از کاروانسراها تا هتلهای‌ ۵ ستاره‌

مسافرانی‌ كه‌ می‌خواستند آبگینه‌، ابریشم‌ و ادویه‌ به‌ غرب‌ ببرند یا برای‌ دیدن‌ شرق‌ افسانه‌یی‌ به‌ آن‌ سو سفر كنند، همیشه‌ از ایران‌ عبور می‌كردند. از طرف‌ دیگر، ایرانیان‌ كه‌ همیشه‌ میهمان‌نوازی‌ را مهم‌ترین‌ ویژگی‌ خود می‌دانستند با ساخت‌ كاروانسراها، رباط‌هاو منزلگاه‌ها به‌ عنوان‌ نخستین‌ مراكز اقامتی‌ به‌ سبكی‌ منحصر به‌ فرد آن‌ را به‌ جزئی‌ از فرهنگ‌ و تاریخ‌ خود تبدیل‌ كردند. اما مهمانخانه‌ به‌ سبكی‌ كه‌ امروز مراكز اقامتی‌ می‌خوانیم‌ برای‌ نخستین‌ بار در سال‌ ۱۲۶۰ خورشیدی‌ در شهر قزوین‌ تاسیس‌ شد. این‌ مهمانخانه‌ برای‌ استراحت‌ سفرای‌ خارجی‌، قبل‌ از ورودشان‌ به‌ تهران‌ ساخته‌ شده‌ بود و نگهبانی‌ و ارایه‌ خدمات‌ در آن‌ برعهده‌ دو تن‌ از نوكران‌ شاهی‌ بود. اولین‌ هتل‌ پایتخت‌ نیز یك‌ سال‌ بعد توسط‌ مردی‌ فرانسوی‌ تاسیس‌ و مدیریت‌ شد.البته‌ در این‌ دوران‌ نیز همچون‌ ادوار گذشته‌، كاروانسراهای‌ متعددی‌ در مسیرهای‌ مختلف‌ كشور برای‌ رفاه‌ حال‌ مسافران‌ ساخته‌ می‌شدند. اما در این‌ سال‌ها حتی‌ با وجود ساخت‌ هتل‌ و مهمانسراها این‌ حرفه‌ چندان‌ مورد توجه‌ عمومی‌ قرار نداشت‌ و مدیران‌ این‌ مراكز با مشكلات‌ جدی‌ مواجه‌ بودند.سنت‌ مهمان‌نوازی‌ ایرانیان‌ همیشه‌ تهدیدی‌ جدی‌ برای‌ صنعت‌ هتلداری‌ محسوب‌ می‌شد. چرا كه‌ مردم‌ این‌ مرز و بوم‌ اقامت‌ در منزل‌ خویشان‌ و اقوام‌ را به‌ سكنا گزیدن‌ در مراكز اقامتی‌ مانند هتل‌ ترجیح‌ می‌دادند. به‌ گونه‌یی‌ كه‌ حتی‌ مدیران‌ نخستین‌ مراكز اقامتی‌ هم‌ برای‌ جلوگیری‌ از ورشكستگی‌ مجبور می‌شدند از آگهی‌های‌ مطبوعاتی‌ بهره‌ بگیرند. این‌ داستان‌ تا امروز هم‌ ادامه‌ دارد . اكنون‌ نیز بیش‌ از ۷۰ درصد مردم‌ هنوز ترجیح‌ می‌دهند منزل‌ دوستان‌ و اقوام‌ را برای‌ اقامت‌ كوتاه‌مدت‌ خود در طول‌ سفر انتخاب‌ كنند.بنابراین‌، ایران‌ در اوایل‌ این‌ قرن‌ دارای‌ تعداد معدودی‌ هتل‌ و مهمانسرا در چند شهر كشور مانند تهران‌، قزوین‌، رشت‌ و بندر انزلی‌ (پهلوی‌) بود كه‌ این‌ تعداد اندك‌ نیز عموما توسط‌ خارجیان‌ اداره‌ می‌شد.