فردوسی: ولادت تا درگذشت

سال ۳۲۹هـ/۹۴۰م در تاریخ ادبیات ایران از دو جهت به یاد ماندنی است: نخست این كه رودكی سمرقندی ـ پدر شعر فارسی ـ در این سال با زندگی بدرود گفت، و دیگر آن كه حكیم ابوالقاسم فردوسی ـ پدر حماسه‌های ملّی و زنده‌كننده زبان و موجودیت فرهنگ ایرانی ـ در این سال در روستای باژ (پاژ، فاز، باز) واقع در یك منزلی شمال شرقی طابراس توس دیده به جهان گشود.
فردوسی از نجیب‌زادگان توس و از میان طبقه‌ای موسوم به «دهقانان» برخاسته بود از خانواده و كسانش آگاهی نداریم. نام او و پدرش در نخستین ترجمه شاهنامه به زبان تازی، كه در حدود سال ۶۲۰ هـ صورت گرفته۱ منصور بن حسن، و كنیه لقب شاعری‌اش بنا بر خود شاهنامه و كهن‌ترین منابع موجود درباره سرگذشت، یعنی تاریخ سیستان۲ و چهار مقاله۳، ابوالقاسم فردوسی آمده است. «دهقانان» كه فردوسی از میان آنها برخاسته بود، گروهی از نجبای درجه دوم، و صاحب دولتانی بودند كه اهمیت و قدرتشان به این باز بسته بود كه اداره محل خویش را ارثاً برعهده داشتند؛ از امور لشكری بدور نبودند اما عموماً از راه درآمد املاك موروثی روزگار می‌گذاشتند و خود را به دفاع از فرهنگ و ارزشهای قومی و همچنین سرزمینی كه در آن سكونت داشتند پای‌بند می‌دیدند. این گروه در هر وقت و زمان نزد معلمان دینی و آگاهان از گذشته، بخوبی تربیت و تهذیب می‌شدند و در حفظ سنت و فرهنگ و روایات ملی كوشا بودند، چنان كه پیش از سقوط امپراتوری ساسانی روایات تاریخی و داستانهای ملی را ـ بدان گونه كه با دین ارتباط می‌یافت ـ حفظ داشتند و سینه به سینه به نسلهای پس از خود انتقال می‌دادند.۴
دوران كودكی و نوجوانی فردوسی مقارن ایامی ‌بود كه گروه دهقانان به ضرورت از پیش متشكلتر و بیدارتر بودند، برای آن كه زمزمه مخالفت با فرهنگ و میراث رو به گسترش بود و نیاز به یك بسیج همگانی برای حفظ دستاوردهای فرهنگی و ابقای تاریخ و قومیت ایران بیش از پیش احساس می‌شد. فردوسی بمانند همه دهقانان هم طبقه خود اراضی و املاكی داشت كه می‌توانست از درآمد حاصل از آن تا سالها در امنیت اقتصادی و بدون دغدغه خاطر زندگی كند. بنابراین حدود شصت سال از عمر شاعر گرانمایه توس، كه در دوره سامانی گذشت، بهترین دوران زندگانی اوست، زیرا كه جوان بود و برخوردار و تندرست و دوستكام. به ویژه كه در این دوران زبان فارسی ـ كه از دیار خراسان بزرگ سر بر كرده بود ـ رو در بالیدن داشت و آثار گرانبهایی به شعر و به نثر در دامان خود پدید می‌آورد.
از همان سال ولادت فردوسی ستاره بخت سامانیان رو به تیرگی گذاشت، و آثار ادبار و ناسازگاری كه از سالهای آخر حكومت امیر سامانی، نصر بن احمد (جلوس ۳۰۱ هـ، وفات ۳۳۲ هـ / ۹۴۳م) پیدا شده بود، می‌رفت كه تا چند دهه دیگر دست عناصر ایراندوست و خدمتگزار را بكلی از اداره امور كوتاه كند.
