مروری بر تاریخچه و بیماریزایی ویروس آنفلوانزای H۵N۱

منظور از پاندمی ، یک واگیری جهانی آنفولانزا می باشد که توسط یک سویه جدید در جمعیت انسانی ایجاد می گردد و باعث ایجاد یک بیماری جدی و بدنبال آن انتقال آسان و گسترده بیماری از فردی به فرد دیگر می شود . سویه های پاندمی در نتیجه جا به جایی قطعات ژنی ژنهای هما گلوتینین (HA) و نورآمینداز (NA ) ویروس های آنفلوانزای مختلف (Antigenic shift) بوجود می آیند . باز آرایی (Reassortment ) بین ویروس های آنفلوانزا زمانی ایجاد می شود که یک سلول بطور همزمان با ۲ ویروس متفاوت (بعنوان مثال سویه H۵N۱ طیور و H۳N۲ انسان ) آلوده گردد . ماهیت قطعه قطعه (۸ قطعه )بودن ویروس آنفلوانزا باعث تبادل قطعات بین ویروس های متفاوت و ظهور ویروس های جدید می گردد .
● ویروس آنفلوانزای تیپ A طیور
آنفلوانزای طیور بیماری عفونی پرندگان می باشد که توسط سویه های تیپ A ویروس آنفلوانزا ایجاد می گردد . این بیماری اولین بار در ایتالیا در سال ۱۸۷۸ شناسایی گردید . مطالعات انجام گرفته در سال ۱۹۵۵ نشان داد که عامل این بیماری ویروس آنفلوانزا تیپ A می باشد .
تمام ۱۶ تحت تیپ آنفلوانزا از حدود ۹۰ گونه پرندگان وحشی ، پرندگان آبزی مهاجر ، مرغان نوروزی و پرندگان ساحلی به ظاهر سالم جدا گردیده اند و این پرندگان مخازن طبیعی ویروس آنفلوانزای A می باشند . احتمالا این پرندگان صدها سال می باشد که حاملین این ویروس در طبیعت هستند ، بدون اینکه دچار بیماری گردند و بهمین دلیل ویروس آنفلوانزا با این پرندگان سازگاری یافته است .
پرندگان فوق جابه جایی بالایی در طبیعت دارند و خصوصاً پرندگان آبزی وحشی بعنوان حاملین اصلی در نظر گرفته می شوند و این ویروس ها را فرسنگها جا به جا می کنند . اگرچه این پرندگان به بیماری آنفلونزا مبتلا نمی گردند ولی توسط ویروس های آنفلوانزا عفونی شده و ویروس را با حجم بسیار بالایی همراه مدفوع دفع می کنند . بطور کلی تمام پرندگان نسبت به ویروس آنفلوانزا حساس در نظر گرفته می شوند هر چند بعضی از آنها نسبت به بقیه حساستر می باشند . پرندگان بیمار طیف وسیعی از علائم بالینی شامل یک بیماری خفیف تا یک بیماری مسری و بسیارکشنده را بروز می دهند .
به فرم بسیار کشنده بیماری آنفلوانزا ، آنفلوانزای فوق حاد (Highly Pathogenic avian influenza ) گفته می شود . مشخصه این فرم از بیماری ، شروع ناگهانی، درگیری بالینی شدید و مرگ سریع می باشد . میزان مرگ و میر در این فرم بالینی در ظرف ۴۸ ساعت به ۱۰۰% می رسد .
بررسی ها نشان می دهند که پس از اینکه ویروس های با بیماریزایی پایین آنفلوانزای طیور (Low Pathogenic avian influenza ) به مدت کوتاهی در جمعیت طیور گردش می کنند ، می توانند دچار جهش شده و به
ویروس های فوق حاد تبدیل گردند . یک مثال برای این مطلب ویروس H۵N۲ می باشد که در بین سال های
۸۴-۱۹۸۳ در آمریکا شایع گردید . این ویروس در ابتدا بیماریزایی خفیفی داشت ولی پس از گذشت ۶ ماه به یک ویروس فوق حاد با میزان تلفات ۹۰% تبدیل گردید . مثال دیگر اپیدمی ویروس H۷N۱ در ایتالیا بود که در ابتدا بیماریزایی کمی داشت ولی بعداز ۹ ماه دچار جهش شده و فوق حاد گردید که باعث تلف شدن ۱۳ میلیون پرنده گردید.
