جایی برای تعامل‌

چندی پیش استادان و محققان گروه ارتباطات و مطالعات فرهنگی دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، علامه طباطبایی، امام صادق و دانشكده صدا و سیما، گرد هم جمع شدند تا تولد نخستین انجمن علمی ارتباطات و مطالعات فرهنگی را رسما اعلام كنند و هیأتی را برای مدیریت این انجمن علمی - تحقیقاتی برگزینند. هر چند كه اكنون چند مركز تحقیقاتی انگشت شمار به طور محدود و جداگانه به انجام تحقیقات در زمینه ارتباطات و مطالعات فرهنگی مشغولند، اما ایجاد نهادی مشترك میان این دو قشر برای نخستین‌بار است كه تجربه می‌شود. نشریه فرهنگ و پژوهش با دو تن از اعضای هیأت مدیره‌ این انجمن درباره ضرورت‌های تشكیل انجمن علمی ارتباطات و مطالعات فرهنگی و دغدغه‌های تحقیقاتی آن به گفت‌وگو پرداخته است.
در حالی كه در حوزه‌های تخصصی علوم اجتماعی در سطح بین‌المللی تغییرات بنیادینی رخ داده است، اما جامعه‌شناسی از دهه ۸۰ میلادی بسیاری از اصول موضوعه خود را كه باید برای فهم پدیده‌های اجتماعی بیرونی تغییر می‌داده، بازنگری نكرده است، به همین دلیل پارادایم‌های كهنه و سنتی جامعه‌شناسی امروز قابلیت فهم پدیده‌های اجتماعی را ندارند، اما به دلیل تحولاتی كه در جهان واقعی رخ داده است، باید جامعه‌شناسی نیز به فكر پارادایم‌های جدیدی برای فهم این پدیده‌ها باشد. این سخنانی است كه دكتر حمید عبداللهیان استاد دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برای تبیین ضرورت ایجاد انجمن تازه تأسیس ارتباطات و مطالعات فرهنگی بیان می‌‌كند.
وی در این باره توضیح می‌دهد: از زمانی كه اینترنت به زندگی آدم‌ها آمده و جهان مجازی شكل گرفته، جهان واقعی هم شكل‌دیگری به خود گرفته است، به همین دلیل باید تغییرات اجتماعی را براساس مكانیز‌م‌های ارتباطی تبیین كنیم، این در حالی است كه علوم اجتماعی با وجود تحولات چشمگیری كه در حوزه ارتباطات و فن‌آوری‌های اطلاعات رخ داده، در بنیان‌های نظری خود تغییری نداده است.
دكتر عبد‌اللهیان اضافه می‌كند: هر چند كه تا قبل از دهه ۹۰ مطالعات فرهنگی به مرور در انگلستان، كانادا و فرانسه انجام می‌شد، اما این مطالعات در قالب‌های جامعه شناختی بود، حتی آثار تئودورآدورنو و جورج لوكاچ را نیز باید در حوزه مطالعات فرهنگی صرف دید، بدین معنا كه در آثار ایشان، امور اجتماعی كماكان تحت تأثیر مسائل اقتصادی است و اگر فرهنگی نیز وجود دارد، میان نسبت اجتماع و اقتصاد است، به همین دلیل آنها از تئوری مصرف فرهنگ استفاده می‌كردند. به گفته دكتر عبداللهیان برای نخستین بار "باومسن" بود كه در دهه ۹۰ از لزوم ایجاد تغییر در حوزه مطالعات اجتماعی سخن گفت و باز در همین دهه بود كه به مرور بسیاری از گروه‌های جامعه‌شناسی به تدریج توسعه مطالعات فرهنگی را آغاز كردند.
