سبک زندگی، ژن و سرطان

زمان زیادی است که می دانیم رژیم غذایی پرچرب، چاقی و بی تحرکی ریسک بیماری های قلبی و دیابت از نوع دوم را به شدت افزایش می دهد، این دو عامل گریبان گیر میلیون ها نفر از مردم دنیاست اما آن چه این روزها از مطالعه بیماری های سرطانی دستگیر دانشمندان شده این است که همین دو عامل که به شیوه زندگی انسان بستگی دارد نقش مهمی در بروز سرطان نیز بازی می کنند. تا اینجا قسمت بد خبر بود اما قسمت خوب خبر این است که چون می توان شیوه زندگی را تغییر داد پس می توان درصد بروز سرطان را نیز کاهش داد. یعنی اگر خود را لاغر نگه دارید و میوه و سبزیجات را هر چه بیشتر جانشین گوشت قرمز کنید و طرف توتون و تنباکو نروید تا ۷۰ درصد از بروز سرطان پیشگیری کرده اید.شیوه زندگی در بروز سرطان نقش اصلی را بازی می کند و شاهد آن تفاوت فاحش انواع سرطان در نقاط مختلف دنیاست. آن دسته از انواع سرطان که بیشتر در ایالات متحده شایع است با سایر نقاط جهان متفاوت است. برای مثال در آمریکا بیشتر سرطان ها در ناحیه قولون (بخش اصلی روده بزرگ)، پروستات و سینه است که در سایر نقاط دنیا نادرتر است.
یعنی در سایر نقاط دنیا یک دهم تا یک بیستم آمریکا اتفاق می افتد. نکته شگفت انگیز دیگر اینکه وقتی مردمی از سایر نقاط دنیا به آمریکا مهاجرت می کنند ظرف یک نسل میزان ابتلای آنها به انواع سرطان های رایج در ایالات متحده نزدیک می شود. از این شگفت انگیزتر هم اینکه حتی اگر مردمی در سایر نقاط دنیا به شیوه زندگی آمریکایی ها عادت کنند امکان ابتلای آنها به انواع سرطان های رایج در آمریکا افزایش می یابد. برای مثال مردم ژاپن خیلی بیشتر از سایر ملل جهان عادت های غربی را برگزیده اند به همین دلیل هم انواع سرطان در آنها شباهت زیادی به مردم آمریکا پیدا کرده است. حال سوال این است که کدام روش یا شیوه زندگی بیش از همه در بروز این انواع سرطان نقش اصلی را بازی می کنند؟ به نظر می رسد که مهم ترین مجرم، رژیم غذایی غربی ها و بی تحرکی آنان است. شاید بیش از ۵۰ سال است که روی تاثیر توتون و تنباکو بر بروز سرطان تاکید می شود اما جدیداً مردم به اهمیت نوع تغذیه، چاقی ولاغری، تحرک و ورزش در پیشگیری از سرطان پی برده اند.
تابستان سال گذشته گزارشی راجع به تاثیر رژیم غذایی در نشریه انجمن پزشکی آمریکا منتشر شد. در این گزارش به نتایج تحقیقی اشاره شده بود که خیلی جالب است. در این تحقیق پزشکان به مدت پنج سال بیمارانی را تحت مراقبت دقیق قرار دادند که بخشی از قولون سرطانی آنها با عمل جراحی برداشته شده بود، آن دسته از بیمارانی که به شیوه قدیمی تغذیه خود باقی ماندند سه برابر آنانی که سبزیجات و میوه ها را جایگزین گوشت قرمز کردند با بازگشت علائم سرطان مواجه شدند. طبیعی است که با عمل جراحی همه سلول های سرطانی برداشته نشده بودند و چون شیوه غذایی آنان به همان روال سابق ادامه پیدا کرده بود دوباره شرایط برای پیشرفت سرطان فراهم آمده بود. چاقی مفرط بعد از توتون و تنباکو مهم ترین عامل سرطان در جماعت غربی است. شواهد زیادی به دست آمده که حفظ وزن در حد متناسب از بروز این بیماری پیشگیری می کند.
مطالعات انجمن سرطان آمریکا در سال ۲۰۰۳ هم نشان داده بود که افراد چاق نسبت به افراد لاغر بیشتر امکان ابتلا به سرطان دارند (در مردان ۱۰ نوع سرطان و در زنان ۱۲ نوع است). برای مثال شدیدترین حالت آن سرطان کبد در مردان و سرطان زهدان در زنان است، مردان چاق پنج برابر مردان با تناسب اندام به سرطان کبد مبتلا می شوند و زنان چاق شش برابر زنانی که اندام متناسب دارند به سرطان زهدان مبتلا می شوند. تحقیقاتی هم در نشریه نرسزهلث شواهدی را ارائه کرد که نشان داد ورزش می تواند در پیشگیری از سرطان موثر واقع شود. بر اساس این گزارش، زنانی که بیش از یک ساعت در روز ورزش می کنند ۳۰ درصد کمتر به سرطان قولون دچار شده اند. همین آمار هم در مورد بیماری سرطان سینه به دست آمده است. اما تا اینجا فقط یک روی سکه بود اما روی دیگر سکه نقش ژن ها در بروز سرطان است که البته آن هم به شیوه زندگی و نحوه تغذیه بستگی دارد.
شیوه زندگی و تغذیه است که به سلول های بدن علائم افزایش رشد را می فرستد. در این میان اگر تغییری در ژن های یک سلول اتفاق بیفتد شاید خارج شدن یک سلول از کنترل در مقابل سه هزار میلیارد سلول دیگر هیچ تاثیری ایجاد نکند اما به تدریج که این سلول به دو قسمت تقسیم شد دو تا می شود چهار تا و چهار تا می شود ۱۶ و می بینید که به صورت تصاعد هندسی افزایش می یابد در حالی که این سلول ها دیگر از علائم و سیگنال های بدن پیروی نمی کنند و به دلیل تغییری که در ژن آنها اتفاق افتاده به رشد خود ادامه می دهند تا وقتی که به تدریج نشانه های وجود این توده سلول های از کنترل خارج شده نمایان می شود که در عمل کار از کار گذشته و توقف و کنترل آن بسیار دشوار شده است. بنابراین عامل اصلی سرطان در وهله اول خارج شدن ژن ها از عملکرد صحیح است. شاید بتوان گفت در ۱۰ درصد موارد، مردم سلول های سرطانی را از نسل قبل از خود دریافت کرده اند اما در اکثرموارد ما به رشد و نمو طبیعی خود ادامه می دهیم بدون آنکه تحت تاثیر این ژن های معیوب قرار بگیریم. دانش ژنتیک می گوید: ژن های انسان در طول ۶۰۰ میلیون سال گذشته مدام در حال مطلوب سازی وضع خود بوده است. برای همین بنا به قوانین طبیعت بهترین ژن هایی که قابلیت باقی ماندن داشته اند به ما رسیده اند اما در اثر شیوه زندگی یا تغذیه، امکان آسیب رسیدن به سلول ها و ژن ها وجود دارد. اکثر سرطان ها در اثر همین ژن های تغییر یافته یا به اصطلاح جهش یافته به وجود می آیند. در تمام سلول های بدن انسان هم ژن های تحریک کننده رشد یا proto-oncogenes وجود دارد هم ژن های متوقف کننده رشد که به آن سرکوبگر غده tumor suppressor می گویند.
