خلاقیت در آموزش و پرورش

زندگی پیچیده امروزی ، هرلحظه در حال نوشدن است و خلاقیت و نوآوری ، ضرورت استمرار زندگی فعال . انسان برای خلق نشاط و پویایی در زندگی نیازمند نوآوری و ابتكار است تا انگیزه تنوع طلبی خود را ارضاع كند . جامعه انسانی برای زنده ماندن و گریز از مرگ و ایستایی به تحول و نوآوری نیاز دارد . امروز شعار (( نابودی در انتظار شماست مگر اینكه خلاق و نوآور باشید )) در پیش روی مدیران همه سازمان ها قرار دارد اما مسؤولیت سازمان های آموزشی به خصوص آموزش و پرورش كه وظیفه تعلیم و تربیت فرزندان و آینده سازان جامعه را برعهده دارد ، صبغه ای دیگر به خود می گیرد . از این رو سازمان های آموزشی از یك سو وظیفه فراهم آوردن زمینه رشد و پرورش خلاقیت و نوآوری و استفاده صحیح و جهت دار از استعدادها و توانایی های افراد را برعهده دارند كه این خود زمینه ساز توسعه فرهنگی ، اقتصادی و اجتماعی و … در جامعه است و از سوی دیگر برای پویایی خود نیازمند پرورش و بهره مندی از خلاقیت و نوآوری در سطوح سازمانی می باشند .
●تعریف خلاقیت
صاحب نظران تعریف های متعددی از خلاقیت و نوآوری ارائه داده اند . (( استیفن رابینز )) خلاقیت را به معنای توانایی تركیب اندیشه ها و نظرات در یك روش منحصر به فرد با ایجاد پیوستگی بین آنان بیان می كند . او نوآوری را به معنای فرآیند اخذ اندیشه خلاق و تبدیل آن به محصول ، خدمات و روش های جدید عملیات می داند . (( رضائیان )) خلاقیت را به كارگیری توانایی های ذهنی برای ایجاد یك فكر یا مفهوم جدید می داند . نوآوری به كارگیری اندیشه های جدید ناشی از خلاقیت است كه می تواند به صورت یك محصول جدید ، خدمت جدید یا راه حل جدید انجام كارها باشد . شاید به جرات بتوان گفت كه جامع ترین تعریف خلاقیت توسط (( گیلفورد )) دانشمند آمریكایی عرضه شده است . او خلاقیت را با تفكر واگرا ( دست یافتن به رهیافت های جدید برای مسائل ) در مقابل تفكر همگرا ( دست یافتن به پاسخ ) مترادف دانسته است . افرادی كه تفكر واگرا دارند در فكر و عمل خود با دیگران تفاوت دارند و از عرف و عادت دور می شده روش های خلاق و جدید را به كار می برند . برعكس كسانی كه از این خصوصیت برخوردار نیستند تفكر همگرا دارند و در فكر و عمل خود از عرف و عادت پیروی می كنند . پس تفكر واگرا یعنی دور شدن از یك نقطه مشترك كه همان رسم و سنت و عرف اجتماع است و تفكر همگرا یعنی نزدیك شدن به آن نقطه .
امروزه ثابت شده است كه برخلاف باور بسیاری كه ابداع و خلاقیت را خصوصیت ذاتی بعضی افراد می دانند ، این استعداد در نوع بشر به اندازه حافظه عمومیت دارد و می توان آن را با كاربرد اصول و فنون معین و ایجاد طرز تفكرهای جدید و ایجاد محیطی مناسب پرورش داد. (( رابرت اپسین )) می گوید : (( من پس از بیست سال تحقیق ، بررسی و مطالعه روی این مساله به این نتیجه رسیدم كه همه انسان ها از قوه خلاقیت برخوردار هستند و استثنایی وجود ندارد .)) پس می توان موهبت خلاقیت را با به كارنگرفتن پژمرده نمود و یا با انجام فعالیت هایی كه بیشترین امكان را برای پرورش خلاقیت ایجاد می كند آن را توسعه داد . برای رشد استعداد خلاق ، سازمان باید شرایط و جو لازم را فراهم سازد هرچند كه خود فرد نیز در رشد این استعداد نقش اساسی دارد .
●جهت گیری خلاقیت در سازمان های آموزشی
۱-در اغلب آموزش های سنتی ، فراگیران فقط در معرض مطالب و مهارت های ارائه شده از طرف معلم یا مدیر قرار گرفته و مطابق برنامه از پیش تعیین شده حتی در جزئیات به پیش می روند . در آموزش خلاقانه ، فراگیرنده خود نقش فعال ایفا نموده و مربی یا رهبر به جز در كلیات و جهت اصلی آموزش ، نقش تعیین كننده ای ندارد .
۲-برنامه های آموزش و محتوای مطالب حتی الامكان باید موجب رشد و توسعه تفكر واگرا به جای تفكر همگرا در فراگیران شود .
۳-شناخت علائق و انگیزه عاطفی و غیرعاطفی هریك از فراگیران برای پیشبرد امر آموزشی ضروری است .
۴-مباحث و فنون مطرح شده درهرمرحله ازآموزش وپرورش فراگیرندگان باید كاربردی ملموس و عملی در زندگی و كار فرد داشته باشد .
۵-امید به آینده و ایمان و اعتقاد به آنچه پس از تلاش و استمرار نصیب فراگیر خواهدشد باید در دوره های آموزش خلاقیت مورد تاكید قرار گرفته تا انگیزه بیشتری برای فراگیرنده به وجود آید .
۶-تجسم وضع آینده مساله و مقایسه آن با وضعیت فعلی ، كمك مفیدی به یافتن راه حل های بدیع خواهد نمود .
اصولا“ استعداد خلاق در محیط های مطلوب ، شكوفا و متبلور می شود بنابراین یكی از الزامات و روش های مهم برای تبلور خلاقیت ، ایجاد فضای محرك ، مستعد و به طور كلی خلاق است . در سازمان های آموزشی علاوه براین كه چنین فضایی باید برای معلمان و مدیران مهیا باشد ، معلمان نیز باید زمینه لازم و فضای مطلوب را برای دانش آموزان فراهم سازند .
یكی دیگر از شیوه های مهم و پرجذبه پرورش خلاقیت و نوآوری ، مشورت است . اساسا“ یكی از نشانه های رشد اجتماعی ، شورا و مشورت است و بدون تردید افرادی كه اهل مشورت هستند از عقل و فكر بیشتری برخوردار می باشند . اسلام نیز انسان را به شورا و مشورت ترغیب نموده و پیامبر اسلام نیز از مشورت به عنوان یك اصل تربیتی استفاده كرده است . در واقع هرقدر مدیران در سازمان های آموزشی از دانش و تجربه كافی برخوردار باشند باز هم مشورت با دیگران ، افق های تازه ای را برای آنها خواهد گشود . حضرت علی (ع) می فرمایند : مهم ترین راه حل ها و صحیح ترین شیوه ها با استفاده از اندیشه های افراد مختلف به دست می آید .
●ویژگی های افراد خلاق
بنابرتحقیقات و بررسی های انجام شده توسط صاحب نظران و پژوهشگران ، عوامل زیر در بروز خلاقیت مؤثر می باشد :
نداشتن تعصب نسبت به تغییر ، علاقه به یادگیری و كنجكاو بودن ، علاقه به آزمایش و تجربه دائمی ، گرایش به كارهای پیچیده ، توسعه دامنه دانش و آگاهی خود ، واقع بینی ، اعتماد به نفس بالا ، توجه به زمان و وقت شناسی ، شجاعت در پذیرش عیوب خود ، توانایی تشخیص آنان و قدرت ترك عادت های ناپسند ، توجه توام به رؤیا و عمل ، رك گویی و صراحت بیان ، داشتن قدرت جمع بندی مسائل و قضایا و نتیجه گیری ، بیان عقیده خود در جلسات ، عدم پافشاری در تحمیل عقاید خود ، شوخ طبعی ، میل به ریسك كردن ، پشتكار و تلاش مستمر و داشتن ظرفیت بالا در تحمل ناملایمات .
●موانع خلاقیت
موانع خلاقیت را می توان به سه دسته تقسیم كرد : ۱- موانع فردی ۲- موانع اجتماعی ۳- موانع سازمانی
موانع فردی خلاقیت : نداشتن اعتماد به نفس و ترس از انتقاد و شكست ، تمایل به همگونی و عدم تمركز ذهنی از مهم ترین آن می باشد به طور كلی موانع فردی خلاقیت شامل موارد ذیل می باشد :
۱-عدم اعتماد به نفس ۲-دلسرد شدن ۳-تاكید بر عادت های پیشین ۴-محافظه كاری ۵-وابستگی و جمود فكری ۶-عدم تمركز ذهنی ۷-عدم استفاده از طرفین مغز ۸-مقاوم نبودن ۹-كمرویی ۱۰-عدم انعطاف پذیری
●تهدیدها
۱-ركود علمی نیروی انسانی : منابع انسانی كه در واقع زیرساخت آموزش و پرورش هستند متاثر از وقایع و فراز و نشیب های اجتماعی و بعضی باورهای تحمیلی از سوی عوامل بیرونی ، دچار نوعی بی انگیزگی و به دنبال آن ركود علمی گردیده اند كه پیامدهای زیان بار و مخرب آن علاوه بر خود منبع بر روی محصول نیز اثر گذاشته و محصول آینده را صرفا“ با ارزش های كمی تربیت نموده و كمتر به كیفیت كه در اینجا همان خلاقیت و مهارت های لازم است ، پرداخته می شود .