مدیر گروه ارتباطات دانشگاه تهران اضافه می‌كند: اكنون مطالعات زیادی در حوزه مصرف انجام شده است كه نشان می‌دهد مصرف صرفا امری اقتصادی نیست و گاهی بیشتر از آنكه جنبه اقتصادی داشته باشد، امری فرهنگی است، از همین رو امروز بحث‌هایی چون سرمایه نمادین در حوزه‌ تعاملات اجتماعی رخ داده است. هر چند كه به اعتقاد دكتر عبداللهیان هنوز به آن حد از توانایی برای تغییر در بنیان‌ها و اصول موضوعه علوم اجتماعی نرسیده‌ایم، اما حداقل اینكه امروز علمی به نام مطالعات فرهنگی نه به عنوان بخشی از جامعه‌شناسی بلكه به عنوان علمی مستقل شكل گرفته است. مثلا امروز در دانشگاه ساسكس رشته مطالعات فرهنگی و رسانه تدریس می‌شود.دكتر عبداللهیان بازنگری در اصول علوم اجتماعی را عامل حفظ توجه به دستاوردهای علمی پژوهشگران معرفی می‌‌كند و می‌گوید: در دهه ۸۰ و قبل از آن، عام‌گرایانه‌ بودن نتایج تحقیقات علوم اجتماعی از قواعد اولیه علوم اجتماعی دانسته می‌شد، اما اكنون این عام‌گرایی پذیرفته نیست. تصور كنید كه چقدر بد می‌شود كسانی كه در زمینه جامعه‌شناسی مصرف كار می‌كنند، به آن نتایج عام‌گرایانه دست نیابند و به همین دلیل ما آنها را بی‌اعتبار تلقی كنیم و با این كار موجب سرخوردگی و فرار آنها شویم. وی از لزوم پیوند‌زدن مطالعات فرهنگی و مطالعات رسانه‌ای برای تبیین پدیده‌های اجتماعی و رفتارهای فردی و اجتماعی سخن می‌گوید: بسیاری از كنش‌های فرهنگی افراد ارتباطی با وضعیت و منابع اقتصادی آنها ندارد، مثلا خانواده‌هایی هستند كه الگوی مصرف‌شان با درآمد آنها هیچ تناسبی ندارد یا ترجیحات ارزشی آنها با درآمدشان همخوانی ندارد، یعنی ما تحت تأثیر متغیر‌هایی هستیم كه ماهیت‌شان چندان اقتصادی نیست، مثلا بسیاری از شوهای تلویزیونی بر رفتار مصرفی و اقتصادی افراد تأثیر می‌گذارد، یعنی چیزی ماورای نسبت فرد با عناصر اقتصادی وجود دارد كه كنش‌های اقتصادی را شكل می‌دهد، بنابراین باید جایی برای ساماندهی مطالعه این گونه موضوعات وجود داشته باشد. به اعتقاد دكتر عبداللهیان جایی بهتر از یك نهاد علمی - صنفی فرا دانشگاهی كه مطالعات فرهنگی و رسانه‌ای را در یك تركیب متعادل در بر بگیرد، وجود ندارد. برای شكل‌گیری این انجمن، چه توجیهی بالاتر از ساماندهی مطالعات فرهنگی و رسانه‌ای، جمع‌كردن محققان و فهم دغدغه‌ها و كمبود‌های حوزه مطالعات فرهنگی.
وی با بیان اینكه در حال حاضر مطالعات فرهنگی در ایران سامانمند نیست، می‌گوید: آیا این بد نیست كه رشته مطالعات فرهنگی در دانشگاه علامه تدریس شود و ما ندانیم كه آنها چه می‌كنند یا آنها از آنچه در حوزه مطالعات ارتباطی رخ می‌دهد، آگاه نباشند؟
دكتر عبداللهیان به روابط متقابل جامعه‌شناسی و ارتباطات اشاره می‌كند و می‌‌گوید: اگر در گذشته جامعه‌شناس، تولید‌كننده مواد برای رشته ارتباطات بود، امروز پیشرفت در حوزه ارتباطات و نقش آن در فرهنگ‌سازی این ارتباطات است كه مواد مورد نیاز برای انجام مطالعات جامعه‌شناختی را در حوزه فرهنگ تولید می‌كند. عضو انجمن ارتباطات و مطالعات فرهنگی، دلایل معرفت شناسانه‌ای هم برای ایجاد این انجمن ذكر می‌كند. علم ارتباطات پیشرفت‌هایی در حوزه كنش‌های ارتباطی داشته كه حاصل آن تولید عناصر و ارزش‌های جدید فرهنگی است، در واقع باید دستگاهی وجود داشته باشد كه این تولید‌ات ارتباطی را كه جنس آنها فرهنگی است، به دایره مسأله‌پردازی و مطالعه درآورد. دكتر عبداللهیان به تصویر كشیدن مختصات ایران از لحاظ ارتباطی را اولین گام این انجمن معرفی می‌كند، اعضای این انجمن با تولیدات و تعاملات فكری خود می‌توانند بگویند كه ایران به لحاظ ارزشی و در حوزه ارتباطات چه جایگاهی دارد. ازهمین‌رو، تولید آمار و اطلاعات در حوزه مطالعات فرهنگی و ارتباطات - چیزی كه اكنون از نبودش رنج می‌بریم - مهم‌ترین و ضروری‌ترین كاری است كه این انجمن می‌تواند انجام دهد تا از این تشتت‌ آرا در زمینه مطالعات فرهنگی كاسته شود. وی اضافه می‌كند: انجمن ارتباطات و مطالعات فرهنگی باید به عنوان وظیفه ارگانیك خود خلاءهای كشور را در حوزه مطالعات فرهنگی و رسانه‌ای شناسایی و روش‌های پركردن این خلاها را نیز روشن كند. نوع نظام ارتباطی ما موجب می‌شود كه نوع خاصی از ارزش‌ها و مطالعات فرهنگی را داشته باشیم و به همین دلیل در حوزه ارتباطات نخستین قدم برای محققان عضو انجمن، جمع‌آوری داده‌های اولیه و به توافق رسیدن بر سر درستی این داده‌هاست. دكتر عبداللهیان به رشد سریع جهان مجازی و افزایش روز افزون تعاملات مجازی اشاره می‌‌كند و می‌‌گوید: در محیط مجازی، كنشگران از احساس آزادی عمل بیشتر و آمادگی پذیرش بالاتری برخوردارند، آدم‌هایی كه در جهان مجازی عمل می‌كنند، می‌توانند در بلندمدت كنش‌هایی از خود بروز دهند كه با ارزش‌های جهان واقعی ایران تطابق ندارد، این بدان معناست كه ما ممكن است تحت تأثیر مكانیزم‌های فرهنگی‌ قرار بگیریم كه برای آن هیچ برنامه‌ای نداشته‌ایم.هم اكنون، یعنی در سال ۱۳۸۳، هیچ اطلاعاتی از شكل‌گیری جهان مجازی در ایران نداریم، در حالی كه سایر كشورها مسأله ارتباطات و ارتباطات فرهنگی را جدی گرفته‌اند تا دریابند طرز عمل محصولات جهان مجازی كه در پی پیشرفت‌های ارتباطی به وجود می‌آیند، چیست؟ درنهایت دكتر عبداللهیان كه به گفته خود از مدت‌ها پیش دغدغه تأسیس انجمن ارتباطات و مطالعات فرهنگی را داشته، یك وظیفه صنفی نیز برای این انجمن قائل است، دفاع از حقوق پژوهشگران حوزه مطالعات فرهنگی و ارتباطات و در نهایت گفت‌وگو با وزارتخانه‌ها و نهاد‌های مختلف برای كمك به شكل‌گیری این نهاد كه همچنان ادامه دارد. آنها باید قانع شوند كه تولیدات علمی این نهال نوپا را سرمایه اجتماعی بدانند و برای آن سرمایه‌گذاری كنند.
دكتر حمید عبداللهیان عضو هیأت مؤسس انجمن، بزرگ‌ترین ضرورت تشكیل این انجمن را در سطح ملی جست‌وجو می‌كند. با توجه به سیاست‌های دولت در برنامه چهارم توسعه مبنی بر توسعه مبتنی بر دانایی و نیز پیشرفت‌های شگرفی كه در دهه ۹۰ میلادی و اوایل قرن ۲۱ در حوزه ارتباطات صورت پذیرفته، تأسیس انجمن ارتباطات و مطالعات فرهنگی ایران دیگر تنها یك ضرورت دانشگاهی قلمداد نمی‌شود، بلكه اكنون یك ضرورت ملی به شمار می‌آید. مدیر گروه ارتباطات دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، با اشاره به اهمیت تأمین دانایی در حوزه ارتباطات، می‌افزاید: دولت نیز با درك منطقی از تحولات ارتباطاتی مدرن، نام وزارت پست و تلگراف و تلفن را به وزارت ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات تغییر داد تا جهت‌گیری این وزارتخانه را به سمت تأمین دانایی در حوزه ارتباطات هدایت كند. وی اضافه می‌كند: تأسیس انجمن ارتباطات و مطالعات فرهنگی این هدف را با برقراری ارتباط منطقی میان نظام ارتباطات رسمی و تحولات فرهنگی كه حاصل این ارتباط است، تأمین خواهد كرد.
دكتر عبداللهیان در این باره توضیح می‌دهد: اختلاف برداشت‌ها در حوزه ذهنی ارزش‌های اجتماعی در میان جوامع، بدون شناخت سازوكار‌های ارتباطاتی كه انتقال ارزش‌ها از آن طریق انجام می‌پذیرد، غفلت‌های علمی را در حوزه ارتباطات سبب خواهد شد كه شایسته جامعه ایران كه خود پی‌ریزی بسیاری از این ارزش‌ها را بر عهده داشته، نخواهد بود.
وی سپس به توصیف ارتباط میان شكل‌گیری نیروهای اجتماعی مدرن و بستر ارتباطاتی كه به اعتقاد او در درون آن هنجارها و ارزش‌ها تولید یا باز تولید‌ شده‌اند، می‌پردازد و می‌گوید: پرداختن به این مسائل كه مجموعه‌ای از مسائل سخت‌افزاری مانند تكنولوژی و صنعت ارتباطات، مسائل نرم‌افزاری چون جامعه‌شناسی ارتباطات، مطالعات فرهنگی، زبان‌شناسی، نشانه‌‌شناسی، ارتباطات قومی، حقوق ارتباطی و نظایر آن و نیروهای اجتماعی درگیر در كنش‌های نوین ارتباط و نیروهای علمی درگیر در ساخت و پرداخت نظری مفاهیم نظری را شامل می‌شود، دیگر از عهده یك رشته دانشگاهی و یا حتی یك دانشگاه بر نمی‌آید.
وی ادامه می‌دهد: باید نهادی فراگیر‌تر وجود داشته باشد كه با برجسته‌سازی مسائل نوین ارتباطی آنها را از طریق مباحث علمی به نهاد‌های علمی - دانشگاهی منتقل كند تا نه تنها پاسخ‌های لازم برای آنها و نحوه دخالت آنها در برنامه‌های توسعه مشخص ‌شود، بلكه با برقراری كنش‌های علمی میان رشته‌ای، هماهنگی لازم را میان كنش‌های علمی هر رشته علمی با رشته مربوط دیگر فراهم آورد.
دكتر عبداللهیان ایجاد نهاد علمی - تحقیقاتی را، عامل هماهنگ شدن پیشرفت‌های سخت افزاری و نرم‌افزاری در زمینه ارتباطات اجتماعی و مطالعات فرهنگی معرفی می‌كند و می‌گوید: این انجمن می‌‌تواند بین رشته‌های مخابرات و كامپیوتر از یك سو و رشته‌های ارتباطات اجتماعی و مطالعات فرهنگی از سوی دیگر، ارتباط برقرار كند تا برنامه‌ریزی پیشرفت علمی در هر دو حوزه به طور موزون امكان‌پذیر شود.
دكتر مسعود كوثری دیگر عضو انجمن ارتباطات و مطالعات فرهنگی نیز درباره انگیزه‌های تأسیس انجمن توضیح می‌دهد: ایجاد انجمن كمك می‌كرد كه مطالعات ارتباطات كه پیش از این با ایجاد تغییر در مواد درسی دوره‌های كارشناسی آغاز شده بود، شكل جدی و سمت و سوی مشخصی پیدا كند، علاوه بر این دانشگاه تهران طرحی را تصویب كرده است كه براساس آن گرایش مطالعات فرهنگی با تكیه بر رسانه‌ها، آموزش داده‌ خواهد شد، به همین جهت انجمن می‌تواند محلی برای انجام مطالعات فرهنگی رسانه‌ای باشد.
دكتر كوثری انجمن را ارگان فكری و انتشاراتی ارتباطات و مطالعات فرهنگی اعلام می‌كند و می‌گوید: براساس تصویب وزارت علوم، نشریه‌های علمی نباید به صورت جداگانه منتشر شوند، بلكه باید در قالب انجمن‌های علمی - تخصصی درآیند، بر همین اساس نشریه این انجمن محل ارائه مقالات و آثار تحقیقاتی پژوهشگرانی خواهد بود كه در حوزه ارتباطات و مطالعات رسانه‌ای فعالیت می‌كنند.
به گفته دكتر كوثری، هدف انجمن ارتباطات و مطالعات فرهنگی قبل از انجام فعالیت‌های علمی مرسوم در انجمن‌ها، تقویت و به روز كردن دانش ارتباطات و برگزاری نشست‌هایی است كه به توسعه رشته ارتباطات در دانشكده و نیز در كل كشور كمك كند.
عضو گروه ارتباطات دانشگاه تهران با اشاره به تعداد قابل توجه متخصصان حوزه ارتباطات در داخل و خارج دانشگاه‌ها، می‌افزاید: این انجمن می‌‌تواند محل تعامل متخصصان و افراد حرفه‌ای این حوزه در دانشگاه‌ها، رسانه‌ها و مراكز تحقیقاتی باشد. اگر این جریان تعامل مداوم داشته باشد، آموزش دانشگاهی بهتر انجام می‌گیرد و عرصه تولید ارتباطات در خارج از دانشگاه نیز تقویت می‌شود. تجربه نشان داده است كه تركیب آموزش و كار عملی موفق‌تر از كار آكادمیك یا عملی صرف است.
از دیدگاه دكتر كوثری اولویت اصلی كار انجمن باید پرداختن به مسائل روش‌شناسی در علوم ارتباطات و مطالعات فرهنگی باشد: "رشته مطالعات فرهنگی و ارتباطات تا امروز هنوز در زمینه مسائل روش‌شناسی وضعیت روشنی نداشته و درباره تحقیقات تجربی نیز در ایران به كار گرفته نشده است، از طرفی هنوز كتب درسی و آموزشی به اندازه كافی در این دو عرصه به‌خصوص حوزه رسانه‌ای وجود ندارد."
وی اضافه می‌كند: با توجه به این شرایط، یكی از اهداف انجمن می‌‌تواند طی‌كردن راه‌هایی باشد كه به تولید كتاب‌های آموزشی و تحقیقاتی در این دو عرصه منجر می‌شود.
عضو گروه ارتباطات دانشگاه تهران، انجام تحقیقات در حوزه مطالعات فرهنگی و تكیه بر مسائل ایران را مهم‌ترین مسائلی می‌داند كه انجمن باید مورد توجه قرار دهد.
وی همچنین با اشاره به جوان‌بودن جامعه ایران و سرعت تغییر فرهنگ این قشر، بررسی فرهنگ جوانان و بررسی مصرف رسانه‌ای را از دیگر موضوعاتی می‌داند كه محققان حوزه ارتباطات و مطالعات فرهنگی می‌باید مورد توجه قرار دهند. پیامد‌های مصرف رسانه‌ای و پیوند‌هایی كه نوع این مصرف با جریان‌های جهانی دارد، اهمیت انجام مطالعات در زمینه جوانان در رسانه‌ها را دو چندان می‌كند.
دكتر كوثری همچنین با اشاره به رشد اینترنت و تحولات تكنولوژی اطلاعات و ارتباطات و تأثیرات آن در ابعاد مختلف اجتماعی،‌ فرهنگی و اقتصادی، بررسی پیامد‌های این تكنولوژی‌ها در ابعاد اجتماعی و فرهنگی را از دیگر موضوعات قابل توجه برای انجمن معرفی می‌كند.
توجه پژوهشگران ایرانی به این پدیده‌ها نشان می‌دهد كه نوعی توافق ضمنی درباره اهمیت اینترنت وICT در جامعه امروز ایران وجود دارد و همین امر، برگزاری نشست و انجام تحقیقات تخصصی را در این زمینه ضروری می‌كند.
در نهایت دكتر كوثری هر گونه جهت‌گیری خاص رسانه‌ای را در انجمن رد می‌كند و می‌گوید: مسیر انجمن برآیند تفكر همه كسانی است كه عضو آن هستند، همه كسانی كه در زمینه رسانه‌ها كار علمی یا حرفه‌ای انجام می‌دهند، انجمن یك‌دست نیست ضمن آنكه چند صدایی به آن كمك می‌كند كه جهت متوازنی را در پیش بگیرد.

سمیه صارمی‌