موتاسیون یا جهش در ژن (که بر اثر عوامل مختلفی رخ می دهد و در اکثر موارد به شیوه زندگی، تغذیه، پرتوهای زیان آور و غیره بستگی دارد) باعث فعال شدن بخش های تحریک کننده رشد در ژن ها می شوند و از این ژن ها علائمی فرستاده می شود که باعث تکثیر بی رویه و خارج از کنترل سلول ها می شود. حتی گاهی ممکن است در اثر موتاسیون ژن هایی آسیب ببینند که فرمان توقف رشد را صادر می کنند در آن صورت هم تکثیر بی رویه و خارج کنترل سلول ها اتفاق می افتد. در وخیم ترین حالت که چند جهش با هم اتفاق می افتد از یک سو بخش های تحریک کننده رشد در ژن ها فعال می شوند و بخش های متوقف کننده رشد از فعالیت باز می ایستند. اگر تحریک کننده رشد را به پدال گاز و متوقف کننده را به پدال ترمز تشبیه کنید بعد تصور کنید که ترمز این خودرو بریده و راننده مدام پدال گاز را می فشارد. در طول زندگی انسان سلول های بدن ۱۰۱۶ بار تقسیم می شوند. بنابراین ۱۰هزار تریلیون بار فرصت وجود دارد که یک سلول از کنترل خارج شده و به شکل لجام گسیختگی به تکثیر بی رویه ادامه دهد. یک ژن دیگر وجود دارد که نامش تلومراز است و معمولاً در سلول های سالم غیرفعال است، همین ژن باعث می شود سلول ها بعد از ۵۰ بار تقسیم بمیرند. متاسفانه در برخی از سلول های سرطانی، تلومراز فعال می شود و سلول ها تا بی نهایت تکثیر می شوند.
البته ژن های دیگری هم وجود دارند که موجب خودکشی سلول می شوند و این در مواردی است که سلول خودش تشخیص می دهد دچار آسیب شدید شده و ممکن است به نسل های آینده انتقال یابد اما کافی است که به هر دلیلی این ژن غیرفعال شود در آن صورت سلول آسیب دیده یا سرطانی شده به شکل بی رویه تکثیر خواهد شد. ژن ها همچنین در متاستاز موثرند یعنی به دستور ژن هاست که یک توده سرطانی به سایر بافت های بدن منتشر می شود. تحقیقات سال گذشته نشان داد یک سری از ژن ها در شرایط نرمال فقط در سلول های جنینی فعالند و به برخی از سلول ها اجازه مهاجرت از بافتی به بافت دیگر می دهند. تحقیقات نشان داد در شرایط متاستاز این ژن های خفته در برخی از سرطان ها دوباره فعالیت خود را از سر گرفته اند؛ آنها به برخی از سلول ها اختیار می دهند از بافت خودشان جدا شوند و از طریق عروق خونی یا رگ های لنفاوی به بخش دیگری از بدن انتقال یابند. اخیراً نیز ماده ای تحت عنوان microRNA-۱۰b شناخته شده که در متاستاز سلول های سرطانی در سرطان سینه نقش مهمی دارند. این کشف حداقل از لحاظ تئوری این امید را به وجود می آورد که درمان این نوع سرطان بستگی به این مولکول دارد. اما چه تغییرات ژنتیکی به سرطان منجر می شود؟ سالیان سال است که دانشمندان نام موتاژن روی این عوامل گذاشته اند که آن را می توان جهش زا ترجمه کرد؛ یعنی این عوامل موجب تغییر در ترکیب یا عملکرد ژن می شوند.
توتون، تنباکو، مواد نگهدارنده مواد غذایی، پرتوهای فراسرخ و غیره فقط عامل به وجود آورنده یک تا دو درصد از سرطان های به وجود آمده در ایالات متحده هستند. در حقیقت جهش های موثر در بروز سرطان همیشه روی می دهند و همواره سلول و ژن های آن به طور اتفاقی در معرض آسیب هستند. حتی در اثر متابولیسم طبیعی در سلول ها موادی ترشح می شوند که خود اثر جهش زایی در سلول ها دارند. برای مثال در فرآیند تبدیل اکسیژن به آب در بدن انسان مولکول های اکسیژن رادیکال به وجود می آید که جهش زا هستند. هرچند سلول های بدن انسان قادر به ترمیم آسیب های وارده است اما این کار را به شکل تمام و کمال انجام نمی دهد و هرچه سن و سال افراد بیشتر می شود سلول های حاوی ژن های جهش یافته نیز در آنان بیشتر می شود. البته جهش های به وجود آمده هرگز منشا اثر عمیق و فراوان نیستند و به خودی خود موجب ایجاد سرطان نمی شوند مگر آن که عوامل خارجی مکمل یا تحریک کننده آن نیز فراهم آمده باشد.
