آیت الله معرفت و دفاع از مواضع قرآنی شیعه

بدون شک قرآن مجید در میان شیعیان از مقامی بالا برخوردار است . انبوه روایات منقول از امامان معصوم در اهمیت قرآن کریم گویای این حقیقت است که آنان قرآن را محور همه چیز قرار داده اند. و عالمان برجسته شیعه نیز در طول تاریخ گذشته با وجود محرومیت ها در همین مسیر حرکت نموده و آثاری ارزشمند را به جهان اسلام ارایه کرده اند . بعد از حدود ۹ قرن تفسیر ارزشمند مجمع البیان با توجه به سبک خاص خود هنوز بی بدیل است و از مصادر اصلی تفسیر شمرده می شود. با این همه عدم سازش پیروان مذهب اهل بیت (ع ) با حاکمان ظالم و در نتیجه قلت امکانات موجب شد تا شیعیان نتوانند به طور کامل به وظیفه خود در این عرصه عمل نمایند و به اهداف خود جامعه عمل بپوشند.
اما در سه دهه گذشته عوامل متعددی سبب رشد و شکوفایی مباحث قرآنی میان شیعیان شد.
سه عامل عمده این نهضت عمیق دینی از این قرارند :
۱) وجود علامه طباطبایی با نگارش تفسیر ارزشمند « المیزان » و تربیت شاگردانی در این عرصه ;
۲) پیروزی انقلاب اسلامی ایران با گرایش شیعی ودر نتیجه ایجاد زمینه ای گسترده برای مباحث قرآنی ;
۳) تلاش عده ای از علمای معاصر
یکی از چهره های درخشان که به طور دایم و در عرصه های مختلف به مباحث قرآنی به شکل تخصصی همت گمارد مرحوم آیت الله استاد معرفت بود. ایشان در سه دهه اخیر مشغول فعالیت در زمینه معارف قرآنی به زبان عربی و فارسی در حوزه علمیه قم و دانشگاه ها به شیوه پژوهش تالیف تدریس هدایت پایان نامه ها و شرکت در نشست های قرآنی بودند و صدها شاگرد تربیت کردند که برخی از آنان هم اکنون خود محوری برای کارهای قرآنی شمرده می شوند.
مهمترین هدف وی پر کردن خلا مباحث قرآنی با تکیه بر مبانی شیعی به زبانی جهانی و قابل فهم برای مذاهب مختلف اسلامی بود تا بتواند خدمتی شایسته به اهل بیت (ع ) پیامبر(ص ) کرده باشد . (۱ )
در این مقاله به شکل مختصر به دو موضوع می پردازیم :
روش دفاع استاد معرفت (ره ) از مواضع قرآنی شیعه ;
نمونه هایی از تقویت مبانی قرآنی شیعه و دفاع از آنها;
روش دفاع استاد معر فت (ره ) از مواضع قرآنی شیعه
یکی از ویژگی های استاد معرفت (ره ) نوآوری در مباحث اسلامی است . خود ایشان می گویند : انگیزه من برای نوشتن برخی کتاب ها این بود که خلایی را که در بدنه علوم قرآنی به وجود آمده پر شود(۲ )
نکته بسیار مهم در شناخت استاد معرفت (ره ) شناخت شیوه و روش او در مباحث قرآنی است بدون شناخت اهداف اسلوب و شیوه ایشان نوشتن در مورد او ناروا و گاهی غلط انداز است . برای آنکه به شیوه ایشان بیشتر آشنا شویم باید چند مساله را مورد عنایت قرار داد که عبارتند از :
الف) چگونگی دفاع استاد معرفت از مواضع قرآنی
با تامل در آثار استاد خواهیم دانست که لااقل روشهای ذیل را مورد نظر خود قرار داده بودند :
▪ ایجاد سلسله ای از کتب علوم قرآنی موافق با مواضع قرآنی شیعه ;
▪ دفاع از مواضع قرآنی شیعه و پاسخ به اتهام های مخالفان نسبت به مواضع قرآنی شیعه ;
▪ رشد و پرورش گرایش های قرآنی شیعیان و به خصوص طلاب و دانشجویان .
