جست و جوی عرفان اسلامی

نگاه فنی به مساله عرفان خصوصا در جوامع شرقی از دیر باز مورد توجه اندیشمندان بوده که حاصل آن هزاران کتابی است که در این باره به رشته تحریر در آمده است.
کتاب «سرچشمه های عرفان» همان گونه که از نامش پیداست بیش از آن که به مراتب گرایش های عرفانی بپردازد ،به شکل پدیدآیی آن توجه نشان داده است.
نصرت الله فروهر در این کتاب مانند دیگر کتاب اش یعنی «تصوف» به ریشه های یک حرکت و رشد و تکامل آن در روند تاریخ پرداخته که در نوع خود قابل مطالعه نصرت الله فروهر در این کتاب به دلیل تاثیر پذیری مردم عربستان از باورهای مصری در مرحله نخست به باورهای مصر و اندیشه های آنان(تا آن حد که آیات قرآن بر تایید آن ها تاکید داشته) پرداخته و پس از آن به تمدن میان رودان(سومر،اکد،بابل و آشور) پرداخته و در جاهایی که باور های آنان به نوعی با (باورهای اسلامی) نزدیکی داشته با دقت تمام با ذکرآیات و احادیث مورد اشاره قرار داده است. است.
همان گونه که در بخشی از مقدمه کتاب آمده مردم روزگار باستان به ویژه در آسیای میانه و نزدیک به دلایل جغرافیایی و شرایط اقلیمی همواره در حرکت و سفر و مهاجرت بوده اند و باورشان موضوع هجرت که نوعی کنده شدن از هرگونه تعلق است به عنوان اصل پذیرفته شده و حتی در باورهای دینی شان جلوه گری کرد،نتیجه این سفر و هجرت موجب تلاقی باور ها و فرهنگ ها و تمدن ها شده و حاصل آن ها در باورهای دینی جلوه کرده و همین سبب شده است که مردم مصر با مردم شمال جزیره العرب(فنیقیه-آسیای صغیر- ایران و یونان) در ارتباط فرهنگی باشند،از سوی دیگر اعراب با مردم آریایی که در شرق میان رودان قرار داشتند به نوعی در رابطه بوده اند ، چنان که وجود ایرانیان ساکن یمن در عصر هخامنشی می تواند دلیل روشنی بر این مدعا باشد.
نصرت الله فروهر در این کتاب به دلیل تاثیر پذیری مردم عربستان از باورهای مصری در مرحله نخست به باورهای مصر و اندیشه های آنان(تا آن حد که آیات قرآن بر تایید آن ها تاکید داشته) پرداخته و پس از آن به تمدن میان رودان(سومر،اکد،بابل و آشور) پرداخته و در جاهایی که باور های آنان به نوعی با (باورهای اسلامی) نزدیکی داشته با دقت تمام با ذکرآیات و احادیث مورد اشاره قرار خواننده در این کتاب با خواندن فصل هایی چون دین و جهان بینی مصر،خدایان و مومیایی کردن مردگان تا رسیدن بشر به مراتب کمال و عرفان به شکلی قابل دفاع با سیر تکامل و جایگاه عرفان آشنا می شود،نکته ای که به دلیل نوع نگاه نویسنده به مسئله ای درونی تبدبل می گردد. داده است.
«سرچشمه های عرفان» کتابی است که گرچه در فصل هایی از موضوع اصلی دور افتاده، اما تحریک ذهنیت خواننده که تا کنون با سویه دیگری از مسئله عرفان روبرو بوده را می توان به عنوان یک گرایش نو در پژوهش های عرفانی به حساب آورد.
فروهر در این کتاب با ایجاد فصل هایی متنوع به چند و چون پدیدآمدن عرفان در ادیان و گرایشات مختلف پرداخته و بر این نکته مهم تاکید کرده است که وجود عرفان به خودی خود ریشه در یکتا پرستی دارد و خیزش های اصلی و اساسی آن را باید از بستر دین اسلام جستجو کرد.