در آن سالها كه مصادف بود با دهه‌های نخستین سده چهارم هجری دو گروه متفاوت از ایرانیان فرهیخته بركار بودند: گروهی تازی مآب و متمایل و پشتگرم به دستگاه خلافت بغداد، كه آثار خود را به زبان عربی و بر وفق مراد بغداد پدید می‌آوردند، و دسته دیگر «ایران‌گرایان» و ایران دوستانی كه با خلافت بغداد همرایی و همسویی چندانی نداشتند و ترویج و گسترش فرهنگ و قومیت ایرانی را ـ عمدتاً با كمك زبان فارسی دری ـ وجهه همت قرار داده بودند. امرای سامانی و وزیران ایراندوست آنا نكه دستگاه و قدرتی سزاوار توجه به هم زده بودند از زمره این گروه دومند. در آن سالها جنب و جوش ادبی و فرهنگی گویا در توس بیش از جاهای دیگر نظرگیر بود، بویژه كه طبقه دهقانان با آن روحیه ایران گرایی و فرهنگ مداری به دلایل خاص تاریخی و جغرافیایی در این ناحیه بیش از دیگر نواحی خراسان بزرگ یا قلمرو حكومت سامانیان بالیده بودند. خوشبختی و توفیق فرهنگی توس در آن سالها بیشتر از این روی بود كه امیری نژاده، خردمند، فرهیخته و دل آگاه از جانب سامانیان بر آن جا حكومت می‌كرد. این امیر فرهنگ دوست ابو منصور محمد بن عبدالرزاق توسی بود كه نسب به «اسپهبدان» ایران و خانواده كنارنگیان توس می‌رساند، و به گواهی كارهایی كه كرده اندیشه‌ای بلند و نژادی بزرگ داشته است.
یكی از مهمترین كوششهای ایران گرایانه او گردآوری، تنظیم و سر و سامان دادن به تاریخ گذشته ایران بود. به این ترتیب كه از وزیر و پیشكار خود «ابومنصور معمّری» خواست تا «خداوندان كتب را از دهقانان و فرزانگان و جهاندیدگان از شهرها بیاورند...»۵ و بنشانند تا كتابها و كارنامه‌های شاهان و زندگانی و اقدامات هر یك را از هر جا كه بود فراز آورند و در كتابی به نام «شاهنامه» گرد كنند. شاهنامه منثور كه نخستین كتاب نثر پارسی دری است و بعدها به پاس كوشش فراگیر همین امیر ایراندوست به شاهنامه ابومنصوری نامبردار شده ثمره این همت بود، و بواقع راه را برای فردوسی هموار كرد. با شناختی كه از كشمكشها و حركتهای ضد ایرانی در میانه سده چهارم هجری داریم گردآوری این داستانها و تدوین و بازنویسی آنها به فارسی دری امری حتمی و ناگزیر بود، تا مدعیان ترك و تازی دریابند كه با چه قومی سر و كار دارند و با كدام پشتوانه فرهنگی می‌توانند با آنها به معارضه برخیزند!
ابومنصور محمد بن عبدالرزاق سرانجام در سال ۳۵۱هـ/ ۹۶۲م در حالی كه سپهسالار سامانیان و والی خراسان بود در جنگی ناجوانمردانه با حریفان كشته شد و از آن پس تا حدود سی سال خانواده ترك نژاد سیمجوریان حاكم خراسان گشتند. این كه روزگار فردوسی از زمان ولادت تا شروع به نظم شاهنامه چگونه گذشته است، بر ما روشن نیست. بی شك او هم مثل هر دهقان آزاده دیگری نگران سرنوشت ایران و تاریخ و فرهنگ سرزمین خویش بوده، و از اختلافات و نادانیها و بی‌فرهنگیهایی كه به بركناری و انزوای خاندان عبدالرزاق و روی كار آمدن سیمجوریان انجامید در رنج بوده و همزمان خود را برای اقدام دفاعی شایسته‌ای آماده می‌كرده است.
آغاز به نظم شاهنامه به عنوان یك واكنش فرهنگی در برابر سلطه غلامان ترك، و آل سیمجور كه بر خراسان و توس غلبه یافته بودند، از دهه دوم حاكمیت آنان آغاز شد. ابتدا دقیقی توسی، كه به نقل فردوسی جوان و گشاده رو بود، احتمالاً در سال ۳۶۵هـ/ ۹۷۵م نظم شاهنمه منثور را آغاز كرد، و اندكی بعد پس از سرودن هزار بیت به ناگهان در جوانی به دست غلام خود كشته شد و كار نظم خداینامه نافرجام ماند.