۲-دیدگاه سنتی مدیران و معلمان ۳-فضای نامناسب ۴-محتوا محوری ۵-ارزش گذاری های قالبی و كمی ۶-انحراف مسیر ارزش یابی مستمر از اهداف تعریف شده
●فرصت ها
۱-نیروی انسانی موجود ( شناسایی نیروهای دارای ویژگی های فرد خلاق و به كارگیری این افراد در گلوگاه های موجود )
۲-مجامع تخصصی گروه های آموزشی : با توجه به نقش مشورت در پرورش خلاقیت ، ورود به این مجامع و ایجاد فضای معنوی رشد خلاقیت در همكاران ، به كارگیری و اجرای سیاست های انگیزشی ، رقابتی ، ترویج روش های جدید ، تجربه برگزاری كلاس درس خارج از محیط فیزیكی كلاس ، ترویج نگرش نو به ارزش یابی مستمر می تواند مؤثر واقع شود .
۳-كمیته پژوهش : انتخاب رابطین پژوهشی در آموزشگاه ها و هدایت رابطین جهت ترویج ویژگی های خلاقیت و شناسایی دانش آموزان فعال و تشكیل گروه كاری دانش آموزی
۴-دانش آموزان : با توجه به بهره هوشی بالای دانش آموزان ایرانی ، وجود استعدادهای درخشان در آنها ، این منبع عظیم منسجم با ایجاد فرصت های لازم ، محیط و فضای مطلوب می تواند تبدیل به نیروی فعال كنجكاو و خلاق گردد .
۵-اولیای دانش آموزان : والدین در محیط خانواده این قابلیت را دارند كه محیط را جهت تقویت روحیه پرسشگری و كنجكاوی آماده نمایند و خود نیز با طرح پرسش و یا پاسخ منطقی به كنجكاوی فرزندان مسیر را هموار نمایند .
●راه حل های پیشنهادی
▪معلمان :
۱-تدوین و اجرای سیاست های انگیزشی و تشویقی برای همكاران
۲-آموزش نیروی انسانی توسط اساتید مجرب در قالب كارگاه های تابستانی
۳-طرح موضوع به صورت كاربردی در جلسات شورای معلمان
۴-تشویق معلمان به آزمایش كردن و كاربست روش های تازه
۵-ایجاد محیط آزاد و روابط صمیمانه میان معلمان و رهبران رسمی مدارس برای كاربست یافته ها و روش های نوین
۶-تشخیص ارزش كار و تشویق افرادی كه به آزمایش روش های نوین مبادرت می ورزند .
▪دانش آموزان :
۱-برای پرسش های دانش آموزان باید اهمیت قائل شده و آنان را راهنمایی نمود تا خود جواب پرسش ها را بیابند . ( تقویت روحیه پرسشگری و كنجكاوی )
۲-عقاید غیرعادی باید مورد احترام قرار گیرد و ارزش آن برای كودكان روشن گردد .
۳-باید به كودكان نشان داد كه عقایدشان دارای ارزش است و عقایدی كه امكان اجرای آن در كلاس میسر باشد ، پذیرفتنی است .
۴-گاهی اوقات بدون این كه تهدیدی از جهت نمره ، ارزش یابی و یا انتقاد در كار باشد باید كودكان را آزاد گذاشت تا كارهایی را كه خودشان می خواهند انجام دهند .
۵-هرگز نباید در مورد رفتار دانش آموزان بدون این كه علل و نتایج آن مشخص شود ، قضاوت نمود .
۶-تشویق دانش آموزان به داشتن و ارائه اندیشه های بكر
▪كتب درسی
۱-تجدید نظر در تدوین بعضی از كتب درسی با رویكرد كاربردی متون به ویژه در علوم پایه و فصل بندی موضوعی آن
۲-تاكید بر فعالیت ها و مهارت های خارج از كلاس و كاربست آموزه های علمی در زندگی عادی
منابع مورد استفاده :
-غلامپور.عباس ، خلاقیت و نوآوری در سازمان های آموزشی
-فصلنامه مدیریت شماره های ۲۳ الی ۲۵
-بودو . آلن ، خلاقیت در آموزشگاه
-تبور آگایی فیشانی ، خلاقیت و نوآوری در انسان و سازمان ها

منبع : مقاله " خلاقیت در آموزش و پرورش ( تهدیدها و فرصت ها ، ارائه راه حل های پیشنهادی ) " - تهیه كننده : عبدالرحمن جرجانی ، معاون آموزش و پرورش آق قلا -برگرفته از سایت http://www.golestanier.ir - سایت پژوهشكده تعلیم و تربیت سازمان آموزش و پرورش استان گلستان

منبع : فکر نو