این‌ شرایط‌ ادامه‌ داشت‌ تا سرانجام‌ در سال‌ ۱۳۱۵ خورشیدی‌ موسسه‌یی‌ با عنوان‌ «موسسه‌ مهمانخانه‌ها»، با بهره‌برداری‌ از چند مهمانخانه‌ فعالیت‌ هتل‌داری‌ خود را آغاز كرد و ۲۷ سال‌ بعد، در فروردین‌ ماه‌ ۱۳۴۲ سازمان‌ جلب‌ سیاحان‌ نیز موظف‌ شد نظارت‌ بر تاسیس‌ و اداره‌ مهمانخانه‌های‌ سطح‌ كشور و درجه‌بندی‌ آنها را برعهده‌ گیرد. صنعت‌ هتلداری‌ ایران‌ سال‌های‌ بعد را نیز هم‌چنان‌ با مشكلات‌ و كمبودهای‌ بسیاری‌ كه‌ بخشی‌ از آنها ناشی‌ از فرهنگ‌ عمومی‌ مردم‌ بود گذراند. اما به‌ نظر می‌رسد طی‌ بیش‌ از ۱۲۴ سالی‌ كه‌ از تاسیس‌ نخستین‌ هتل‌ ایرانی‌ گذشته‌ هیچ‌ مقطع‌ زمانی‌ به‌ اندازه‌ سال‌های‌ بعد از انقلاب‌ اسلامی‌ بر سرنوشت‌ غم‌انگیز این‌ صنعت‌ در ایران‌ موثر نبوده‌است‌.در سال‌ ۱۳۵۸ شورای‌ انقلاب‌ با ادغام‌ چهار شركت‌ (شركت‌ سهامی‌ گشت‌های‌ ایران‌، شركت‌ سهامی‌ مركز مهمانخانه‌های‌ ایران‌، شركت‌ سهامی‌ سازمان‌ مراكز جهانگردی‌ برای‌ ورزش‌های‌ زمستانی‌ و شركت‌ جهانی‌ تاسیسات‌ جهانگردی‌) «سازمان‌ مراكز ایرانگردی‌ و جهانگردی‌» را به‌ منظور اداره‌ و بهره‌برداری‌ از واحدهای‌ پذیرایی‌ و اقامتی‌ موجود تشكیل‌ داد. سپس‌، بر اساس‌ مصوبه‌ ۲۹ بهمن‌ ۵۸ شورای‌ انقلاب‌ اجازه‌ خرید و اداره‌ هتل‌های‌ بنیاد علوی‌، یعنی‌ ۱۲ هتل‌ بزرگ‌ و مجلل‌ در سطح‌ كشور به‌ این‌ سازمان‌ واگذار شد.در سال‌ ۱۳۵۹ صنعت‌ هتلداری‌ كشور شاهد تعطیلی‌، ویرانی‌ و سوخته‌ شدن‌ ۱۲۰ واحد اقامتی‌ و فسخ‌ یك‌ جانبه‌ قرارداد اجاره‌ ۴۷ واحد اقامتی‌ دیگر از طرف‌ بخش‌ خصوصی‌ بود.از سوی‌ دیگر، فرهنگ‌ عمومی‌ كشور تحت‌ تاثیر حوادث‌ بعد از انقلاب‌، جنگ‌ تحمیلی‌ و تحریم‌های‌ اقتصادی‌ هتل‌ را كالایی‌ لوكس‌ و تجملی‌ تلقی‌ می‌كرد. در نتیجه‌ طی‌ این‌ سال‌ها، هتل‌ها به‌ مكان‌هایی‌ برای‌ اسكان‌ دانشجویان‌ و جنگ‌زدگان‌ تبدیل‌ شدند. صنعت‌ جهانگردی‌ به‌ پایین‌ترین‌ سطح‌ بهره‌وری‌ خود رسید و هتلداری‌ نیز به‌ عنوان‌ یكی‌ از بخش‌های‌ اصلی‌ این‌ صنعت‌ با مشكلات‌ بسیاری‌ مواجه‌ شد. به‌ گونه‌یی‌ كه‌ سازمان‌ ایرانگردی‌ و جهانگردی‌ در پایان‌ سال‌ ۵۸ به‌ علت‌ افزایش‌ چند برابری‌ دیون‌ كاركنان‌ و تعهدات‌ با مشكلات‌ بسیاری‌ روبرو شده‌ و توان‌ تامین‌ صرفا ۶۴۱ درصد از كل‌ هزینه‌های‌ موجود را داشت‌. بنابراین‌ در سال‌ ۱۳۶۱ دوباره‌ اداره‌ هتل‌های‌ یاد شده‌ به‌ بنیاد مستضعفان‌ سپرده‌ شد.آمار واحدهای‌ اقامتی‌ طی‌ سال‌های‌ جنگ‌ سیر نزولی‌ را نشان‌ می‌دهد به‌ گونه‌یی‌ كه‌ تعداد واحدهای‌ اقامتی‌ كشور شامل‌ هتل‌ و مهمانسرا با سیر منفی‌ ۱۴ درصدی‌ از ۳۸۵ باب‌ در سال‌ ۶۳ به‌ ۳۲۹ باب‌ در سال‌ ۶۷ می‌رسد و حدود هزار تخت‌ از مجموع‌ تخت‌های‌ واحدهای‌ اقامتی‌ سطح‌ كشور كاسته‌ می‌شود.علاوه‌ بر این‌ در سال‌ ۱۳۶۳ اشغال‌ مراكز اقامتی‌ توسط‌ گردشگران‌ خارجی‌ ۸۵۴ درصد بود كه‌ در سال‌ ۶۷ این‌ میزان‌ به‌ ۹۳ درصد كاهش‌ یافت‌. به‌ این‌ ترتیب‌ این‌ مراكز بخش‌ عمده‌یی‌ از درآمدهای‌ ارزی‌ خود را از دست‌ دادند.از سال‌ ۱۳۶۷ و پس‌ از پایان‌ جنگ‌، صنعت‌ گردشگری‌ در ایران‌ دوباره‌ به‌ عنوان‌ صنعتی‌ مفید و ارزآور مورد توجه‌ قرار گرفت‌. از این‌ سال‌ به‌ بعد، شاهد رشد كمی‌ در این‌ بخش‌ هستیم‌ به‌ گونه‌یی‌ كه‌ تعداد واحدهای‌ اقامتی‌ فعال‌ كشور در سال‌ ۱۳۷۷ با رشدی‌ بیش‌ از ۵۰ درصد به‌ ۶۱۳ باب‌ و تعداد تخت‌های‌ این‌ واحدها به‌ ۵۵ هزارو۳۸۲ تخت‌ افزایش‌ یافت‌.طی‌ همین‌ سال‌ها میزان‌ اشغال‌ تخت‌ها توسط‌ گردشگران‌ خارجی‌ با ۱۱ درصد رشد به‌ ۵ درصد و میزان‌ اشغال‌ تخت‌ها توسط‌ گردشگران‌ داخلی‌ با ۲۰ درصد كاهش‌ به‌ ۴۱ درصد رسید.كارشناسان‌ معتقدند علت‌ اصلی‌ بروز چنین‌ وضعیتی‌، مشكلات‌ و نارسایی‌های‌ فراوانی‌ است‌ كه‌ در نحوه‌ اداره‌ هتل‌ها بویژه‌ هتل‌های‌ ۵ ستاره‌ وجود دارد. تمامی‌ هتل‌های‌ ۵ ستاره‌ كشور متعلق‌ به‌ بخش‌ عمومی‌ و دولتی‌ است‌. بر اساس‌ آمار موجود، در این‌ سال‌ها سازمان‌های‌ دولتی‌ مانند سازمان‌ ایرانگردی‌ و جهانگردی‌، سازمان‌ تامین‌ اجتماعی‌، سازمان‌ بازنشستگان‌ كل‌ كشور، صنایع‌ دفاع‌، سپاه‌ پاسداران‌، سازمان‌ اوقاف‌ و ... مالك‌ ۲۰ درصد از اماكن‌ اقامتی‌ كشور هستند و ۵۶ درصد از مالكیت‌ این‌ اماكن‌ نیز برعهده‌ بخش‌ عمومی‌ مانند سازمان‌ سیاحتی‌ و مراكز تفریحی‌ بنیاد، شهرداری‌ و ... قرار دارد.به‌ گفته‌ صاحب‌نظران‌ و دست‌اندركاران‌ این‌ بخش‌، بیشتر بناها، تجهیزات‌ و خدمات‌ هتل‌ها با استانداردهای‌ لازم‌ فاصله‌ زیادی‌ دارند چرا كه‌ از سویی‌ تخصیا نیافتن‌ تسهیلات‌ بانكی‌ با شرایط‌ مناسب‌ برای‌ تجهیز و نوسازی‌ هتل‌ها، حمایت‌ نكردن‌ وزارت‌ بازرگانی‌ از هتلداران‌ برای‌ تامین‌ مواد و اقلام‌ موردنیاز، محاسبه‌ نشدن‌ هزینه‌های‌ عمومی‌ هتل‌ها مانند آب‌، برق‌ و ... با نرخ‌ مخصوص‌ صنوف‌، در نظر نگرفتن‌ میزان‌ متوسط‌ اشغال‌ هتل‌ها در فصول‌ مختلف‌ سال‌ برای‌ تعیین‌ دریافت‌ حقوق‌ و عوارض‌ قانونی‌ و توجه‌ صرف‌ به‌ ایام‌ خاصی‌ همچون‌ عید نوروز و ایام‌ تابستان‌، وجود تشكیلات‌ پذیرایی‌ موازی‌ هتل‌ها، دریافت‌ عوارض‌ متعدد از هتلداران‌ و ... صاحبان‌ این‌ صنعت‌ را در كسب‌ درآمد و تجهیز و نوسازی‌ مراكز خود با مشكلات‌ بسیاری‌ مواجه‌ كرده‌ است‌.از سوی‌ دیگر، كمبودهای‌ موجود در زمینه‌ آموزش‌ مدیریت‌ و كاركنان‌ هتل‌ها، نداشتن‌ آگاهی‌ كافی‌ از پیشرفت‌های‌ این‌ صنعت‌ در دنیا، اعمال‌ سلیقه‌ به‌ جای‌ فنون‌ هتلداری‌، كمبود نیروی‌ انسانی‌ كارآزموده‌ و آموزش‌ دیده‌ بر مشكلات‌ موجود افزوده‌ است‌. همچنین‌ نباید فراموش‌ كرد شرایط‌ فرهنگی‌ و اجتماعی‌ موجود نیز تاؤیر به‌سزایی‌ بر صنعت‌ هتلداری‌ داشته‌ است‌.به‌ هر حال‌، طی‌ سال‌های‌ بعد، صنعت‌ هتلداری‌
كشور با وجود مشكلات‌ بسیاری‌ كه‌ با آنها دست‌ و پنجه‌ نرم‌ می‌كرد، در بخش‌ كمی‌ هم‌چنان‌ با افزایش‌ روبرو بوده‌ بطوری‌ كه‌ تعداد مراكز اقامتی‌ كشور به‌ ۷۴۶ باب‌ با بیش‌ از ۶۱ هزار تخت‌ در سال‌ ۸۱ رسید. اما مشكلات‌ و نارسایی‌های‌ مختلف‌ در امكانات‌ فیزیكی‌، مبلمان‌ و تجهیزات‌، خدمات‌، نیروی‌ انسانی‌ و بهداشت‌ باعث‌ شد درصد اشغال‌ این‌ هتل‌ها به‌ ۴۳۵ درصد در همین‌ سال‌ برسد. در سال‌ ۸۱ میزان‌ اشغال‌ تاسیسات‌ اقامتی‌ توسط‌ گردشگران‌ خارجی‌ ۴۵ درصد و توسط‌ گردشگران‌ داخلی‌ ۳۰ درصد بود.البته‌ كارشناسان‌ معتقدند كاهش‌ درصد اشغال‌ طی‌ این‌ سال‌ها نشان‌دهنده‌ كاهش‌ آمار مشتریان‌ این‌ مراكز نیست‌ .به‌ عنوان‌ مثال‌ ۷۶۴ درصد ظرفیت‌ اشغال‌ در سال‌ ۶۸ برابر ۱۹ هزار و ۷۸۰ تخت‌ است‌، در حالی‌ كه‌ ۳۰ درصد ظرفیت‌ اشغال‌ در سال‌ ۸۱ برابر با ۲۱ هزار و ۵۹۴ تخت‌ است‌.البته‌ این‌ تحلیل‌ همچنین‌ می‌تواند نشان‌دهنده‌این‌ باشد كه‌ پراكندگی‌ در نظر گرفته‌ شده‌ برای‌ تاسیس‌ این‌ مراكز از الگوی‌ مناسبی‌ بهره‌ نمی‌برد بطوری‌ كه‌ شاهدیم‌ بسیاری‌ از مراكز اقامتی‌ در شهرهای‌ مختلف‌ كشور خالی‌اند و مراكز اقامتی‌ شهرهایی‌ مانند شیراز و اصفهان‌ در ایام‌ پرمسافر سال‌ با كمبود جا برای‌ اسكان‌ مسافران‌ خارجی‌ روبرو هستند.

رویا كاكاوند

منبع : روزنامه اعتماد