مهتر گردن فراز
از این هزار بیتی كه از دقیقی بر جای مانده و فردوسی آن را در شاهنامه خویش جاودانه كرده است، و همچنین قرائتی كه از زندگی و احوال خصوصی دقیقی در دست است، چنین برمی‌آید كه او اگر زمان هم می‌یافت شایستگی لازم را برای تعهد نظم شاهنامه نداشت. این بود كه ضرورت این كار به عنوان پیامی همگانی در هیات یك نیاز بر فردوسی نهیب زد و او را به ادامه كار دقیقی برانگیخت. و چنین بود كه دهقانزاده توس، كه دیگر در این سالها پا به حوالی چهل سالگی گذاشته و از هر جهت برای پذیرفتن این رسالت خطیر آماده شده بود, با نگرانی از این كه مبادا عمر و دارایی‌اش در صورت درنگ بیشتر به این كار وفا نكند مردانه قدم در این میدان نهاد.
در این راه جوانمردی از دوستان همشهری وی به تشویق او همت گماشت و اسباب كار را برایش فراهم كرد, و به او قول داد نسخه‌ای از شاهنامه منثور را برایش بیاورد.
مرا گفت : خوب آمد این رای تو
به نیكی خرامد همی پای تو
نبشته من این دفتر پهلوی
به پیش تو آرم، نگر نغنوی
گشاده زبان و جوانیت هست
سخن گفتن پهلوانیت هست
شو این نامه خسروان باز گوی
بدین جوی نزد مهان آبروی
در همین زمان دوست دیگر، كه در برخی از نسخه های كهن شاهنامه اسمش امیرك منصور ضبط شده است۶، به او نیز قول همراهی داد:
بدین نامه چون دست بر دم فراز
یكی مهتری بود گردن فراز
جوان بود و از گوهر پهلوان
خردمند و بیدار و روشن روان
مرا گفت كز من چه باید همی
كه جانت سخن بر گراید همی
به چیزی كه باشد مرا دسترس
به گیتی نیازت نیارم به كس...
اما دریغا كه این مهتر گشاده دل و گردن فراز در سن جوانی بر دست نهنگان مردم كشان كشته و یا ناپدید شد، و فردوسی از وجود دوستی كارآمد و دل آگاه محروم ماند. همو بود كه به فردوسی سفارش كرده بود تا كتاب خود را، در صورتی كه به اتمام رسید، به پادشاهی بزرگ تقدیم كند، و فردوسی این توصیه او را در یاد داشت:
یكی پند آن شاه یاد آوریم
ز كژّی روان سوی داد آوریم
مرا گفت كین نامه شهریار
گرت گفته آید به شاهان سپار۷
در این زمان كه باید حوالی سال ۳۷۰هـ/ ۹۸۰م باشد، هنوز شاهان سامانی بر سر كار بودند.
اما این «مهتر گردن فراز» كه فردوسی این همه در آغاز كار به یاری او پشت‌گرم می‌داشته است كیست؟ شاید یكی از دو پسر محمد بن عبدالرزاق توسی، فراهم‌آورنده شاهنامه منثور عبدالله یا منصور ـ كه هر دو در زمان فرمانروایی «تاش» در خراسان، به رغم خاندان سیمجور، میان سالهای ۳۷۱ تا ۳۷۷ هـ به كار گماشته شدند، و از بخت بد در كشمكشهای میان تاش سپهسالار و سیمجوریان با خواری و بی‌سرانجامی ناپدید شدند.۸ در همین سالهای تاریك كه بنابر برخی نسخه‌های شاهنامه:
زمانه سراسر پر از جنگ بود
به جویندگان بر جهان تنگ بود
فردوسی كار بزرگ نظم داستانهای ملی را آغاز كرد و به رغم ناملایمات روی از ادامه كار در هم نكشید، و تا سالها بعد با شور و دلبستگی به كار خطیر خود ادامه داد.
