی دهند تا به جای این شمایل ها، تصاویر شهدای هر محل جلوی تکایا و حسینیه ها نصب شود.
آنچه ذکر آن در پایان این مطلب ضروری می نماید این است که امروز جامعه به حد بسیار مطلوبی به لحاظ تحصیل و روشنفکر بودن جوانانش رسیده و جای باز کردن بحث های محتوایی و ذکر چرایی حادثه عظیم عاشورا برای جوانان پرشور و مشتاقی که دوستدار فهم فلسفه عمیق عاشورا و قیام مولای شهیدشان هستند، به شدت خالی است و احساس می شود پرداختن به چنین بحث هایی می تواند راه اصلی مقابله با رخنه خرافه ها و بدعت ها در مراسم عزاداری سالار شهیدان تلقی شود و تاکید بر پرداختن به بحث های فرهنگی و برطرف سازی شبهات از ذهن جوانان در سخنان مقام معظم رهبری هم به وفور یافت می شود۴ و این بهترین بهانه برای واعظین محترمی است که با تکیه بر منابر می توانند به روشنگری های کاملاً سودمندی درباره واقعه عاشورا دست بزنند و ذهن های تشنه علاقه مندان به حسین شهید(ع) را سیراب تر از پیش کنند.

وحید نمازی
پی نوشت ها؛
۱- سخنان مقام معظم رهبری در جمع روحانیون کهکیلویه و بویراحمد در حرمت قمه زنی و محکومیت خرافات در عزاداری حضرت سیدالشهدا(ع)، خردادماه ۷۳، سایت شیعه نیوز
۲- سایت بی بی سی، بهمن ماه ۱۳۸۵
۳- سخنان مقام معظم رهبری در حرمت قمه زنی و محکومیت خرافات در عزاداری سیدالشهدا(ع)، خردادماه ۷۳
۴- همان منبع

منبع : روزنامه اعتماد