به عبارت واضح تر سلول هایی که دچار جهش شده اند فقط وقتی دردسرساز می شوند که سیگنال های تکثیر بی رویه هم به وجود آمده باشد و در حقیقت برای گسترش و پیشرفت تومور یا سرطان جهش لازم است اما کافی نیست و به عوامل غیرجهش زا نیز نیاز دارد. البته هنوز به تحقیقات بیشتری نیاز است که مشخص شود چرا رویه غذایی غربی ها ریسک سرطان را بالا می برد. به احتمال زیاد غذایی که آمریکایی ها می خورند علاوه بر ایجاد جهش در ژن ها، سلول های آسیب دیده را نیز به تکثیر بی رویه وادار می کند. برای مثال پختن گوشت قرمز در حرارت بالا موجب تولید ماده ای جهش زا به نام هتروسیکلیک آمین می شود. غذاها نیز حاوی مواد شیمیایی مختلفی هستند که خود در بدن تحت تاثیر آنزیم ها و سایر مواد شیمیایی دچار تغییر می شوند برای همین هم مشخص کردن مجرم اصلی در بین این همه غذا کار آسانی نیست. همچنین ارتباط بین سرطان و وزن بالا مشخص کرده که در افراد فوق العاده چاق، سطح ماده ای شبیه انسولین به نام۱-IGF در گردش خون افزایش می یابد. این ماده محافظ سلول های سرطانی منتشر شده در بدن است.
این ماده جلوی ژن های عامل خودکشی سلول را می گیرد. تحقیقات اخیر روی التهاب ها هم ارتباط چاقی با سرطان را مشخص کرده است. سیستم ایمنی به کمک التهاب به مقابله با میکروب می پردازد، یکی از مواد ترشحی سیستم ایمنی که موجب التهاب می شود سیتوکینین است البته این ماده باید بعد از سرکوب یا مهار میکروب فروکش کند اما گاهی التهاب خیلی بیشتر از میزان مورد نیاز فعال باقی می ماند، در نتیجه سیتوکینین باعث تحریک و تکثیر سلول های بنیادی می شود البته باید در نظر داشت که سیستم ایمنی بدن این کار را برای جبران سلول های از دست رفته یا آسیب دیده حین التهاب انجام می دهد. این شرایط ممکن است تکثیر یک سلول سرطانی شده را دامن بزند. معنی این جملات این است که یک زخم مزمن در دستگاه گوارش می تواند عامل استارت یک سرطان در قولون انسان باشد. به همین شکل یک سنگ در کیسه صفرا می تواند در اثر زمان موجبات تحریک سلول های سرطانی شده یا جهش یافته را فراهم آورد. متاسفانه هر چه بدن انسان چاق تر باشد ارسال مواد التهابی از سیستم ایمنی بیشتر است و این یعنی احتمال بیشتر برای بروز سرطان. نکته مهم و پایانی این متن این است که ورزش منظم و اصولی هم سطح ۱- IGF و هم سطح سیتوکینین ها را در خون پایین نگه می دارد. به بیان ساده تر یک تغییر در رویه زندگی می تواند به میزان قابل توجهی از بزرگ ترین و مهم ترین معضل پزشکی در قرن حاضر پیشگیری کند.

منبع: نیوزویک
نرجس خادمی پیربستی

منبع : روزنامه سرمایه