نخستین دیدار با محمود غزنوی
چهارده سال كه از شروع كار فردوسی می‌گذشت محمود بن سبكتگین به همراه پدرش برای نخستین بار از غزنه به خراسان آمد و پس از جنگ و گریزهایی كه در حوالی هرات و نیشابور با سالاران متمرد سامانی، ابوعلی سیمجور و فایق، داشتند سرانجام در «نبرد اندرخ» واقع در مسیر دروازه رزان توس به پاژ در جنگی نمایان و سرنوشت ساز به تاریخ یكشنبه بیستم جمادی الآخر سال ۳۸۵ هـ/ ۹۹۵م دو سردار یاغی را هزیمت كردند. و محمود كه در این زمان تنها ۲۴ سال داشت از همان بدو ورود به پاس دلاوریهای نمایانی كه از خود بروز داده بود، از جانب سامانیان به سپهسالاری كل خراسان رسیده و به سیف الدوله ملقب گشته بود.ظاهراً فردوسی، كه یك سال پیش از آن تحریر نخستین شاهنامه را به پایان برده بود، ناظر این دلاوریهای محمود بوده و در سیمای او امیری جوان و جهان جوی دیده است. ستایشی هم كه با اشاره به سال ۳۸۵ در آغاز داستان گشتاسپ در هیأت یك رویا از محمود به عمل آورده می‌تواند ناظر به همین دیدار نخستین باشد:
چنان دید گوینده یك شب به خواب
كه یك جام می داشتی چون گلاب
دقیقی ز جایی فراز آمدی
بر آن جام می داستانها زدی
به فردوسی آواز دادی كه می
مخور جز بر آیین كاووس كی
كه شاهی ز گیتی گزیدی كه بخت
بدو نازد و لشكر و تاج و تخت
شهنشاه محمود گیرنده شهر
ز شادی به هر كس رساننده بهر
از امروز تا سال هشتاد و پنج
بكاهدش رنج و نكاهدش گنج۹
اما این دیدار به فرض آن كه اتفاق افتاده باشد می‌تواند گذرا و حتی یكجانبه باشد، برای آن كه توقف محمود در حوالی توس و خراسان چندانی نپایید، بویژه كه دو سال بعد ابتدا امیر سامانی و چند ماه بعد از آن هم سبكتگین درگذشت. محمود به غزنه رفت و پس از كشمكشهایی كه بر سر جانشینی پدر با برادر خود اسماعیل داشت، سرانجام هم بر او و هم بر مدعیان حكومت سامانی فائق آمد، و تنها از آن پس یعنی از سال ۳۸۹هـ/ ۹۹۹ م رسماً به عنوان سلطان بلامنازع غزنه بر تخت نشست. به نظر می‌رسد كه فردوسی تا چند سال بعد هم با دربار غزنه ارتباط مستقیمی نداشت، بخصوص بعید است كه سلطان محمود در این سالها متوجه فردوسی و كار عظیم او شده باشد، هر چند كه وجود وزیر كاردان و ایران دوست وی، ابوالعباس فضل بن احمد اسفراینی (صدارت: ۳۸۴ـ۴۰۱هـ/ ۹۹۴ـ۱۰۱۱م) می‌توانسته است میان آنها وسیله ارتباطی باشد.
چنان كه از خود شاهنامه برمی‌آید این ارتباط برای نخستین بار به ۶۵ سالگی شاعر یعنی سال ۳۹۴هـ/ ۱۰۰۴م باز می‌گردد، كه شاعر فرزند ۳۷ ساله خود را از دست داده و روزگار به درویشی و رنج می‌گذاشته،۱۰ رخ لاله گونش بمانند كاه زرد گشته, موی سیاه مشك رنگش چون كافور شده، و آوازه داد و دهش محمود را شنیده، به امید آن كه پیرانه سر شاه گردنفراز و دادگر غزنه وی را دستگیر باشد و از جهانش بی نیازی دهد، به اشاره دستور فرزانه و دادگر ـ فضل بن احمد اسفراینی ـ زبان به ستایش محمود گشوده و این نامه بر نام او پیوسته است.۱۱
از چگونگی رفتن فردوسی به غزنه و تقدیم شاهنامه به محمود آگاهی درستی نداریم، از شاهنامهدر این مورد چیزی به دست نمی‌آید، هر چند برخی منابع كم اعتبار مانند چهار مقاله و آثار كم اعتبارتر بعدی بدان تصریح دارند. آنچه مسلم است این كه رابطه حسنه میان فردوسی و محمود چند سال بیشتر دوام نیافت، برای آن كه در حوالی سال ۴۰۰هـ/ ۱۰۱۰م در شاهنامه سخن از مذمت محمود می‌رود، آن جا كه فردوسی در داستان یزدگرد رندانه از زبان رستم فرخزاد به پیشگویی اوضاع زمانه خود می‌پردازد كه:
