مردی که در صدسالگی فیلم می‌سازد

هرگاه از کارگردان پرتغالی مانوئل دی اولیویرا یاد می‌شود، ناخودآگاه عبارت «پیرترین فیلمساز فعال جهان» نیز به زبان می‌آید. مهم‌ترین کلمه این عبارت را باید صفت «فعال» دانست.
اولیویرا که دسامبر گذشته صد ساله شد، از سال ۱۹۹۰ (۸۲ سالگی‌اش) حداقل سالی یک فیلم ساخته است. درخشش دیرهنگام او در این حرفه، پس از یک دوره طولانی کناره‌گیری از سینما، تمام نظریاتی را که درباره دوران خلاقیت یک هنرمند بیان شده، به چالش می‌طلبد. خلاقیت مهارنشدنی اولیویرا که در فیلم‌هایش به زیبایی تجلی می‌یابند، به‌راستی قابل تحسین است.
گرچه اولیویرا در اروپا یکی از استادان هنرمند، هم‌پایه بونوئل، درایر و برسون شناخته می‌شود اما در ایالات‌متحده کمتر کسی او را می‌شناسد.
به‌رغم حضور مرتب اولیویرا در جشنواره فیلم نیویورک، کمتر فیلمی از او در سینماهای آمریکا اکران عمومی یافته است. بدین ترتیب برنامه بزرگداشتی که به زودی در سینماتک BAM برای اولیویرا برگزار خواهد شد می‌تواند فرصت مناسبی برای تماشای بسیاری از فیلم‌های کمتر دیده‌شده او باشد. طی این بزرگداشت ۱۸ فیلم از ۲۸ فیلم الیویرا در کنار ۴ فیلم کوتاه او، از جمله «کار در رودخانه دورو» (۱۹۳۱) نخستین فیلم اولیویرا، نمایش داده خواهد شد. خود اولیویرا نیز احتمالا هنگام نمایش جدیدترین فیلمش «کریستف کلمب ـ معما»
ـ که بخشی از آن در نیویورک فیلمبرداری شده ـ در این برنامه حضور خواهد داشت.
سیر عجیب کارنامه فیلمسازی اولیویرا ـ او در چهل سال اول فعالیتش تنها ۳ فیلم بلند و تعدادی فیلم کوتاه ساخت ـ تا حدودی متاثر از تاریخ پرتغال است. اولیویرا در اوپورتو و در خانواده‌ای ثروتمند به دنیا آمد. او در جوانی به ورزش‌هایی مانند پرش با نیزه و اتومبیل‌رانی می‌پرداخت و حتی مدتی نیز به عنوان آکروبات کار کرد. ورود اولیویرا به سینما همزمان با به قدرت رسیدن آنتونیو سالازار، دیکتاتور پرتغال، در سال ۱۹۳۲ بود. شرایط کشور باعث شد سال‌ها طول بکشد تا اولیویرا بتواند نخستین فیلم نئورئالیستی خود «آنیکی-بوبو» (۱۹۴۲) را بسازد. اوضاع در دهه‌های بعدی نیز چندان بر وفق مراد اولیویرا نبود، به ویژه که او مخالفتش را با حکومت استبدادی پنهان نمی‌کرد.
اولیویرا اخیرا در گفت‌وگویی چنین گفت: «هیچ وقت اهل سیاست نبوده‌ام. تنها دلمشغولی‌ام انسانیت بوده و به همین خاطر مخالف هرگونه فعالیت ضدبشری هستم.»
اولیویرا در دوران بیکاری اجباری، همراه با همسرش در مزرعه‌ای که به ارث برده بود، مشغول زراعت شد. «در این دوران درس‌های بی‌شمار درباره کشاورزی، ارتباطات انسانی با کشاورزان و حتی درباره قوانین تغییرناپذیر طبیعت درباره زمین آموختم.» طی این سال‌ها او تقریبا هیچ‌گونه فعالیت فیلمسازی را تجربه نکرد اما توانست بینش خود را تا حد ممکن توسعه دهد. «زمان زیادی برای فکرکردن و مطالعه درباره ماهیت هنری سینما داشتم. در نتیجه نسبت به بسیاری از اصول قطعی گذشته‌ام دچار شک و تردید شدم.»
این تفکرات باعث شد تا اولیویرا الگوهای جدیدی برای کار در سینما بیابد: «سادگی تراژدی‌های یونان باستان و رئالیسم رنسانس.»
وقتی اولیویرا در سال ۱۹۳۱ نخستین فیلم خود «کار در رودخانه دورو» را با تدوین شاعرانه ساخت، نظریه‌های مونتاژ شوروی، تاثیر زیادی بر فیلمسازان آن دوره گذاشته بودند. با گذشت زمان، همان‌طور که سینمای الیویرا متفکرانه‌تر شد، شیوه تدوینش هم آرام‌تر شد و از آنچه خود «شیوه‌ای عجیب که تصاویر باید بلامنقطع پشت سر هم می‌آمدند» توصیف می‌کرد فاصله زیادی گرفت.
«آداب بهاری» (۱۹۶۳)، دومین فیلم اولیویرا، از محوری‌ترین آثار اوست. این فیلم اگرچه به ظاهر تئاتری فیلم شده است اما حالتی مستندوار نیز دارد و کنایه‌های سیاسی نیز در آن راه داشته‌اند. تعلیق میان فیلم داستانی و مستند
ـ میان سطوح گوناگون واقع‌گرایی و فرم‌های نمایشی ـ از دلمشغولی‌های همیشگی اولیویرا بوده است و به وضوح در «انقلاب میخک» (۱۹۷۴)، فیلمی که بلافاصله پس از سقوط سالازار برای جبران گذشته‌ها ساخت، قابل مشاهده است.
فیلم‌های اولیویرا معمولا با صفاتی مانند نقاشی‌وار یا تئاتری توصیف می‌شوند. قاب دوربین برای اولیویرا همانند صحنه تئاتر است و بازیگران او عموما به صورتی شمرده و دکلمه‌مانند و حتی گاهی رو به دوربین، صحبت می‌کنند. این شیوه بیان مستقیم نیز بخشی از نظریات اولیویرا درباره «سینمای متقابل» است: «هیچ فیلمی بدون حضور تماشاگران کامل نخواهد شد.»
شهرت جهانی اولیویرا از سال‌های ۱۹۹۰ و زمانی آغاز شد که او از ستارگان فیلم‌های هنری مانند مارچلو ماسترویانی، کاترین دونوو، میشل پیکولی و جان مالکوویچ در کنار بازیگران ثابت پرتغالی‌اش (به ویژه لوئیس میگوئل سینترا و لئنور سیلوریا) بهره گرفت. با وجود این فیلم‌های او که مملو از اطلاعات تاریخی، فلسفی و الهیات هستند هیچ‌گاه در بازار فیلم‌های هنری با موفقیت همراه نبوده‌اند. شاید بتوان گفت اولیویرا به عنوان هنرمندی که از قید پیری آزاد شده، همان‌گونه که «کایه دو سینما» زمانی درباره او نوشت، «فراتر از قوانین رفتاری و اقتصادی» سینما است.

منبع:هرالدتریبیون، ۶ مارس
دنیس لیم

منبع : روزنامه تهران امروز