▪ پاسخ به شبهات غیرمسلمانان در عرصه قرآن ;
▪ اصلاح برخی اشتباهات گذشتگان در مباحث قرآنی ;
▪ اصلاح و تنقیح روایات تفسیری و نگارشی نو در تفسیر اثری قرآن مجید;
▪ توجه به مباحث نو و جدید در عرصه علوم قرآنی و تفسیر;
▪ تقریب نگاه فقهی تاریخی علمی و تفسیری به قرآن مجید;
ب) تعامل سازنده با دیگر مذاهب
استاد معرفت با شناخت روحیات پیروان مذاهب دیگر خواسته اند قدمی مفید برای تمامی مسلمانان بردارند و با حفاظت بر مبانی شیعه کسی را بی جهت از نیش قلم خود مجروح نگرداند.
روش استاد معرفت (ره ) پیشینه ای به درازای عمر شیعه دارد و غیر از نمونه های فراوان در قرون اولیه می توان مرحوم طبرسی و کتاب ارزشمند مجمع البیان را مثال زد. مرحوم طبرسی نه تنها بر اصول که بر تمامی فروع شیعه اصرار می ورزد اما در سرتاسر این کتاب باارزش هیچ گاه به مخالفان خود دشنام نداده آنان را به استهزا نگرفته بلکه مقدسات آنان را محترم شمرد از صحابه روایات بی شماری نقل کرده در بسیاری از موارد آرای آنان را پذیرفته است بدون آنکه به شکل مطلق کلامشان را معتبر داند یا همه را عادل پندارد و همین مساله موجب آن شده که به جهان اهل سنت راه یابد و عالمان شیعه و سنی از تفسیر بهره برند وحتی وزارت اوقاف مصر خود به تجدید چاپ آن اقدام می کند (۳ ) و شیخ الازهر بر آن مقدمه ای نیکو زند و تجلیلی به بار ماندنی از او بنماید آری حتی افرادی مثل دکتر محمدحسین ذهبی در مقابل آن کرنش می کند و تنها از شیعه بودن مولف اظهار تاسف می نماید!(۴ )
آری تحقق اهداف قرآنی شخصیتی مانند استاد معرفت (ره ) در تعامل سازنده در عرصه قرآنی با عالمان مذاهب دیگر شاخصه های خاصی را داراست از جمله :
▪ پرهیز از دشنام اهانت و تحقیر مخالفان ;
▪ بهره برداری از منابع مورد قبول و متقن
▪رعایت انصاف و عدالت ;
▪ دریافت مطالب صحیح و حق که در آثار دیگر مذاهب اسلامی در زمینه قرآن یافت می شود;
▪ رعایت اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط ;
▪ انصاف در نقادی و روحیه نقدپذیری با رویکردی تقریبی جهت تعامل سازنده با دیگر مذاهب
▪ حق مداری و حق محوری در تمامی عرصه ها;
▪ تاکید و تقویت مشترکات وکاهش موارد اختلافی تا حد امکان
▪ احترام به مقدسات دیگران و توجه به حساسیت های آنان ;
▪ رفع ابهام از موارد تهمت زا و توضیح منطقی مبانی قرآنی شیعه ;
ج) روش استاد معرفت (ره ) در ارزیابی تفسیر صحابه
در مورد صحابه افراط و تفریط صورت می گیرد. عده ای تمامی آنان را عادل بهشتی و معصوم می دانند. گروه دیگری همه صحابه را جز تعداد اندکی از آنان را به واسطه خبری ضعیف و عدم توجه به ده ها خبر موثق دیگر مرتد می داند. روش استاد معرفت اجتناب از افراط و تفریط و نیز تاکید بر مشترکات و کم رنگ کردن اختلافات و به کار بردن تعابیر قابل انعطاف در عین اصرار بر مبانی اصیل و اصول اعتقادی شیعه است . لذا همیشه باید به عنوان اصل حاکم بر تمامی نوشته های استاد این نکته را مدنظر قرار داد که استاد در صدد ارایه معارف شیعی با زبانی منعطف و قابل تحمل برای جهان اهل تسنن بوده است به همین دلیل در مورد صحابه و تعریف و تمجید و ارزشیابی سخنان آنان همین شیوه را دنبال کرده اند ولی به هیچ وجه ایشان معتقد به عدالت تمامی صحابه و حجیت کلام تمامی آنان نیست و می توان از نوشته های خود ایشان شواهدی اقامه نمود از جمله :