با نگاهی به گذشته می توان فهمید که ویروس آنفلوانزای طیور خیلی به ندرت به انسان انتقال یافته و زمانیکه به انسان منتقل می گردد تنها باعث یک بیماری خفیف – معمولا التهاب ملتحمه– شده که پس از مدتی کاملا بهبود می یافته اند. ولی ویروس H۵N۱ ثابت نمود که یك استثناء می باشد و در سال ۱۹۹۷ باعث مرگ ۶ نفر از مجموع ۱۸ بیمار مبتلا به آنفلوانزای طیور در هونگ کونگ گردید . ویروس آنفلوانزای A به دلیل ویژگی های خاص خود یک خطر جدی برای بهداشت عمومی می باشد .
نخست اینکه این ویروس از لحاظ ژنتیکی نا پایدار بوده و به راحتی با سیستم دفاعی میزبان سازگاری می یابد چنانچه اگر در حین تکثیر ویروسهای آنفلوانزا اختلالاتی در ترکیب ژنوم آنها ایجاد شود این ویروس ها توانایی اصلاح آنها را نداشته بنابراین ترکیب ژنی آنها هنگام تکثیر در بدن انسان و حیوانات گاهی دچار تغییر می گردد و بدینگونه واریانت های جدید آنتی ژنی (Antigenic drift) ایجاد می گردند .دوم اینکه
ویروس های آنفلوانزای A می توانند با یکدیگر ادغام شده و قطعات ژنی خود را مبادله کرده و باعث ظهور ویروس های جدید شوند که با ویروس های والد خود از لحاظ ژنتیکی متفاوت می باشند . به این پدیده جا به جا یی ژنتیکی (Antigenic shift) گفته می شود . از آنجاییکه میزبانان نسبت به این ویروس های جدید بازآرایی شده هیچ ایمنی محافظت کننده ای ندارند و واکسنی نیز برای مقابله با آنها وجود ندارد ویروس های جدید توانایی ایجاد پاندمی را بطور بالقوه دارا می باشند .
تا امروز تنها تحت تیپ های H۵ و H۷ باعث واگیریهای فوق حاد آنفلوانزا گردیده اند و بعضی از واریانتهای این ۲ تحت تیپ می توانند باعث ایجاد یک بیماری بسیار کشنده شوند ولی در این میان یک میزبان واسط مورد نیاز می باشد.
ویروس های فوق حاد دارای مخازن طبیعی نمی باشند و فرایند ظهور آنها بدین صورت است که زمانیکه یک ویروس با بیماریزایی پایین آنفلوانزا که توسط پرندگان وحشی حمل می شوند وارد جمعیت ماکیان می شود دچار جهش شده و سویه های فوق حاد ظاهر می گردند . بدین ترتیب ویروسی که در بدن پرندگان وحشی دارای خصوصیات آنتی ژنی پایدار بود ، پس از وارد شدن به بدن ماکیان دچار تکامل سریع شده و با ایجاد جهش تبدیل به یک ویروس فوق حاد می شود. پس اگر ویروسی سریعاً شناسایی گردد می توان قبل از اینکه دچار جهش گشته و فوق حاد گردد آن را ریشه کن نمود.
● ویروسH۵N۱ طیور
در سالهای اخیر ویروس H۵N۱ نگرانی های زیادی را بوجود آورده است زیرا سریعاً در حال جهش می باشد و این توانایی را دارد که بسیاری از گونه های حیوانی را عفونی نماید. افزایش میزان شیوع H۵N۱در طیور وبدنبال آن افزایش احتمال انتقال مستقیم این ویروس ها به انسان این فرضیه را قوت بخشید که اگر انسان بطور همزمان با هر۲ ویروس H۵N۱ و آنفلوانزای انسانی آلوده شود میتواند بصورت یک ظرف مخلوط کننده عمل کرده وباعث ظهور تحت تیپ های جدید شود که مانند ویروس های آنفلوانزای انسان این توانایی را دارند که به راحتی از فردی به فرد دیگر انتقال یابند. هرچند تا کنون گزارشی مبنی بر انتقال ویروس H۵N۱ از فردی به فرد دیگر وجود ندارد ولی الگوی بیماریزایی این ویروس برای انسان در حال تغییر به سمت کسب این توانایی می باشد .
