خودمراقبتی از رویا تا واقعیت

زندگی و زیستن پدیده‌هایی پویا و در حال تغییرند بنابراین سلامت را می‌توان داشتن توان تطابق مستمر با نیازها، انتظارات و محرك‌های در حال تغییر دانست. از آنجا كه توانایی‌های بالقوه افراد مختلف متفاوت است، نیازهای سلامت هر فرد نیز متفاوت است. در واقع سلامت وسعت توانمندی یك فرد یا گروهی از افراد برای درك خواسته‌ها و آرمان‌ها و برآورده ساختن نیازهایشان از یك‌سو و تغییر شرایط محیط یا كنار آمدن با آن از سوی دیگر می‌باشد. پس سلامت منبعی مثبت برای زندگی روزانه است و نه هدف از زندگی.
مراقبت از خود، پدیده جدیدی نیست. مراقبت از اشخاص بیمار، همواره توسط شخص و خانواده‌اش در تمام جوامع صورت می‌گرفته است. تخمین زده می‌شود كه ۶۵-۸۵ درصد همه مراقبت‌های سلامتی توسط خود شخص و خانواده‌اش و بدون دخالت متخصصان اعمال می‌شود كه در آن از روش‌های سنتی و غیرطبی یا طب رایج استفاده می‌شود و شرایط اقتصادی و اجتماعی و محل سكونت فرد نقش مهمی دارد.
● خودمراقبتی یعنی چه؟
خودمراقبتی به معنای مجموعه اقدامات و فعالیت‌های آگاهانه آموخته شده و هدفداری است كه توسط فرد به منظور حفظ حیات و نیز تامین، حفظ و ارتقای سلامت خود و خانواده انجام می‌شود.
● محدوده خودمراقبتی
محدوده خودمراقبتی شامل ارتقای سلامت، اصلاح شیوه زندگی، پیشگیری از بیماری، ارزیابی علائم، حفظ سلامت، درمان بیماری و توان‌بخشی می‌شود. خودمراقبتی حداقل در سیستم اجرایی كشور ما از پیشینه بسیار ضعیفی برخوردار است. بنابراین قبل از ایجاد ظرفیت‌های مناسب عملكردی و كاربردی باید در فكر ایجاد تقاضا برای خودمراقبتی بود. خودمراقبتی ایده و عملكردی است از سوی شخص و برای شخص، پس بدون وجود تقاضا از طرف خود فرد امكان‌پذیر نیست.
بدون شك نیاز به خودمراقبتی در همه افراد وجود دارد ولی ممكن است كه به‌طور كامل شیوه كنونی زندگی ما نباشد. پس لازم است این نیاز را تبدیل به تقاضا كرد تا در همه افراد، رفتار و نگرش خودمراقبتی ایجاد شود.
خودمراقبتی برنامه‌ای است كه هدف آن ایجاد مسوِولیت در خود فرد نسبت به سلامت اوست در نتیجه تابعیت یك برنامه فرمایشی و دستوری را ندارد بنابراین، سیاستگزاران باید با استفاده از مكانیسم بازاریابی اجتماعی؛ توجه، علاقه و مشاركت افراد را جلب نموده و زیرساخت‌های آموزشی مربوطه را فراهم كنند تا فرد علاقمند به مراقبت از خود بتواند اصول و گزینه‌های آن را از طریق منابعی كه سیستم بهداشتی در اختیار او قرار می‌دهد، به دست آورده و در زندگی خود پیاده كند. در واقع برنامه خودمراقبتی برخلاف سایر برنامه‌های بهداشتی در كوتاه‌مدت و بدون ایجاد زمینه‌های فرهنگی لازم قابل پیاده شدن نیست زیرا بیش از هر چیز نیازمند فرهنگ‌سازی است؛ فرهنگ مسوِولیت‌پذیری فردی و اجتماعی.
خودمراقبتی به دلیل تاثیر مثبتی كه بر زندگی فرد دارد، می‌تواند در بهبود وضعیت محیط اجتماعی و زیستی اطراف او نیز موِثر باشد. مهم‌ترین موانع و رقبای اجرای برنامه خودمراقبتی كسانی هستند كه با كاهش تعداد بیماران، كاهش مصرف دارو، كاهش جراحی‌های گران‌قیمت، كاهش استفاده از تجهیزات تشخیصی و درمانی گران‌قیمت و افزایش سطح كلی سلامت در جامعه ضرر می‌كنند و تنها راه مقابله با این افراد آن است كه بیمه برای سلامت هزینه پرداخت كند نه برای بیماری مثلا ارائه خدمات آموزشی و لوازم خودپایشی را بیمه كند. مشتری اصلی برنامه‌های خودمراقبتی، تك‌تك افراد جامعه هستند ولی سازمان‌هایی كه به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم درگیر هزینه‌های سلامت هستند مانند تامین اجتماعی و وزارت رفاه نیز مشتریان غیرمستقیم این برنامه می‌باشند.
● از كودكی تا سالمندی
▪ خودمراقبتی در واقع از دوران كودكی آغاز می‌شود كه توسط والدین صورت خواهد گرفت و شامل: پایش رشد كودك (در خانه‌های بهداشت و یا مطب‌های خصوصی)، واكسیناسیون، تغذیه مناسب و توجه به سلامت روان نوزاد و كودك از طریق محبت والدین و توجه والدین و به‌خصوص وقت گذاشتن برای بازی و توجه به كودك.
▪ خودمراقبتی در دوره دبستان و راهنمایی كه توسط خود كودك و والدین انجام می‌شود .لازم است در این سنین والدین نظارت مستقیم بر سلامت جسمی و روانی كودك خود داشته باشند.
▪ خودمراقبتی در دوره دبیرستان كه عمدتا بایستی توسط نوجوان و نظارت غیرمستقیم والدین انجام گیرد. در این دوران به‌خصوص توجه به سلامت روان نوجوان اهمیت بسیار زیادی دارد و والدین نقش اساسی در این زمینه خواهند داشت - والدین پراسترس و عصبانی یا حسود و افسرده هرگز نخواهند توانست سلامت روان نوجوان خود را تامین كنند در نتیجه نوجوان برای محبت و رفع نیازهای روحی و روانی خود به دنبال افرادی غیر از والدین خواهد گشت و این می‌تواند زمینه‌ای برای شروع رفتارهای پرخطر در نوجوان شود.
▪ خودمراقبتی در دوران جوانی و میانسالی كه شامل توجه به سلامت جسم از طریق معاینات منظم توسط پرسنل بهداشتی می‌باشد. برای بررسی سلامت جسمی لازم نیست كه حتما فرد بیمار باشد تا به پزشك مراجعه كند بلكه در برنامه خودمراقبتی قبل از وقوع بیماری و جهت حفظ سلامتی بایستی برای معاینات روتین به پزشك مراجعه كرد. توجه به سلامت روان و داشتن برنامه‌ای برای زندگی مشترك، فرد را نیازمند مشورت با افراد دیگر و به‌خصوص مشاوران خانواده و روانشناسان می‌سازد.
▪ خودمراقبتی در دوران سالمندی شامل معاینات منظم و آزمایشات روتین منظم است. البته لازم به توضیح است كه در تمام این سنین، ورزش حرف اول را در حفظ سلامت افراد خواهد داشت كه برحسب سن، نوع ورزش نیز متفاوت خواهد بود ولی آنچه مسلم است در تمامی سنین پیاده‌روی منظم در فضایی آرام و خوش آب و هوا تاثیر بسیار خوبی بر سلامت جسم و روان خواهد داشت.‌

دكتر ژاله معارف‌دوست

منبع : روزنامه سلامت