۱) بیان دو شرط اساسی برای حجیت قول صحابی
ایشان هم در « تفسیر و مفسران » و هم در اصل عربی آن و نیز در « التفسیر الاثری الجامع » با صراحت تمام برای حجیت قول صحابی دو شرط را ذکر می کنند :
الف . صحت سند; ب . بلند پایه بودن مقام صحابی . (۵ )
به وضوح روشن است که مقصود استاد معتبر دانستن کلام تمامی صحابه نیست چون با قید بلند پایه بودن مقام صحابی اکثر صحابه خارج می شوند چون بلندپایه بودن اصولا در هر موردی به کار رود جز اندکی را شامل نمی شود و استاد با دقت و در تمامی موارد این قید را اضافه کرده اند تا خواننده خبیر و آشنا به آثار استاد حقیقت را دریابد.
۲) ذکر برخی از روایات که نشانگر تایید موضع عالمان شیعه است
ایشان در همان تفسیر اثری جامع حدیثی را از عیون اخبار الرضا(ع ) نقل می کنند که محمدبن موسی از پدرش نصررازی نقل می کند که : امام رضا(ع ) در مورد گفتار پیامر(ص ) که فرموده است : « اصحاب من چون ستارگانند به هریک اقتدا کنید هدایت خواهید شد » مورد سوال واقع شد امام فرمود : این گفته صحیح است و منظورش صحابه ای بودند که بعد از ارتحال پیامبر(ص ) دین خود را تغییر و تبدیل نکرده باشد . (۶ )
و نیز در همان بخشی که در ارزش روایات صحابه در تفسیر اثری بحث می کنند این روایت را از امالی شیخ طوسی نقل می کنند که امام علی (ع ) فرمود : من شما را سفارش به صحابه پیامبرتان می کنم ... و مقصود من کسانی است که بعد از پیامبر(ص ) کار ناروا و بدعتی ایجاد نکرده باشند چراکه رسول خدا نسبت به این عده سفارش کرده است . (۷ )
و نیز ایشان در ذیل روایتی که از امام رضا(ع ) در نفی صحابی بودن معاویه به دلیل هجرت بعد از فتح مکه نقل می کند می گویند : چنین عبارتی بهترین اشاره برای خارج کردن امثال معاویه از زمره صحابه بلندپایه است همان هایی که بدعت گزاری کردند و به بدعت گزاران جای دادند بدعتکاری آنان در دین و اتخاذ روشی برخلاف روش رسول گرامی اسلام (ص ) کاشف آن است که آنان بر جاهلیت اولیه باقی مانده و ایمان در قلبشان جای نگرفته و پذیرش اسلامشان اختیاری نبوده است . (۸ )
علاوه بر موارد فوق در نهایت کار ایشان قید دیگری را نیز برای اعتبار روایات صحابه بیان می دارد و می گوید : لکن واجب است از خبر ضعیف و موضوع حذر کنیم . (۹ )
خبر ضعیف صحابه یعنی خبری که صحابه غیر موثق یا صحابی غیرممدوح و یا صحابی غیر امامی عادل نقل کرده باشد (۱۰ ) لازمه این شرط وجود افرادی غیرموثق یا غیرممدوح در میان صحابه است .
نمونه هایی از تقویت مبانی قرآنی شیعه و دفاع از آنها
تمامی آثار استاد طبق مبانی شیعه و براساس تقویت و دفاع از مواضع قرآنی اهل بیت (ع ) نگارش یافته است . لذا مواردی که ایشان از مواضع شیعه دفاع کرده اند بسیار زیاد و گوناگون است و نمی توان آنها را در یک مقاله تحلیل کرد اما به نمونه هایی اشاره می کنیم :
▪ تدوین علوم قرآنی براساس مبانی شیعه .
قبل از کتاب التمهید شیعه کتابی جامع در این زمینه نداشته است بدون شک کتاب « التمهید فی علوم القرآن » دانشنامه ای علوم قرآن شیعه شمرده می شود و در جهان شیعه قطعا بی نظیر و در جهان اهل سنت نیز بی بدیل است . (۱۱ )
▪ دفاع از موضع شیعه در مقابل اتهام تحریف
. بسیاری از عالمان شیعی در باره اتهام تحریف موضع گیری نموده و کتبی بسیار در این زمینه نوشته اند استاد معرفت (ره ) هم نه تنها به صورت متفرقه در کتب خود در این زمینه سخن گفته اند بلکه کتابی مستقل و عمیق تحت عنوان « صیانه القرآن من التحریف » تالیف کرده اند و مباحثی جالب را در آن بیان داشته اند و غیر از دلایل بطلان تحریف فصلی را نیز در تصریحات بزرگان اهل سنت در پیراستگی شیعه از اعتقاد به تحریف نگاشته اند.
نکته ای که ایشان در این کتاب نیز طرح کرده اند تفکیک کتب حدیث از اعتقاد است یعنی این چنین نیست که اگر در کتب حدیث شیعی روایاتی دال بر تحریف موجود باشد بتوان گفت شیعه معتقد به تحریف است ; زیرا اگر چنین باشد باید گفت تمامی فرق و مذاهب سنی نیز به تحریف قرآن مجید معتقدند; زیرا انبوهی از اخبار تحریف در جوامع حدیثی بزرگ و معروف اهل سنت وجود دارد که مستمسک گروهی به نام حشویه شده است . (۱۲ )
▪ پاسخ به شبهات مستشرقان با مبانی شیعی
از دیرباز زندیقان شبهه افکن بر قرآن اشکال هایی مطرح کرده اند و امامان معصوم بهترین پاسخ ها را بیان داشته اند و آثاری ارزشمند به یادگار گذاشته اند. یکی از آنها در کتاب توحید صدوق وجود دارد که حدیثی بسیار طولانی است که امام علی (ع ) در پاسخ به کسی که ادعا کرده بود در قرآن اختلاف و تناقض وجود دارد ایراد کرده است و به طور قطع شبیه آن در هیچ منبعی از منابع اهل سنت وجود ندارد . (۱۳ )
در عصر کنونی نیز تعدادی از مستشرقان بر قرآن ایرادهای گرفته اند برخی از ایرادها هم نشات یافته از تبیلغات سو برخی ازاهل سنت بر علیه شیعه بوده و همین امر بهانه ای شده در دستان عده ای از بی دینان لذا استاد معرفت (ره ) بر خود لازم دانسته اند مطالبی برای پاسخ دهی به شبهات بنویسند . و دست به تالیف کتابی به نام « شبهات وردود حول القرآن الکریم » زنند که در ۶۱۰ صفحه مطالبی بسیار ارزنده را شامل است . اکثر شبهات مطرح شده مربوط به اصل اسلام است . (۱۴ )
▪ تنقیح روایات تفسیری برای استحکام میراث شیعی
یکی از مشکلات اساسی در عرصه حدیث وجود روایاتی ضعیف و مشکل زا است . که تا کنون کاری جدی در تهذیب آنها انجام نشده اشت البته زمانی حضرت علامه طباطبایی خواستند این کار را در محدوده کتاب بحارالانوار به انجام رسانند اما گروهی مانع شدند. استاد معرفت با نگارش تفسیر الاثری تنقیح روایات شیعی را در عرصه تفسیر هدف خود قرار دادند و بیشترین روایات را در عرصه تفسیر آیات همراه با تنقیح و تهذیب علمی همراه با گروهی از محققان آغاز کردند. که تا انتهای سوره بقره کار بررسی را خود انجام دادند اما با رحلت جانسوز ایشان آنچه بعد از سوره بقره آماده شده است تنها انبوهی از روایات تفسیری فریقین است که بدون تنقیح و تهذیب استاد فعلا بر زمین مانده است .
▪ تقویت موضع شیعه در تعریف بطن آیات
از دیرباز شیعه متهم شده که با بطن گرایی بی ضابطه ظاهر قرآن را رها و برای اثبات عقاید خویش روی به تاویلی ناروا براساس وجود بطون آیات آورده است . در اکثر کتبی که اهل سنت در باره مواضع قرآنی شیعه نگاشته اند بر تاویل شیعی اشکال کرده و آن را بهانه ای برای تهاجم قرار داده اند.
استاد معرفت معتقد است تاویل برخاسته از دلالت های التزامی کلام با لزوم غیربین است . یعنی تاویل بیان همان معنای واقعی است که مراد آیه است اما با دلالتی پنهان که نیازمند دقت نظر است . پس تاویل کوشش برای فهم معنای عام و کلی و در عین حال خفی و پنهان است که در بطن آیه وجود دارد . (۱۵ )
طبق رای استاد در بطن یابی آیات باید حداقل سه مرحله را پیمود :
ـ استخراج معنای کلی آیه که هدف و مراد واقعی خداوند از انزال آن بوده است .
ـ الغای قیود و خصوصیات همراه آیه که در مراد خداوند دخیل نیستند .
ـ تطبیق قاعده بر مصداق های جدید و موارد نو .
ایشان درباره تاویلهای موجود در روایات دو نوع کار کرده اند :
الف . رد بسیاری از روایات ناصحیح که تاویل های ناروا را به امامان نسبت داده و بهانه ای در دستان دشمنان اهل بیت (ع ) شده است .
ب) تبیین روایات تاویلی صحیح و تایید آنها.
در مورد اول مذهب باطنیه را به باد انتقاد می گیرد. و در مورد دوم نمونه هایی را ذکر می کنند و به توضیح آنها می پردازد. به عنوان مثال در آیه شریفه « والسما رفعها ووضع المیزان الا تطغوا فی المیزان واقیموا الوزن بالقسط ولا تخسروا المیزان » (۱۶ ) ابتدا روایاتی را ذکر می کند که منظور از میزان عدل است (۱۷ ) سپس روایتی که میزان را امام عادل میداند می آورد(۱۸ ) و پس از آن روایتی نقل می کند که منظور از « میزان » امام است (۱۹ ) و در نهایت روایتی از امام باقر(ع ) می آورد که می فرماید :
قسط در ظاهر همان عدل است و عدل در باطن امام علی بن ابیطالب (ع ) است . (۲۰ )
نیز می گویند :
تاویل میزان به امام علی (ع ) بدان جهت است که او معیار بازشناسی حق از باطل است . (۲۱ )
▪ رابطه ویژه اهل بیت با قرآن
استاد کتابی به نام « اهل البیت (ع ) و القرآن الکریم » نوشته اند و مبانی شیعه در « رابطه اهل بیت (ع ) و قرآن » را تبیین نموده و نیز فصل هشتم کتاب تفسیر و مفسران را به این موضوع اختصاص داده اند.
استاد معرفت هم رابطه عمیق ولایی با ائمه (ع ) داشته اند و هم از نظر اعتقادی دارای ایمانی کامل نسبت به آنان بوده به طوری که تمامی فعالیتهای قرآنی خود را برای تبیین مقام آنان انجام می دادند . (۲۲ )
در اینجا به چند نمونه از آرای استاد معرفت (ره ) پیرامون رابطه اهل بیت (ع ) با قرآن اشاره می شود :
الف) اهل بیت (ع ) آگاه به معانی تمام آیات
استاد معرفت عبارت ها و روایات مختلفی در این زمینه ذکر می کنند. از جمله : ابن مسعود می گوید :
قرآن را نزد بهترین مردم پس از پیامبر به پایان بردم . به او گفته شد : او کیست گفت علی بن ابیطالب . و نیز ابن مسعود می گوید :
قرآن براساس هفت حرف نازل شده است و هیچ حرفی نیست مگر اینکه ظاهر و باطنی دارد و علم ظاهر و باطن آنها همه نزد علی بن ابیطالب (ع ) است . (۲۳ ) و نیز امام صادق (ع ) می فرماید :
همواره خداوند میان ما اهل بیت (ع ) کسانی را برمی گزیند که قرآن را از آغاز تا انجام می داند(۲۴ )
ب . ضرورت تمسک به اهل بیت (ع ) در مباحث قرآنی
مرجعیت اهل بیت (ع ) و ضرورت تمسک به آنان یکی از مبانی شیعه در مورد قرآن کریم است . استاد معرفت دومین نتیجه ای که از حدیث ثقلین می گیردند عبارت است از : تداوم امامت اهل بیت (ع ) در طول حیات امت و اثبات مرجعیت آنان بعد از پیامبر(ص ) در فهم امور دینی و قرآنی است آن هم مرجعیتی خطاناپذیر همانند مرجیعت قرآن . (۲۵ )
از سید امین عاملی نقل می کند که پیامبر در حدیث ثقلین اهل بیت (ع ) را با قرآن در چند چیز یکسان قرار داده است . (برخی از موارد از این قرار است : )
۱) مانند قرآن مردم مامور به تمسک به اهل بیت (ع ) هستند .
۲) هرکس تمسک به آنان کند گمراه نخواهد شد همان طور که در تمسک به قرآن گمراه نمی شود .
۳) جدایی از ایشان یا پیشی گرفتن بر آنان یا عقب ماندن از آنان جایز نیست . (۲۶ )
ج) نقش اهل بیت (ع ) در تفسیر
استاد معرفت در انتهای جلد اول تفسیر و مفسران و بعد از ذکر ده مساله پیرامون تفسیر اهل بیت (ع )
می گویند : گرچه در این بخش سخن به درازا کشید همین نمونه های ده گانه کافی بود تا روشنگر این جهت باشد که کلید اصلی فهم قرآن ـ به طور کامل ـ در دست عترت طاهره است و چاره ای جز سر فرود آوردن در پیشگاه رفیع این خاندان نیست : « اولک الذین هد& الله فبهداهم اقتده ;(۲۷ ) اینان همان هایی هستند که خدا هدایشان کرده پس هدایتشان را پیروی کرده و راه خود را بیاب . » (۲۸ )

محمدعلی اسدی نسب
پاورقی :
۱ ـ ر . ک : آفتاب معرفت ویژه نامه چهلمین روز ارتحال ص .۱۲
۲ ـ آفتاب معرفت ویژه نامه چهلمین روز ارتحال ص ۱۱ (سخنرانی علامه در نکوداشت خود)
۳ ـ مجمع البیان فی علوم القرآن (مقدمه ) چاپ مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی .
۴ ـ ر . ک : التفسیر والمفسرون ج ۲ ص .۷۶
۵ ـ ر . ک : التفسیرالاثری الجامع ج ۱ ص ۹۱۱ ; و ر . ک : تفسیر و مفسران ج ۱ ص ۲۸۶ و التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب ج ۱ ص .۳۰۱
۶ ـ التفسیر الاثری الجامع ج ۱ ص ۱۰۳ حدیث .۱۰۳
۷ ـ همان ص ۱۰۳ ح .۹۳
۸ ـ التفسیر الاثری الجامع ج ۱ ص ۱۰۴ ذیل حدیث شماره .۹۷
۹ ـ همان ص .۱۰۵
۱۰ ـ ر . ک : حدیث شناسی استاد جعفر سبحانی ص ۵۰ با ترجمه محسن احمدوند .
۱۱ ـ روزی اینجانب به ایشان عرض کردم کتاب التمهید در جهان شیعه بی نظیر است ایشان فرمودند نه تنها در جهان شیعه بلکه در میان اهل سنت همانندی ندارد و کتابی با این عنوان و محتوا و وسعت نگارش نیافته است .
۱۲ ـ ر . ک : تحریف ناپذیری قرآن ص .۱۵۹
۱۳ ـ ر . ک : توحید صدوق ص ۲۵۴ ـ ۲۶۹ حدیث .۵
۱۴ ـ ر . ک : شبهات رودود ص ۱ ص .۶۱۰
۱۵ ـ ر . ک : التاویل فی مختلف المذاهب و الآرا ص ۳۳ ـ ۶۲ ; و التفسیر الاثری الجامع ص ۲۹ ـ .۴۸
۱۶ ـ الرحمن ۷ ـ .۹
۱۷ ـ بحارالانوار ج ۱۰ ص .۱۸۷
۱۸ ـ بحارالانوار ج ۲۴ ص ۳۰۹ ح .۱۲
۱۹ ـ تفسیر عیاشی ج ۱ ص ۱۸۹ ح .۱۹
۲۰ ـ همان ص ۱۸۸ ـ ۱۸۹ ح .۱۸
۲۱ ـ ر . ک : التاویل فی مختلف المذاهب و الارا ص ۶۲ ـ .۶۴
۲۲ ـ ر . ک : آفتاب معرفت یادنامه چهلمین روز ارتحال ص ۹ ـ .۸
۲۳ ـ ر . ک : تفسیر و مفسران ج ۱ ص ۴۴۷ به نقل از تاریخ دمشق ج ۳ ص ۲۵ شماره .۱۰۴۸
۲۴ ـ همان ص ۴۴۸ به نقل از بصائر الدرجات ص ۱۹۴ شماره .۶
۲۵ ـ التفسیر و المفسرون ج ۱ ص .۴۴۲
۲۶ ـ ر . ک : همان ص ۴۴۳ ـ ۴۴۲ به نقل از اعیان الشیعه ج ۱ ص .۳۷۰
۲۷ ـ انعام .۹۰
۲۸ ـ تفسیر و مفسران ج ۱ ص .۵۲۸
دفاع از مواضع قرآنی شیعه پاسخ به شبهات غیر مسلمانان در عرصه قرآن رشد و پرورش گرایش های قرآنی توجه به مباحث نو و جدید در عرصه علوم قرآنی تقویت نگاه فقهی تاریخی علمی و تفسیری به قرآن مجید از جمله روش هایی است که آیت الله معرفت نسبت به آن ها اهتمام ویژه داشت
تحقق اهداف قرآنی استاد معرفت در تعامل سازنده در عرصه قرآنی با عالمان دیگر مذاهب شاخصه های خاصی را داراست که برخی از آنها عبارتند از : پرهیز از اهانت و تحقیر مخالفان بهره برداری از منابع مورد قبول و متقن رعایت انصاف و عدل رعایت اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط حق مداری تقویت مشترکات و کاهش موارد اختلاف رفع ابهام از موارد تهمت زا و توضیح مبانی قرآنی شیعه

منبع : روزنامه جمهوری اسلامی