دریغ این سرو تاج و این داد و تخت
دریغ این بزرگی و این فر و بخت
كزین پس شكست آید از تازیان
ستاره نگردد مگر بر زیان
برین سالیان چار صد بگذرد
كزین تخمه گیتی كسی نشمرد
كشاورز جنگی شود بی هنر
نژاد و هنر كمتر آید به بر
رباید همی این از آن آن از ین
ز نفرین ندانند باز آفرین
نهان بدتر از آشكارا شود
دل شاهشان سنگ خارا شود
بد اندیش گردد پدر بر پسر
پسر بر پدر همچنین چاره گر
شود بنده بی هنر شهریار
نژاد و بزرگی نیاید به كار
از ایران و از ترك و از تازیان
نژادی پدید آید اندر میان
نه دهقان نه ترك و نه تازی بود
سخنها بكردار باری بود
همه گنجها زیر دامن نهند
بمیرند و كوشش به دشمن دهند
زیان كسان از پی سود خویش
بجویند و دین اندر آرند پیش
این درست زمانی است كه به دنبال چیرگی محمود بر همه گردنكشان و یاغیان و استحكام پایه‌های حكومت، تغییر عمده‌ای در سیاست وی نسبت به جناح ایران دوستان پیش آمد، و بی‌واهمه همه آنانی را كه بنا به مصلحت مورد حمایت داشت از خویشتن براند و موجبات دلسردی آنان را فراهم آورد. اسفراینی وزیر بركنار شد و چندی بعد در زیر شكنجه مرد (۴۰۴هـ/ ۱۰۱۴م)، ابوریحان و ابوسعید بگونه‌ای از سطوت محمودی آواره گشتند و ابن سینا بگونه‌ای دیگر تحت پیگرد قرار گرفت. طبیعی بود كه در چنین اوضاع و احوالی فردوسی هم آزرده خاطر و مورد بی‌مهری باشد.
سرآمد مرا روزگار بهی
از آن پس، چند سال پایان عمر شاعر آزاده توس در تیره بختی و رنج و ناخشنودی گذشت. دلبستگی سی ساله فردوسی به كار نظم شاهنامه و قحطی ویرانگر سالهای ۴۰۰ تا ۴۰۲ و عدم رسیدگی وی به امور زندگی سبب شد كه املاك و داراییهای او یكی پس از دیگری از دست برود. امید شاعر در جهت رسیدن به پاداشی در قبال نظم شاهنامه هم به ناامیدی گرایید و او همچنان دل آزرده و خاطر خراشیده نگران سرنوشت كار و كتاب خود در زادگاه خویش ناظر بی مهریهای زمانه بود، تا این كه سرانجام در سال ۴۱۱هـ/ ۱۰۱۵م یا ۴۱۶ در عسرت و تنگدستی سر به خاك نهاد.
اما چرا شاهنامه مقبول نظر محمود واقع نشد؟ با آنچه گذشت جواب روشن است، با این حال عوامل زیر را می‌توان در مورد بدبینی محمود، و در نتیجه بی‌اعتنایی او نسبت به فردوسی برشمرد:۱۲
۱ـ درباریان متعصب و جناح عرب گرای دربار ا ز او بدگویی كردند.
۲ـ فردوسی با وزیر پیشین ـ اسفراینی ـ هم جهت و همراه بود ولی زمانی كه شاهنامه بر محمود عرضه شد اسفراینی مغضوب و معزول شده و رقیب او میمندی بر سر كار آمده بود.
۳ـ شاعران دربار غزنه می‌توانستند رقبای صنفی او باشند و حضور وی را در دربار بر نتابند.
در مورد این كه فردوسی چند سال بر سر نظم شاهنامه عمر گذاشته و بالاخره چه زمانی آن را به پایان برده است, و آیا از آغاز تا انجام كتاب را مرتب سروده یا داستانها را به طور پراكنده به نظم آورده و بعد تنظیم كرده است؟ گمانهای بسیاری ابراز شده است. حاصل سخن آن كه فردوسی نظم شاهنامه را رسماً از حدود سال ۴۷۰ آغاز كرد و طی مدت نزدیك به بیست و پنج تا سی سال بخشهای مختلف آن را به طور متناوب به نظم كشید, و سرانجام یك بار به سال ۳۹۴ و بار دگر در حوالی سالهای ۴۰۱ یا ۴۰۲ در آن تجدید نظر كرد. بنابراین ذكر بیست و پنج، سی، و سی و پنج سال ـ كه در جاهای مختلف شاهنامه آمده ـ ناظر بر این تاریخهای ختم چندگانه تواند بود.