● واگیریهای اخیر H۵N۱
▪ ماکیان
الف) فاز نخست
در اواخر ۲۰۰۳ و اوایل ۲۰۰۴ واگیریهایی با ویروس H۵N۱ در ۸کشور آسیایی کامبوج، چین، اندونزی، تایلند، ژاپن، لائوس، کره جنوبی و ویتنام روی دادند . در ۸ژانویه ۲۰۰۴ ، دولت ویتنام تلفات سنگین ناشی از ویروس H۵N۱ در ۲مزرعه واقع در ایالت جنوبی این کشور را تایید نمود . ۳روز بعد، دولت ژاپن یک واگیری شدید با تحت تیپ H۵N۱ را در مزرعه ای واقع در کیوتو گزارش نمود. در طی ۳هفته پس از شروع واگیری ها در ویتنام ، این کشور ۴۰۰ واگیری که حداقل باعث عفونت ۳میلیون پرنده و مرگ دو نفر در ویتنام گردید را گزارش نمود.
در طی ۳ ماه بیش از ۱۲۰ میلیون پرنده تلف شده یا معدوم گردیدند و این بیش از کل تلفات ناشی از ویروس های آنفلوانزای فوق حاد در طی ۴ دهه گذشته در سراسر جهان بود . درچین ، که بیش از ۶۰ درصد مرغ ها در مزارع کوچک وسنتی پرورش می یابند ، واگیریهای H۵N۱ در بیش از ۳۱ استان روی داد. در این زمان واکسیناسیون طیور بصورت اجباری بعنوان یك اقدام کنترلی اتخاذ گردید.
ب) فاز دوم
هرچند پیش از فوریه ۲۰۰۴ میزان موارد ابتلا انسان به آنفلوانزای طیور کاهش یافت و واگیریهای H۵N۱ متوقف گردید ولی ۴ماه بعد گزارشاتی مبنی بر واگیریهای شدید در طیور چند کشور آسیایی از جمله مالزی که قبلاً از این بیماری پاک بود منتشر گردید . با اینکه وسعت این واگیریها کوچک بود و در طی تابستان و پاییز۲۰۰۴ تنها ۱میلیون پرنده را درگیر نمود ولی بررسی ها حاکی از تغییرات خطرناک در این ویروس ها بود . همچنین در این واگیریها چندین مورد ابتلا انسان روی داد که اكثر آنان جان باختند .
در این فاز مشخص شد که ویروس H۵N۱ می تواند به راحتی به یک ویروس پاندمی تبدیل گردد .
ج) فاز سوم
در۲۷ مارس۲۰۰۵ ایالت مرکزی کره جنوبی اولین گزارش آلودگی ماکیان این کشور با H۵N۱ را منتشر کرد. واگیریهای فراوانی در مزارع صنعتی این کشور روی داد و برای جلوگیری از انتشار بیشتر ویروس ،کشتار گسترده طیور در دستور کار قرار گرفت . در ۲۰ژوئن ۲۰۰۵ یک وا گیری در مزرعه ای در چین روی داد و ۱۴۹۰ پرنده این مزرعه کشتار شدند .
در ۱۱ ژوئن نیز در ویتنام در یك مزرعه ظرف مدت ۴ روز ۶۰۰۰ پرنده تلف شدند و ۷۰۰ پرنده باقی مانده نیز معدوم گردیدند.
دراول ژوئن ۲۰۰۵ ویروس H۵N۱ از مرغ هایی که در یک مزرعه پرورش اردک در فیلیپین نگهداری می شدند جدا گردید،به نظر می رسید که پرندگان مهاجر باعث انتقال بیماری به این مزرعه شده بودند. این اولین گزارش آنفلوانزا در فیلیپین بود وبدنبال آن صادرات مرغ این کشور به ژاپن متوقف گردید . ۲ هفته پس از این واقعه دولت ژاپن اعلام نمود که ۸۵۰۰ مرغ در مزرعه ای بعلت تایید H۵N۱ معدوم شدند .
● میزان پراکندگی H۵N۱
▪ اردک های اهلی و غاز های وحشی
الف) اردک های اهلی
اخیراً نشان داده شده است که اردک های اهلی می توانند علائم بیماری آنفلوانزا را نشان دهند و ویروس H۵N۱ را بصورت فوق حاد دفع کنند . این یافته بسیار نگران کننده بود زیرا نشان می داد که اردک ها می توانند بطور پنهان در انتقال H۵N۱ نقش داشته باشند. بطور کلی اردک ها می توانند ویروس های آنفلوانزای طیور را با حجم بالایی توسط مدفوع دفع کنند بدون اینکه علائم بالینی مشخصی را نشان دهند . این مسئله جلوگیری از مواجهه انسان با پرندگان بیمار را دشوار می سازد چون ما نمی دانیم که آیا این پرنده عفونی می باشد یا خیر و همین طور روشن می سازد که چرا در بسیاری از موارد اخیر واگیری انسان با ویروس H۵N۱هیچگونه سابقه تماس قبلی با طیور بیمار وجود ندارد. مشکل اساسی اینجاست که در مناطق روستایی خانواده ها اردک و مرغ را بصورت آزاد در محوطه زندگی خود پرورش
می دهند و کودکان آزادانه با این پرندگان بازی می کنند . مشکل دیگر جنبه اقتصادی می باشد و اینکه خانواده های روستایی از طریق پرورش همین اردک ها و مرغ ها امرار معاش می کنند .
ب) غاز های وحشی و سایر پرندگان
تا این اواخر واگیریهای آنفلوانزای طیور در پرندگان وحشی تنها در میان یکسری پرندگان شکاری ،كلاغ ها و پرندگانی که در اسارت انسان هستند(Captive birds) ، روی داده است .در سال ۲۰۰۴، H۵N۱ باعث بروز ۲ واگیری در طیف وسیعی از پرندگان در اسارت شامل انواع جغد و عقاب در کشور کامبوج گردید .
این پرندگان از گوشت تازه و لاشه مرغ هایی تغذیه شده بودند که احتمالاً آلوده به ویروس H۵N۱ بودند. احتمال دیگر انتشار بیماری از یک بازار زنده فروشی که در ۵۰کیلومتری محل نگهداری این پرندگان در اسارت قرار داشت ، بود. بدنبال آن انواع مختلفی از حواصیل ها (herons) و مرغان ماهیخوار (egrets ,cranes ) آلوده گردیدند. در یک واگیری دیگر خانواده طوطی سانان (Psittacines) عفونی گردیدند که در آن کلا ۸۶ پرنده تلف شدند. در اول ماه ژوئن ۲۰۰۵ چین یک واگیری H۵N۱ را در میان پرندگان وحشی این کشور گزارش نمود که باعث مرگ ۱۰۰۰ پرنده مهاجر گردید .
در ۸ ژوئن نیز یک واگیری دیگر در چین رخ داد که ۴۶۰ غاز را تلف نمود و ۱۳۵۰۰ غاز باقی مانده معدوم شدند . تا ۷ جولای ، ۶۰۰۰ پرنده مهاجر توسط H۵N۱ تلف شدند . در این واگیریها هیچ موردی از آلودگی انسان گزارش نگردید . این نخستین بار بود که بیماری آنفلوانزا بین پرندگان آبزی وحشی انتقال می یافت و باعث تلفات سنگین می شد (سابقا این ویروس ها تنها از طیور اهلی به پرندگان وحشی انتقال یافته بودند ) قبلا در سال ۲۰۰۴ یک مورد آلودگی با H۵N۱ در شاهین (peregrine falcon ) گزارش شده بود .
در ۱۸ اکتبر ۲۰۰۴ ویروس H۵N۱ از ۲ عقاب كاكلدار (Crested hawk eagre) در فرودگاه بروکسل در بلژیک جداگردید . این عقاب ها قاچاق شده بودند. با اینکه این ۲ عقاب علائم بیماری را نشان نمی دادند معدوم گردیدند . ویروس H۵N۱ از هر ۲ عقاب جدا گردید و ۲۵ نفر از افرادی که در فرودگاه با این ۲ عقاب بطور مستقیم و غیر مستقیم در تماس بودند آزمایش شده و داروی اسلتامیویر را در یک برنامه پیشگیری کننده مصرف کردند.
از این میان تنها یک دامپزشک که این عقابها را آسان میری (euthanized ) کرده بود علائم بالینی بیماری آنفلوانزا را بصورت یک التهاب ملتحمه دو طرفه bilatral conjunctivite)) نشان داد . مدارکی مبنی بر چگونگی آلوده شدن این عقابها وجود ندارد ولی این احتمال هست که آنها کمی قبل از قاچاق شدن از لاشه مرغ های عفونی تغذیه کرده بودند و به همین دلیل در زمان ضبط شدن علائم بیماری را نشان نمی دادند . احتمال دیگر این است که پرندگان وحشی مقاومت بالایی در برابر آنفلوانزای طیور دارند و پیش از آنکه علائم بالینی را بروز دهند بطور ناگهانی میمیرند .
● شیوع H۵N۱ در پستانداران
در دهه ۱۹۷۰ آزمایش بر روی گربه های اهلی نشان داد که آنها می توانند توسط ویروس آنفلوانزای هنگ كنگ عفونی گردند . نتایج مشابهی در آزمایشات انجام گرفته پس از واگیریهای ۲۰۰۴-۲۰۰۳ بر روی گربه های اهلی که از طریق داخل نایی و تغذیه با مرغ های آلوده به H۵N۱ عفونی شده بودند بدست آمد .گربه ها ویروس را دفع کرده، علائم تخریب شدید و منتشر آلوئولی را نشان داده و ویروس را به گربه های سالم قراول (Sentinel) انتقال می دادند که این یافته ها حاکی از حساسیت آنها به ویروس های آنفلوانزای طیور و نقش محتمل آنها در اپیدمیولوژی
ویروس های آنفلوانزای طیور می باشد .
پس از آنکه عفونت آنفلوانزای طیور در شیرهای دریایی آمریکا گزارش گردید ، این مطلب مطرح شد که ویروس های آنفلوانزای طیور در طبیعت از پرندگان به پستانداران انتقال می یابند. مطالعات آزمایشگاهی انجام گرفته در دهه ۸۰ میلادی نشان دادند که ویروس های آنفلوانزای طیور می توانند در دستگاه تنفس پستانداران (خوک ، راسو ، گربه ) با تیتیر بالایی (....................... ) تکثیر یابند .
حداکثر میزان تیتر ویروس در روزهای ۲ تا ۴ پس از تلقیح دیده می شد و این مشابه الگوی عفونت با ویروس های آنفلوانزای انسان و سایر حیوانات در این پستانداران مورد آزمایش بود .
در دسامبر ۲۰۰۳ ، ۲ ببر (panthera tigers ) و ۲ یوزپلنگ (Panthera pardus ) در باغ وحشی در کشور تایلند علائم بالینی آنفلوانزا را نشان داده و بطور غیر منتظره ای تلف شدند . در همان زمان تعداد زیادی از مرغ های موجود در اطراف این باغ وحش با علائم تنفسی و عصبی تلف شده بودند .
تحقیقات بیانگر دخالت H۵N۱ در این مرگ و میرها بود . حیوانات فوق با لاشه تازه مرغ های تهیه شده از یک کشتارگاه محلی تغذیه شده بودند . آزمایش PCR عفونت با H۵N۱ را در ببرها و یوز پلنگ ها تایید نمود . این اولین گزارش از آلودگی و مرگ توسط ویروس های آنفلوانزای طیور در گوشتخواران بود و بیانگر طیف گسترده میزبانان ویروس H۵N۱ بود .
در ۱۱ اکتبر ۲۰۰۴ نیز یک واگیری سنگین در ببرهای تایلند روی داد. ۱۴۷ ببر از مجموع ۴۱۸ ببر موجود در یک پارک وحش علائم تب بالا رونده به همراه یک پنومونی پیشرونده و شدید را نشان می دادند مشخص شد که عفونت این ببرها در اثر تغذیه با لاشه مرغهای آلوده با H۵N۱ بوده است . شواهدی از انتقال بیماری از ببری به ببر دیگر بدست نیامد .

دكتر مهدی بوربور-گروه علمی پژوهشی شركت تلاونگ

منبع : موسسه مرغداری ایران