خواننده در این کتاب با خواندن فصل هایی چون دین و جهان بینی مصر،خدایان و مومیایی کردن مردگان تا رسیدن بشر به مراتب کمال و عرفان به شکلی قابل دفاع با سیر تکامل و جایگاه عرفان آشنا می شود،نکته ای که به دلیل نوع نگاه نویسنده به مسئله ای درونی تبدبل می شود.
یکی از محسنات کتاب«سر چشمه های عرفان» نگاه همه سویه فروهر به بحث محوری یکی دیگر از بخش های این کتاب که هدف پرداختن به ریشه های اصلی و اثر گذار عرفان اسلامی است بخشی به نام«نظریه اجمالی به روش صحابه سده اول هجری» است که فروهر در بخشی از آن چنین نوشته است:«...سلمان ،ابوذر و مقدادو... همه در عین حال که مرد تقوی و فضیلت بودند ودر آن راه می کوشیدند مرد زندگی و تلاش نیز بودند و در خیر و شر و سرنوشت جامعه خود به عنوان عضو زنده و فعال شرکت می کردند و در مسائل سیاسی و اجتماعی و مبارزه با ظلم و بیداد و انحرافات دیگر در صف اول مبارزان قرار داشتند....» کتاب است،او سعی کرده در این باره هیچ نکته ای را نگفته باقی نگذارد.
فروهر در بخش دیگری از مقدمه کتاب به شیوه زندگی و گرایش های مردم ایران زمین قبل از پذیرش دین اسلام اشاره کرده و نوشته است:«وضع دینی در کشور ایران که باورهای مردم هنگام حمله اعراب شکل می داد موضوعی است که اشاره به آن ضرورت دارد، زیرا بسیاری از عقاید ایرانی در سه سده اول زیر عنوان های عربی امکان ظهور پیدا کرده است.
شاید مجبره و قدریه و...زائیده همین باورهای غیر عرب محدوده اسلام بوده باشد و معتزله و اشاعره که جلوه های دیگر این باور بوده و در محدوده حکومت عباسی از زمان حسن بصری امکان بروز یافت و در باورهای صوفیه بعدی اثری غیرقابل انکار بر جای گذاشت را بتوان در همین راستا مورد تحلیل قرار داد ....»
یکی دیگر از بخش های این کتاب که هدف پرداختن به ریشه های اصلی و اثر گذار عرفان اسلامی است بخشی به نام«نظریه اجمالی به روش صحابه سده اول هجری» است که فروهر در بخشی از آن چنین نوشته است:«...سلمان ،ابوذر و مقداد و... همه در عین حال که مرد تقوی و فضیلت بودند ودر آن راه می کوشیدند مرد زندگی و تلاش نیز بودند و در خیر و شر و سرنوشت جامعه خود به عنوان عضو زنده و فعال شرکت می کردند و در مسائل سیاسی و اجتماعی و مبارزه با ظلم و بیداد و انحرافات دیگر در صف اول مبارزان قرار داشتند....»
اشاره به موضوع فوق برای خواننده ای که تا پیش از این با بخشی از انحرافات با نام عرفان آشنا یکی از محسنات کتاب«سر چشمه های عرفان» نگاه همه سویه فروهر به بحث محوری کتاب است،او سعی کرده در این باره هیچ نکته ای را نگفته باقی نگذارد. شده وگرایش های مختلف آن را خوانده است می تواند به مثابه یک کلاس درس به حساب آید، خصوصا در آن بخش که به شکلی مستقیم به نقش شخص پیامبر(ص) در جلوگیری ازرواج عرفان غیر مورد نظر اسلام اشاره کرده است:«...اگر چه صحابه و مسلمانان صدر اسلام پیرو روش عملی و معتدل –حد وسط-اسلام بودند و آن روش را از کردار و گفتار پیامبر گرفته بودند و زندگی خود را با آن گونه رفتار مطابقت می دادند، اما گاهی افراط و تفریط هایی که در رفتار مسلمانان پدید می آمد پیامبر آنان را مورد انتقاد قرار می داده و از رواج آن جلوگیری می کرد.....»
کتاب «سرچشمه های عرفان» سال ۱۳۸۷در شمارگان۱۶۵۰ نسخه و قیمت ۵۵۰۰ تومان توسط نشر افکار عرضه شده است.

منبع : خبرگزاری کتاب