هجونامه، شیوه فكری فردوسی
در بعضی از دستنویسهای شاهنامه بیتهایی در بدگویی از محمود غزنوی دیده می‌شود كه بنابر پاره‌ای روایات مربوط به سرگذشت فردوسی، به هجونامه‌ای متعلق است كه وی پس از كدورت با محمود در یكصد بیت سروده است.
اساساً در وجود چنین هجونامه‌ای تردید بسیار شده است. برخی برآنند كه ابیات هجونامه بعد از فردوسی و باحتمال از جانب همفكران او، یعنی شیعیان و شعربیان مخالف با طرز تفكر محمود جعل شده و به نام او رایج گردیده است.۱۳
در مورد ترتیب و توالی شاهنامه گمان بیشتر بر این است كه كلیت آن با همین توالی موجود سروده شده است، با این حال دور نیست كه فردوسی پاره‌ای از داستانها را پیش از آغاز به نظم كلی شاهنامه سروده و بعد بر آن افزوده است.این حدس بویژه در مورد داستان «بیژن و منیژه» بسیار نیرومند است.
از نظر دینی فردوسی بر مذهب اقلیت و شیعه بوده است، احتمالاً شیعه اثنی عشری. شیوه فكری وی مبتنی بر حكمت است با تأكید بر اصلات خرَد. با این حال حكیمانه بر آن بوده است كه مناقشات نژادی را با معتقدات مذهبی نیامیزد؛ به این معنی كه دلبستگی او به میراث قومی و فرهنگ كهن ایران مانع از اخلاص ویژه وی نسبت به معتقدات اسلامی و تعظیم تشیع و شیفتگی به خاندان پیامبر نبوده است.
یادداشتها:
۱ـ فردوسی، الشاهنامه، ترجمه الفتح بن علی بن البنداری، به تصحیح دكتر عبدالوهاب عزام، افست تهران، ۱۹۷۰، ص ۳.
۲ـ به تصحیح ملك الشعراء بهار، موسسه خاور، تهران ۱۳۱۴، ص ۷.
۳ـ از نظامی عروضی سمرقندی, به سعی و اهتمام و تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، لیدن، ۱۳۲۷ هـ .ق، ص ۴۷.
۴ـ برای آگاهی از دهقانان و معانی این كلمه در شعر فردوسی و ادب فارسی، رك: مجتبی مینوی، دهقانان، سیمرغ، نشریه بنیاد شاهنامه فردوسی، ش ۱، اسفند ۱۳۵۱، ص ۱۳ـ۸.
ـ اسماعیل حاكمی والا, معانی دهقان در زبان و ادب فارسی، سخن، دوره بیست و ششم، ش ۱۱ و ۱۲ (بهمن و اسفند ۱۳۵۷)، ص ۳۷ـ۱۲۳۱.
۵ـ محمد قزوینی، بیست مقاله به تصحیح عباس اقبال و استادپورداود، ج دوم، دنیای كتاب، تهران ۱۳۶۷، ص ۴۱.
۶ـ شاهنامه فردوسی، به كوشش دكتر جلال خالقی مطلق، دفتر یكم، نیویورك، ۱۳۶۶، ص ۱۴.
۷ـ شاهنامه، همان چاپ، ص ۱۵.
۸ـ برای تفصیل ماجرا، رك : مهدی سیدی فرّخد، سراینده كاخ نظم بلند، مؤسسه چاپ وانتشارات آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۷۰، ص ۴۷ به بعد.
۹ـ رك: شاهنامه فردوسی، مسكو ۱۹۶۷، ج ۶، ص ۶۵.
۱۰ـ شاهنامه، همان، ۹/۱۳۸.
۱۱ـ همه این مطالب مفاد ابیات فردوسی است در آغاز جنگ بزرگ كیخسرو، رك : شاهنامه ۵/۲۳۷به بعد.
۱۲ـ رك : دكتر محمدعلی اسلامی ندوشن، سرو سایه فكن، انجمن خوشنویسان ایران، تهران ۱۳۶۹، ص ۵۵.
۱۳ـ رك : دكتر محمدعلی اسلامی ندوشن, زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه، انتشارات یزدان، ج چهارم، تهران ۱۳۶۳، ص ۳۲.
محمد جعفر یاحقی
برگرفته از: كتاب پاژ ش ۱۳-۱۴

منبع : شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی